1.1.2013 | 12:19
Vatnaskil ķ veröldinni?
Glešilegt nżtt įr! Hvaš žaš veršur veit nś enginn, vandi er um slķkt aš spį. Um įramót hrannast inn tilnefningar um mann- og merkustu višburši nżlišins įrs. Og svo aušvitaš allir framtķšarspįdómarnir. Žennan fallega Nżįrsdag ętlar Orkubloggiš aš taka žįtt ķ žessum lauflétta leik meš smį tilbrigšum. Og śtnefna Bretann Jeremy Grantham sem bęši mann įrsins og spįmann įrsins.
Skuggaleg spį frį klókum spįmanni:
Grantham er žeirrar skošunar aš Vesturlönd séu komin aš miklum tķmamótum. Žau tķmamót felist ķ žvķ aš hagvöxtur ķ Bandarķkjunum og Vesturlöndum öllum hafi nįš toppi og héšan ķ frį muni hann dragast jafnt og žétt saman. Žessu lżsir Grantham sem Paradigm Shift; aš vatnaskil séu runnin upp ķ efnahagslķfinu žar sem Vesturlönd og mannkyniš allt sjįi fram į mikiš breytta tķma.

Jeremy Grantham (f. 1938) er enginn venjulegur spįmašur. Hann er einn stofnenda og eigenda risastórs eignastżringafyrirtękis, sem nefnist GMO (GMO stendur fyrir Grantham, Mayo, Van Otterloo & Co), en fyrirtękiš var stofnaš įriš 1977. Ašalstöšvar žess eru ķ Boston, en einnig mį finna hluta af 500 manna starfsliši GMO ķ śtibśum fyrirtękisins ķ Amsterdam, London, Zurich, San Francisco, Singapore og Sydney.
Žarna er į feršinni fyrirtęki sem hefur umsjón meš įvöxtun eigna upp į rśmlega 100 milljarša USD! Žegar menn höndla meš slķkt fé er eins gott aš fjįrfestingastefnan sé įrangursrķk og framtķšarsżnin gangi a.m.k. žokkalega eftir. Og ekki veršur betur séš en aš žar hafi GMO lengst af stašiš undir vęntingum.
Umdędd spį um hratt minnkandi hagvöxt er aš finna ķ nżjasta įrsfjóršungsbréfi Grantham's til višskiptavina GMO. Bréfiš ber žann dramatķska titil On the Road to Zero Growth og er frį žvķ ķ nóvember sem leiš. Gangi sś spį - eša framtķšarsżn - eftir mun žaš vafalķtiš hafa afar neikvęš įhrif į lķfskjör ķ Bandarķkjunum og vķša um heim. Ž.e.a.s. lķfskjör eins og žau eru almennt skilgreind śt frį fjįrhagslegum višmišum.
Žessi nżjustu skrif Grantham's koma reyndar ekki stórkostlega į óvart. Žvķ undanfarin įr hefur hann ķtrekaš varaš viš ekki ašeins samdrętti ķ hagvexti, heldur lķka fęšuskorti og alvarlegum afleišingum loftslagsbreytinga. Ķ žessu sambandi mį vķsa til margra įrsfjóršungsbréfa Grantham's į vettvangi GMO (bréfin mį nįlgast į vef fyrirtękisins og vķšar ķ netheimum). Žarna er t.d. įhugavert aš lesa bréf frį žvķ fyrir rśmu įri sķšan, sem bar titilinn Time to Wake Up: Days of Abundant Resources and Falling Prices Are Over Forever (frį aprķl 2011). Einnig mętti nefna Resource Limitations 2: Separating the Dangerous from the Merely Serious (frį jślķ 2011) og Welcome to Dystopia! Entering a long-term and politically dangerous food crisis (frį jślķ 2012).
Neikvęšur eša öllu heldur įhyggjufullur tónninn hjį Grantham hefur valdiš žvķ aš margir lķkja honum viš dómsdagsspįmenn; segja karlinn ekki styšjast viš stašreyndir ķ bošskap sķnum, heldur eintómar getgįtur og svartsżni. Rök Grantham's eru vissulega alls ekki skotheld. En žį ętti fólk lķka aš hafa ķ huga aš žaš veršur aldrei nóg af tölfręši ķ heiminum til aš unnt verši aš spį af neinni nįkvęmni fyrir um efnahagsžróunina langt fram ķ tķmann. Allar slķkar spįr eru skot śtķ blįma óvissunnar. En žegar litiš er til langrar reynslu Grantham's og farsęls starfsferils hans er freistandi aš gefa oršum hans gaum - jafnvel žó svo mašur sé ekki endilega sammįla honum ķ einu og öllu.
