Undarlegar röksemdir gegn rafstreng

Í Morgunblaðinu í gær birtist frétt undir fyrirsögninni „Kapallinn gengur ekki upp“. Þar ræðir blaðamaðurinn Stefán Gunnar Sveinsson við Baldur Elíasson um mögulegan rafstreng milli Bretlands og Íslands.

Baldur átti langan starfsferil hjá ABB og þekkir marga fleti orkugeirans afar vel. En í þessu viðtali koma því miður ítrekað fram nokkuð undarlegar skoðanir á orkumálum - því röksemdir Baldurs gegn kaplinum ganga hreinlega ekki upp.

Í viðtalinu heldur Baldur því fram að hugmyndir um að leggja rafstreng milli Bretlands og Íslands og selja raforku héðan séu „glapræði". Hér verður staldrað við helstu rökin sem Baldur segir gegn því að svona sæstrengur verði lagður.

Of langur kapall og of mikið dýpi?

Haft er eftir Baldri að strengurinn yrði lengsti sæstrengur af þessu tagi í heiminum eða um 1.200 km. Og að lengsti svona rafmagnskapall hingað til sé um 600 km (NorNed-kapallinn í Norðursjó milli Noregs og Hollands). Þetta er vissulega hárrétt. Baldur bætir við að strengur milli Bretlands og Íslands lægi „um Norður-Atlantshafið á um þúsund metra dýpi" og að lega strengsins og dýpi muni þýða að mjög erfitt yrði að gera við hann ef hann bilaði.

Rafmagnskapall milli Bretlands og Íslands yrði vissulega stórt skref miðað við núverandi kapla. En hafa ber í huga að NorNed-kapallinn var líka stórt skref á sínum tíma og þróunin þarna er hröð. Í fyrsta lagi þá eru nú þegar dæmi um að svona rafstrengir liggi á miklu meira dýpi en strengur milli Bretlands og íslands myndi fara um (SAPEI kapallinn ítalski fer t.d. um 1.600 m dýpi). Í öðru lagi er vert að minnast þess að nú stefna Bretar og Norðmenn að því að leggja mun lengri svona streng en NorNed. Fyrirhugaður strengur milli landanna verður rúmlega 700 km langur og þar með verður lengdarmetið slegið enn og aftur. Í þriðja lagi er mikilvægt að muna að bilanir í svona rafmagnsköplum hafa ekki verið vandamál; kaplarnir hafa almennt reynst vel og bilanir verið í takt við áætlanir.

Þarna er sem sagt í gangi sífelld þróun. Miðað við framfarir og tækniþróun í heiminum virðist þeim sem þetta skrifar mun líklegra að við eigum eftir að sjá bæði dýpri og lengri svona rafmagnskapla en þekkist í dag. Og afar ótrúlegt að náð hafi verið einhvers konar hámarki í þeirri tækni. En það getur auðvitað hver og einn haft sína skoðun á líklegri þróun í tækni og vísindum.

Rökrétt svar við spurningunni hvort strengur milli Bretlands og Íslands sé of langur og dýpið of mikið til að þetta sé raunhæft verkefni, gæti verið eftirfarandi: Kaplar af þessu tagi hafa orðið sífellt lengri og dæmi um að þeir liggi á miklu meira dýpi en kapall milli Bretlands og Íslandi myndi gera. Það er því alls ekki hægt að útiloka að slíkur kapall sé mögulegur þrátt fyrir mikla lengd og mikið dýpi. Þvert á móti er líklegt að kapall sem bæði verður talsvert lengri en NorNed og liggur um töluvert meira dýpi muni senn líta dagsins ljós. Spurningin er bara hvort það verður kapall milli Bretlands og Íslands eða einhver allt annar kapall.

Of kostnaðarsamt fyrir Íslendinga?