Jį - spį Grantham's og skošanir hans gefa okkur tilefni til aš staldra viš og hlusta. Reynslan sżnir aš Jeremy Grantham hefur ķ gegnum tķšina oft reynst afar sannspįr. Hann viršist sem sagt mjög nęmur į hvaš raunverulega er aš gerast ķ efnahagslķfinu.

Į tķmum sem sumir og jafnvel flestir hafa ekki séš neitt nema veislu, hefur Grantham ķtrekaš komiš auga į bliku śt viš sjóndeildarhringinn. Einkum ķ sér ķ lagi hefur Grantham veriš lunkinn viš aš įtta sig tķmanlega į bólumyndun ķ hagkerfinu - hvort sem žaš hefur veriš į fasteignamarkaši, skuldabréfamarkaši eša hlutabréfamarkaši. Hann er t.d. einn žeirra fįu manna ķ fjįrmįlalķfinu sem varaši viš hruni į bandarķska hśsnęšismarkašnum įšur en kreppan skall į Bandarķkjunum um 2008. Og hann foršašist lķka netfyrirtękin ķ ašdraganda netbólunnar um aldamótin - sökum žess aš hann įleit ekki vera innistęšu fyrir hratt hękkandi hlutabréfaveršinu og žaš hlyti aš falla. Ķ bįšum tilvikum hafši Grantham rétt fyrir sér og eru žetta einungis fįein dęmi af mörgum žar sem hann hefur reynst sannspįr.
Grantham segir aš hagvöxtur muni fara minnkandi:
Ķ sem allra stystu mįli žį įlķtur Grantham aš į nęstu įrum og įratugum muni hęgja mjög į hagvexti ķ Bandarķkjunum og į Vesturlöndum öllum (meš hagvexti er įtt viš breytingu į vergri landsframleišslu milli įra, žaš sem į ensku kallast gross domestic product og er skammstafaš GDP). Og aš stutt sé ķ aš hagvöxturinn į Vesturlöndum verši svo til enginn og sįralķtill ķ heiminum öllum.
Žetta yrši geysileg breyting frį žvķ sem veriš hefur ķ gegnum tķšina. Ķ meira en heila öld hefur hagvöxtur ķ Bandarķkjunum oftast veriš į bilinu 3-3,5%% į įri. Į hundraš įra tķmabilinu 1880-1980 var hagvöxturinn aš mešaltali um 3,4% į įri. Eftir 1980 hefur örlķtiš hallaš undan fęti, en engu aš sķšur lķta Bandarķkjamenn nįnast į žaš sem nįttśrulögmįl aš hagvöxtur sé nįlęgt umręddum tölum. Hvaš svo sem tķmabundnum nišursveiflum (eša uppsveiflum) lķšur.

Nś ķ nżjustu kreppunni féll hagvöxtur žar vestra (og vķša um heim) ansiš hressilega og varš į tķmabili meira aš segja neikvęšur. Hagvöxturinn hefur skrišiš upp į viš į nż. Hann var dįgóša stund aš malla ķ kringum 2% og į žrišja įrsfjóršungi nżlišins įrs (2012) var hagvöxturinn ķ Bandarķkjunum kominn upp ķ 3,1% (talan vegna fjórša įrsfjóršungs liggur enn ekki fyrir).
Og bankastjóri bandarķska sešlabankans, Ben Bernanke, hefur veriš duglegur aš boša žaš aš brįtt muni hagvöxturinn vestra į nż verša kominn ķ ešlilegt eša venjulegt horf. Žannig aš sennilega bśast flestir Bandarķkjamenn viš žvķ aš brįtt verši mešalhagvöxtur aftur oršinn į bilinu 3-3,5% og lķfiš verši į nż business as usual.
Žessu er Jeremy Grantham ósammįla. Og hann minnir į aš Bernanke sé sešlabankastjórinn sem kom ekki einu sinni auga į svakalegustu fasteignabólu sem myndast hefur ķ Bandarķkjunum sķšustu 200 įrin. Ž.e.a.s. ekki fyrr en bólan var sprungin! Grantham įlķtur aš žegar litiš er til nęstu įra og įratuga sé langlķklegast aš hagvöxturinn lękki jafnt og žétt og eftir örfįa įratugi verši hagvöxtur ķ Bandarķkjunum nęr enginn. Žetta geti žó gerst mun hrašar, ž.a. hagvöxturinn vestra verši kominn nišur ķ nślliš strax eftir einn įratug eša svo!
Fer hagvöxturinn ķ Bandarķkjunum brįtt undir 1%?
Nįnar tiltekiš įlķtur Grantham lķklegast aš hagvöxtur vestra muni minnka jafnt og žétt nęstu įratugina og įriš 2030 verši vöxturinn komin nišur ķ u.ž.b. 1% į įrsgrundvelli eša tęplega žaš. Og įriš 2050 verši hagvöxtur ķ Bandarķkjunum farinn aš nįlgast žaš aš vera enginn; spį hans fyrir žaš įr hljóšar upp į 0,4% hagvöxt. Grantham tekur aš auki fram aš žetta sé fremur varfęrin spį og žakka megi fyrir ef hagvöxturinn lękki ekki ennžį hrašar.

Sumum kann aš žykja žetta léttvęgt mįl; ekki sé stór munur į žvķ hvort hagvöxtur sé ķ kringum 3% eša nįlęgt 1%. En ķ reynd er munurinn grķšarlegur og ef žessi spį Grantham's yrši aš veruleika er erfitt aš ķmynda sér afleišingarnar. Žęr yršu vafalķtiš afar dramatķskar. Höfum ķ huga aš žaš žarf sennilega aš fara aftur fyrir išnbyltingu til aš finna žokkalega langt tķmabil ķ sögu Bandarķkjanna meš hagvexti undir hįlfu prósenti. Vissulega hafa Bandarķkjamenn stundum žurft aš herša sultarólina vegna lķtils og jafnvel neikvęšs hagvaxtar - en einungis ķ mjög skamman tķma uns efnahagslķfiš hefur tekiš viš sér į nż. Višvarandi hagvöxtur ķ lķkingu viš žaš sem Grantham spįir yrši algerlega nż upplifun.
Framleišnin og fólksfjölgunin stendur ekki lengur undir žeim hagvexti sem viš höfum vanist:
En hverjar eru forsendurnar aš baki žessari spį? Ķ hnotskurn telur Grantham aš įstęšurnar fyrir žvķ aš svo mjög muni hęgja į hagvexti ķ Bandarķkjunum séu einkum af tvennum toga (hann nefnir žó mun fleiri atriši og vķsast um žaš til įrsfjóršungsbréfsins):
Ķ fyrsta lagi sżni tölur um framleišni ķ Bandarķkjunum aš hśn fari minnkandi. Grantham įlķtur aš framleišnin geti alls ekki stašiš undir vęntingum um hagvöxt įmóta žeim sem viš höfum vanist. Žvert į móti blasi viš aš hagvöxturinn muni minnka verulega vegna minnkandi framleišni. Žar skipti engu mįli hvort mišaš er viš framleišni per capita (ž.e. mišaš viš fólksfjölda) eša framleišni į hverja vinnustund. Og žetta eigi viš hvort sem litiš er til framleišslugreina eša žjónustugreina; žaš sé samdrįttur alls stašar (Grantham telur žó vel aš merka aš samdrįtturinn verši mismikill eftir atvinnugreinum).
Ķ öšru lagi segir Grantham aš fólksfjölgun ķ Bandarķkjunum sé oršin of lķtil til aš standa undir svo hįum hagvexti sem veriš hefur. Žeirri žróun verši ekki snśiš viš nema meš stórfelldum innflutningi fólks, en afar ólķklegt sé aš slķkur innflytjendastraumur sé ķ spilunum.