Haft er eftir Baldri að það myndi þar að auki „kosta sitt að leggja strenginn“ og að „[k]ostnaðurinn yrði svo gífurlegur að Ísland myndi ekki ráða við hann." Í þessu sambandi segir Baldur að nefnd hafi verið talan USD 5 milljarðar, en það sé að hans mati alltof lág tala og að hann áætli að „framkvæmdirnar sem slíkar gætu kostað tvöfalda þá tölu, og sennilega meira." Samkvæmt þessu virðist Baldur álíta kostnað við strenginn nema USD 10 milljörðum eða jafnvel meira. Tíu milljarðar bandaríkjadala jafngilda u.þ.b. ISK 1.140 milljörðum.

Um þetta má segja að ennþá er mjög óvíst hver kostnaðurinn vð kapalinn yrði; meta þarf fjölmarga þætti betur áður en nákvæm kostnaðartala getur legið fyrir. En nefna má að í nýlegri skýrslu Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands segir að líklegur heildarkostnaður vegna 700-900 MW strengs sé talinn á bilinu ISK 288-553 milljarðar.

Baldur miðar sína kostnaðartölu við 700 MW streng og álítur væntanlega að tölur Hagfræðistofnunar séu fjarri lagi og alltof lágar. Það er miður að blaðamaðurinn hafi ekki kallað eftir rökum Baldurs fyrir sinni kostnaðaráætlun. Og kannað af hverju hann telji kostnað við kapalinn allt að tvöfalt meiri en hæsta mat Hagfræðistofnunar.

Það er reyndar svo að jafnvel þó svo kostnaðurinn við strenginn væri talinn svo mikill að það réttlætti ekki að íslensk fyrirtæki sæju um framkvæmdina, er alls ekki útilokað að af framkvæmdinni gæti orðið. Það gæti reyndar jafnvel verið mjög heppilegt að erlendur aðili ætti sjálfan strenginn - með svipuðum hætti eins og gildir um hinar miklu neðansjávar-gaslagnir sem flytja norskt jarðgas til Bretlands og meginlands Evrópu. Þar nýtur eigandi flutningskerfisins einungis hóflegs arðs vegna orkuflutninganna, en Norðmenn njóta hagnaðarins af orkusölunni.

Það eru sem sagt ekki raunveruleg rök gegn strengnum að þetta sé svo stór fjárfesting að Ísland ráði ekki við verkefnið. Spurningin er hvort unnt er að þróa og setja saman viðskiptamódel sem myndi henta Íslandi - og það kemur ekki í ljós nema vinna verkefnið áfram í stað þess að blása það af sem glapræði.

Rökrétt svar við spurningunni hvort sæstrengsverkefnið sé of kostnaðarsamt fyrir Íslendinga gæti verið eftirfarandi: Kostnaður við kapalinn myndi nema einhverjum hundruðum milljarða króna, en ennþá er kostnaðurinn óviss. Hvort kostnaður við kapalinn væri Íslendingum ofviða er því álitamál sem enginn getur ennþá fullyrt um. En það er vel að merkja alls ekki nauðsynlegt að íslenskir aðilar fjármagni eða eigi kapalinn - og erlent eignarhald myndi ekki takmarka hagnað Íslands af kaplinum. Þess vegna er ekki skynsamlegt að útiloka kapalinn vegna mögulegs mikils kostnaðar, sem þar að auki er ennþá alltof óviss til að byggja afstöðu sína á.

Gerir jafnstraumurinn verkefnið erfitt?

Haft er eftir Baldri að í veginum standi líka það tæknilega atriði að til þess að flytja rafmagnið yrði það að vera í formi jafnstraums, en raforka sé jafnan framleidd og nýtt sem riðstraumur. Og þess vegna þurfi „turna" á báðum endum strengsins „þar sem riðstraumi er breytt í jafnstraum og öfugt á hinum endanum" og að þetta sé „ekki jafnauðvelt og það að leggja einfaldan kapal yfir hafið."