Hįtt hrįvöruverš er fariš aš valda samdrętti ķ hagvexti:
En af hverju hefur framleišnin ķ Bandarķkjunum minnkaš? Og af hverju mun hśn halda įfram aš minnka svo verulega aš žaš kaffęri hagvöxt ķ landinu? Žar įlķtur Grantham hękkandi hrįvöruverš vera eina helstu orsökina. Žar hafi oršiš vatnaskil um aldamótin sķšustu eša žar um bil.

Grantham birtir lķnurit sem sżnir aš alla 20. öldina fór kostnašur vegna hrįvara sem hlutfall af landsframleišslu jafnt og žétt lękkandi ķ Bandarķkjunum. Žessi lękkun hafi numiš um hįlfu prósenti įrlega og veriš mikilvęg forsenda žess aš hagvöxtur hélst jafn hįr og raunin varš.
Um eša rétt upp śr aldamótunum hafi žessi žróun snśist viš. Žį hafi sś nżja og fordęmalausa staša komiš upp aš kostnašur vegna hrįvara sem hlutfall af landsframleišslu hętti aš lękka - og fór žess ķ staš vaxandi.
Žessar miklu hękkanir į hrįvöruverši hafi m.a. oršiš vegna stóraukinnar eftirspurnar frį Asķu. Og Grantham įlķtur lķklegast aš aušlindir jaršar standi ekki lengur undir eftirspurninni. Hann segir aš fariš sé aš ganga svo mjög į żmsar tegundir af hrįvörum (sem alla 20. öldina voru fremur aušunnar) aš vinnslan hafi skyndilega oršiš miklu dżrari en var. Žaš sé meginįstęšan fyrir žeim miklu veršhękkunum sem viš höfum upplifaš į mörgum hrįvörum frį aldamótunum eša žar um bil. Og žessar hękkanir valdi žvķ aš hrįvörukostnašur sem hlutfall af GDP hafi į ótrślega skömmu tķma rokiš śr žvķ aš vera um 3% (um aldamótin) og ķ um 7% (sbr. įšurnefnt lķnurit hér aš ofan).

Grantham leggur įherslu į aš žessi hękkun į hrįvöruverši sé til komin vegna žess aš fjöldi mannkyns sé oršinn of mikill mišaš viš hefšbundna hrįvöruneyslu okkar (athuga ber aš hrįvörur er hér notaš yfir enska hugtakiš commodities, en innan žess rśmast t.d. jaršefnaeldsneyti og żmsar afuršir žess, mįlmar og fjölmörg önnur frumefni, svo og żmsar landbśnašarafuršir frį akuryrkju og kvikfjįrrękt). Žessu megi einnig lżsa sem ofnotkun eša ofnżtingu. Ofnżtingin beinist ekki ašeins aš óendurnżjanlegum orkugjöfum og mįlmum, heldur hafi hśn lķka leitt til umfangsmikillar jaršvegseyšingar vķša um heim og neikvęšra loftslagsbreytinga, sem muni takmarka matvęlaframboš enn meira en ella.
Nś sé svo komiš aš fariš sé aš žrengja mjög aš mörgum žessara hrįvara; bęši kolvetnislindunum, mįlmum og żmsum efnum sem eru mikilvęg fyrir landbśnašarframleišslu. Afleišingin sé hękkandi hrįvöruverš, sem muni óhjįkvęmilega koma nišur į framleišni og valda kostnašarhękkunum bęši ķ išnašarframleišslu og landbśnaši (matvęlaframleišslu). Žetta žżšir ekki aš hrįvörur geti ekki lękkaš umtalsvert - ķ skamman tķma. Langtķmažróunin sé aftur į móti hękkandi hrįvöruverš og žaš svo mjög aš lķklegast sé aš hagvöxtur fari minnkandi.
Žróun olķuvinnslu er dęmi um hvernig hrįvöruverš fer hękkandi:

Grantham bendir į aš aukinn kostnaš ķ hrįvöruvinnslu megi sjį mjög vķša. Olķuišnašurinn sé žarna athyglisvert dęmi.
Langt fram eftir 20.öld var hęgt aš nįlgast nżjar olķulindir žar sem vinnslukostnašurinn nam einungis fįeinum dollurum (pr. tunnu) į žįverandi veršlagi. Žegar tillit er tekiš til veršbólgu sést aš allan tķmann frį strķšslokum og fram til 1970 var olķuverš nįlęgt 20 USD pr. tunnu eša rśmlega žaš. Žessa įratugi var olķuverš nokkuš stöšugt og hękkaši lķtt žrįtt fyrir mikinn efnahagsuppgang um allan hinn vestręna heim.
Upp śr 1970 uršu viss efnahagsleg og pólitķsk straumhvörf žegar Bandarķkin uršu mjög hįš innfluttri olķu og mikiš umrót varš ķ Miš-Austurlöndum. Afleišingin varš sś aš olķuverš hękkaši mikiš og fariš var ķ nżja olķuvinnslu į svęšum sem köllušu į miklu meiri fjįrfestingu og dżrari vinnslu (dęmi er Noršursjįvarolķan). Brįtt var olķuverš komiš ķ u.ž.b. 40 USD (į nśverandi veršlagi) og hafši tvöfaldast į skömmum tķma.

En dramatķkinni į olķumörkušunum var aldeilis ekki lokiš. Į nęstu įratugum (ca. 1975-2000) sveiflašist olķuverš mikiš; miklu meiri en įšur žekktist. Og žegar žrengja fór aš nżju olķulindunum ķ Noršursjó og Alaska žurfti aš fara aš vinna olķu ennžį dżpra - og svo lķka śr olķusandi. Kostnašurinn viš vinnsluna veršur sķfellt meiri og aš sögn Grantham er hann nś farinn aš aukast svo hratt og mikiš aš žaš er fariš aš bitna meira į hagvextinum en įšur hafi žekkst.
Grantham segir aš skömmu fyrir 1970 hafi kostnašur ķ nżrri olķuvinnslu almennt veriš um 14 USD tunnan, hann hafi veriš komin ķ 35 USD um aldamótin 2000 og nś upp śr 2010 sé žessi kostnašur oršinn į bilinu 85-90 USD (hér er vert aš taka fram aš Orkubloggarinn hefur séš ašrar greiningar sem segja aš algengt break-even ķ nżrri olķuvinnslu nś um stundir sé nįlęgt 70 USD en žetta er žó talsvert breytilegt). Aš mati Grantham žarf sem sagt olķuverš aš vera ansiš hįtt bara til aš uppfylla eftirspurnina og óhjįkvęmilegt sé aš olķuverš muni halda įfram aš hękka žegar til lengri tķma er litiš. Žaš muni bitna verulega į hagvexti nęstu įratugina.
Mįlmar og landbśnašarafuršir eru meira įhyggjuefni en olķan:
Grantham er aš vķsu į žvķ aš ennžį sé unnt aš framleiša mikiš af nżrri olķu į verši sem er nįlęgt eša ekki mikiš hęrra en veršiš į olķu er ķ dag. Žess vegna muni mannkyniš nį aš klóra ķ olķubakkann enn um sinn ķ nokkra įratugi. Og žess vegna muni lķklega ekki myndast meirihįttar olķukreppa, a.m.k. ekki alveg į nęstunni. Olķan sé ekki žaš sem mestar įhyggjur žurfi aš hafa af; įstandiš sé mun alvarlegra meš żmsar ašrar hrįvörur.

Žar įlķtur Grantham nokkra mįlma verša ķ svišsljósinu, t.d. jįrn. Kostnašur viš nżjar jįrnnįmur hefur vaxiš geysilega mikiš į stuttum tķma (um žetta geta lesendur Orkubloggsins lesiš nįnar ķ skrifum Grantham's). Žaš sem hann viršist žó hafa mestar įhyggjur af eru ekki mįlmarnir heldur hękkandi verš į matvęlum og žį einkum og sér ķ lagi landbśnašarafuršum.
Grantham nefnir ķ žessu sambandi jaršvegseyšingu vķša um lönd og fjölgun mannkyns. Hann tķnir til żmsa tölfręši sem hann segir aš sżni hratt vaxandi kostnaš ķ landbśnašarframleišslu. Eitt af žvķ sem hann tiltekur sérstaklega er (aš hans mati) yfirvofandi umframeftirspurn eftir fosfór, sem er eitt mikilvęgasta frumefniš sem notiš er ķ įburšarframleišslu. Brįtt muni kostnašur viš aš uppfylla eftirspurn heimsins eftir fosfór hękka mjög mikiš; fara žurfi ķ miklu dżrari vinnslusvęši žvķ annars muni framboš į fosfór dragast mikiš saman. Žaš komi til meš aš valda verulegum hękkunum į įburšarverši og žar meš muni fjölmargar landbśnašarafuršir hękka ķ verši.

Lķnuritiš hér til hlišar - svo og žau sem finna mį hér nokkru ofar (žaš sem sżnir sambandiš milli hrįvöruśtgjalda og hagvaxtar og žaš sem sżnir žróun olķuveršs) - sżna reyndar lķka žaš sem alkunnugt er: Aš hrįvöruverš hefur įšur hękkaš mjög mikiš; einkum og sér ķ lagi į įrunum kringum 1980 og einnig į tķmum heimsstyrjaldanna.
Įrin kringum 1980 voru veršbólgutķmar og žį hękkaši t.a.m. olķuverš mikiš og einnig verš į silfri o.fl hrįvörum. Žessar hękkanir gengu žó hratt til baka. Žetta hlżtur aš vekja upp žį spurningu af hverju žaš sama geti ekki gerst nśna? Munu hękkanirnar undanfariš endilega halda įfram meš svo miklum hraša sem veriš hefur? Ganga hękkanirnar sem oršiš hafa į fjölmörgum hrįvörum undanfarin fįein įr ekki einfaldlega aš verulegu marki til baka žegar jafnvęgi myndast į nż į hrįvörumörkušunum? Eins og yfirleitt hefur gerst. Eru hrįvöruveršhękkanirnar ekki bara bóla? Žessi spurning er sérstaklega įhugaverš af žeim sökum aš hér eru til umfjöllunar skošanir Jeremy's Grantham! Hann er nefnilega mašurinn sem er allra manna tortryggnastur gagnvart veršbólum. Hann įlķtur aš slķkar bólur endist aldrei, heldur springi.
Paradigm Shift - this time it is in fact different!
Grantham segir rannsóknir GMO sżna aš alltaf žegar veršžróun į mörkušum fer aš verša hrašari en almennt hefur tķškast (hęttir aš fylgja trendinu) sé um aš ręša veršbólu og fyrr eša sķšar leiti veršžróunin ķ fyrra horf. Um žetta mį t.d. lesa nįnar ķ ritgerš Granthams, sem ber titilinn Pavlov's Bulls, the Importance of Asset Class Bubbles for Value Investors and Why They Occur (frį janśar 2011).

Myndin hér til hlišar er einmitt śr žeim skrifum. Reyndar mętti ętla af lķnuritinu efst til hęgri į myndinni, aš bólukenning GMO hafi ekki reynst rétt gagnvart S&P 500. En žaš fór reyndar svo aš vķsitalan sś steinlį įriš 2008 og Grantham gat enn og aftur sagt told you so. Reyndar hefur geggjuš peningaprentun bandarķska sešlabankans bśiš žar til enn eina uppsveifluna į S&P 500, sem Grantham kallar vafalķtiš major suckers rally.
Jį - allar bólur springa - segir Grantham. Og hann hefur veriš óžreytandi aš segja mönnum aš töfraoršin fjögur, this time it's diffierent, séu alltaf della. Žaš hafi sagan og tölfręšin sannaš.
En Grantham segir lķka aš einstaka sinnum ķ veraldarsögunni komi uppi žaš įstand aš veršžróun breytist ķ grundvallaratrišum. Einstaka sinnum ķ mannkynssögunni verši vatnaskil (Paradigm Shift) , sem valdi algerum grundvallarbreytingum. Išnbyltingin sé besta dęmiš žar um. Og svipaš hafi veriš aš gerast į hrįvörumörkušum žegar skyndilega fór aš žrengja mjög aš óendurnżjanlegum aušlindum.

Grantham segir aš olķuveršhękkanirnar ķ kringum 1980 hafi ekki veriš aš rekja til slķkra vatnaskila og heldur ekki hękkanirnar upp śr 1970. Žęr veršhękkanirnar hafi vissulega aš hluta til veriš vegna aukinnar eftirspurnar og dżrari olķuvinnslu. En žaš hafi veriš ašrir žęttir sem ollu mestu hękkununum žį. Tķmabundin truflun į olķuframboši, taugaveiklun og spįkaupmennska hafi veriš žaš sem fyrst og fremst żtti veršinu svo mikiš upp į viš sem raunin varš.
Žessar hękkanir um 1970 og 1980 höfšu sem sagt, aš mati Grantham's, nokkuš sterk bólueinkenni. Žess vegna hafi veršiš lękkaš į nż - bólan sprakk. Orsakirnar fyrir hįu olķuverši ķ dag séu allt ašrar. Nś sé žaš fyrst og fremst hękkandi kostnašur ķ olķuvinnslu sem veldur hękkununum. Og žetta eigi enn frekar viš um żmsa mįlma og landbśnašarafuršir. Žaš séu komnar fram sterkar vķsbendingar um aš fariš sé aš žrengja svo mjög aš żmsum nįttśruaušlindum, aš frambošiš muni senn ekki nį aš męta eftirspurninni - nema meš žeim hętti aš veršiš hękki mikiš. Og žaš til frambśšar.
Hagvöxtur veršur nęr enginn eftir ca. 10-30 įr:
Nišurstaša Grantham's er sś aš upp śr aldamótunum sķšustu hafi eftirspurn mannkyns eftir żmsum hrįvörum veriš oršin svo mikil aš žaš fór aš bitna meš fordęmalausum hętti į hagvexti; ekki sķst ķ Bandarķkjunum. M.ö.o. žį tók hrįvöruverš aš hękka miklu hrašar en sem nam aukinni framleišslu bandarķska efnahagskerfisins. Haldi žessi žróun įfram, eins og Grantham telur lķklegt, muni hrįvörukostnašurinn brįtt éta upp hagvöxtinn vestra. Og jafnvel verša til žess aš hagvöxtur ķ Bandarķkjunum verši nįnast enginn. Žetta geti gerst mjög hratt.
Grantham tekur fram aš ešlilega sé mikil óvissa um hversu hratt žetta gerist. Žaš kunni aš vera einungis ellefu įr ķ aš hagvöxturinn ķ Bandarķkjunum verši enginn. Žaš kunni žó aš verša mun sķšar eša ekki fyrr en um 2050 eša jafnvel nokkru seinna. Žetta rįšist af žvķ hversu hratt umręddur kostnašurinn aukist (ž.e. hrįvörukostnašur sem hlutfall af landsframleišslunni) og žeim ašgeršum sem kann aš verša gripiš til ķ žvķ skyni aš minnka įlagiš į nįttśruaušlindirnar. En hagvöxtur sé byrjašur aš dragast nokkuš hratt saman og sś žróun muni óhjįkvęmilega halda įfram:

With a little luck, U.S. GDP growth [...] should remain modestly positive, even out to 2030 and 2050, in the range of 1% at the high down to a few basis points at worst. [...] The other developed countries will be very similar to the U.S. in most respects but are likely to end up through 2050 with growth about half a percent lower in population effects and therefore in total growth. That is to say, with growth at about zero, or even a little below.
Og žaš er ekki nóg meš aš Grantham spįi žvķ aš hagvöxtur ķ Bandarķkjunum og öšrum žróušum rķkjum verši brįtt lķtill sem enginn. Žvķ svipuš žróun verši um allan heim og hagvöxtur ķ heiminum kunni aš verša nįlęgt 2% įriš 2050. Til samanburšar žį var hagvöxturinn ķ heiminum u.ž.b. 4,5% įriš 2006:
Similar forces will serve to drive down global growth from 4.5% at its recent peak in 2006 and 2007 to around 3% by 2030 and between 2.0% and 2.5% by 2050, all on the assumption that nothing unexpectedly serious goes wrong on the resource, climate, and "all other bumps in the road" categories. All of the remaining growth will be in those developing economies that function effectively in the face of the resource and environmental squeeze. Sadly, there is likely to be an increasing number of failed or failing states.
Er įstęša til aš bregšast viš žessum meinta yfirvofandi samdrętti?
Jeremy Grantham įlķtur sem sagt aš mannkyniš sé komiš aš vatnaskilum. Kostnašur vegna hrįvöruöflunar sé oršinn svo mikill aš hann muni ķ framtķšinni éta upp allan hagvöxt. Žetta muni skerša lķfskjör og ķ sumum tilvikum valda glundroša ķ rķkjum.
Hversu harkaleg įhrifin verša įlķtur Grantham aš muni rįšast mjög af ašgeršum stjórnvalda. Žar sé mikilvęgt aš bregšast viš sem allra allra fyrst, ž.e. aš undirbśa sig fyrir minnkandi hagvöxt og finna leišir til aš draga śr neikvęšum afleišingum žeirrar žrónar. Žetta megi t.d. gera meš ašgeršum gegn loftslagsbreytingum (kolefnisskatti) og żmsum kerfislęgum breytingum.

Grantham er afar gagnrżninn į bęši stjórnvöld og fjįrmįlakerfiš. Honum ofbżšur skammtķmahugsunin sem žar sé allsrįšandi vķšast hvar. Hann nefnir lķka aš žaš sé ekki ęskilegt hvernig landsframleišsla er reiknuš śt. Ķ žeirri ašferšarfręši sé ekkert tillit tekiš til fjölmargra žįtta sem mašurinn meti sem sönn lķfsgęši. Ennžį alvarlegra segir Grantham žó vera hvernig ašferšarfręšin viš śtreikninginn į GDP taki ekkert tillit til žeirra framtķšarśtgjalda sem framleišslan skapi. Svo til algerlega sé horft framhjį žvķ hvernig hagvöxtur skeršir vaxtarmöguleika ķ framtķšinni - taka žurfi miklu rķkari tillit til žess kostnašar sem hnignun aušlindanna muni valda. Nśverandi ašferšarfręši valdi žvķ t.d. aš bęši skógeyšing og nżting óendurnżjanlegra aušlinda eins og olķu hafi jįkvęš įhrif į hagvöxt įn tillits til umhverfistjóns og įn tillits til žeirra miklu śtgjalda sem žessi nżting muni skapa ķ framtķšinni.
Vęri tekiš tillit til slķkra atriša viš śtreikning į GDP telur Grantham aš framleišsla veraldarinnar (GDP) hafi ķ reynd veriš neikvęš a.m.k. tvo sķšustu įratugina. Žarna sé mikilvęgt aš breyta višmišunum, žvķ annars séum viš ekki aš leggja rétt mat į velferš okkar og mannkyns alls. Ašferšarfręšin sé ekki aš gefa okkur nęgilega skżra mynd af efnahagsžróuninni.
Umręddar skošanir Jeremy's Grantham eru afar umdeildar. Sumir benda į aš hann viršist hafa furšulitla trś į framförum héšan ķ frį. Er ekki mögulegt og jafnvel lķklegt aš erfšatęknin muni gefa okkur tękifęri til aš stórauka fęšuframboš? Mį ekki leyfa sér aš ętla aš tękniframfarir muni leiša til mikils orkusparnašar og žannig draga verulega śr orkueftirspurn ķ framtķšinni? Er Grantham ekki einfaldlega alltof svartsżnn?
Kannski. Kannski ekki. Žaš er a.m.k. svo aš samkvęmt spį Jeremy Grantham eru erfišir tķmar framundan og žį sérstaklega fyrir börnin okkar (fremur en okkur sjįlf). Og hann tķnir til żmsar röksemdir. Spurningin er hvort viš teljum tilefni til aš bregšast viš og reyna aš gera eitthvaš almennilegt til aš draga śr lķkum į aš žessi spį rętist - eša til aš reyna aš minnka žau neikvęšu įhrif sem verša gangi spįin eftir?
Mišaš viš hinn eilķfa skammtķmafókus sem višgengst ķ samfélaginu er žvķ mišur ekki lķklegt aš viš munum gera nokkurn skapašan hlut - annaš en aš yppa öxlum og muldra den tid den sorg. Sama į viš um leištogana okkar, sem flestir sjį ekki lengra fram į veginn en eitt kjörtķmabil eša svo. Hugleišingar og framtķšarsżn Jeremy's Grantham er sennilega prżšileg įminning um aš kerfiš okkar sé ekki aš virka nógu vel; aš viš žurfum aš finna leišir til aš įkvöršunartaka mišist ķ miklu meira męli viš langtķmahagsmuni samfélagsins.