Þetta eru fremur undarleg rök gegn kaplinum. Því það er jú alþekkt að langir rafmagnskaplar eru gjarnan einmitt jafnstraumskaplar (s.k. HVDC). Geysilega góð reynsla er af slíkum löngum jafnstraumsköplum og þeir afar hagkvæmir. Það að kapallinn þurfi að vera jafnstraumskapall er því ekki fyrirstaða, heldur er sú tækni í reynd forsenda þess að unnt er að leggja svona langa og stóra kapla með hagkvæmum hætti. Enda hafa undanfarin ár sífellt fleiri og lengri kaplar af þessu tagi verið lagðir um allan heim; bæði á landi og neðansjávar.

Rökrétt svar við spurningunni hvort jafnstraumurinn geri verkefnið erfitt gæti verið eftirfarandi: Jafnstraumstæknin í raforkuflutningi er í reynd forsenda kapla af þessu tagi. Þess vegna er nokkuð sérkennilegt að segja að það standi verkefninu tæknilega í vegi að þetta þurfi að vera jafnstraumskapall; það er eiginlega þvert á móti.

Er orkumagnið hlægilega lítið?

Í viðtalinu hefur blaðamaðurinn það eftir Baldri að „það magn sem kapallinn ætti að flytja sé nánast hlægilega lítið" og dugi vart meira en handa einum bæ í Skotlandi. Ef miðað er við 700 MW kapal, eins og Baldur gerir, myndi raforkan þar um reyndar geta nægt borg með nokkrar milljónir íbúa. Og myndi t.d. vafalítið duga öllum íbúum Edinborgar (hvert skoskt heimili notar nálægt 5 MWst af raforku árlega að meðaltali og meðalheimilið er á bilinu 2-3 einstaklingar).

Orkumagnið sem gæti farið um slíkan kapal frá Íslandi væri vissulega ekki mjög mikið í hlutfalli við það rafmagn sem notað er t.d. í allra fjölmennustu borgum Evrópu. Menn geta kallað þetta hlægilega lítið magn ef þeir kjósa svo. En það breytir engu um tæknilegar eða fjárhagslegar forsendur kapalsins, þó svo hann fullnægi einungis raforkunotkun nokkurra milljóna manna.

Rökrétt svar við spurningunni hvort orkumagnið sé hlægilega lítið gæti verið eftirfarandi: Af yfirlýsingum breskra stjórnvalda er augljóst að magnið er nægjanlega mikið til að verkefnið sé af Bretum talið áhugavert. Magnið er vel að merkja sambærilegt við aðra slíka sæstrengi, eins og t.d. NorNed milli Noregs og Hollands, en sá kapall er 700 MW. Það er því afar hæpið að tala um hlægilega lítið magn í þessu sambandi.

Er raforkuverðið erlendis lágt?

Haft er eftir Baldri að það verð sem fengist fyrir raforkuna erlendis myndi líklega ekki duga fyrir útlögðum kostnaði við strenginn. Rökin eru að „raforkuverð erlendis sé mjög lágt, og aðrir orkugjafar séu að ryðja sér þar til rúms" og þar átt við það sem stundum er nefnt leirgas (jarðgas sem unnið er úr hörðum leirkenndum jarðlögum; kallað shale gas á ensku).

Um þetta er ýmislegt að segja. T.d. það að raforkuverð í Bretlandi er alls ekki lágt, heldur þvert á móti mun hærra en víðast þekkist. Og ekki verður betur séð en að sérfræðingar hjá breska orkumálaráðuneytinu séu sannfærðir um að þegar litið er nokkur ár fram í tímann muni verðið hækka ennþá meira (sbr. áætlun ráðuneytisins og nýlega lagasetningu í Bretlandi um lágmarksverð fyrir nýja raforku). Vissulega vonast margir til þess að möguleg leirgasvinnsla í Bretlandi og annars staðar í Evrópu geti í framtíðinni snúið þróuninni við og haldið aftur af raforkuverði. Enn sem komið er allt slíkt tal þó eintómar getgátur. Það byggir því ekki á staðreyndum að fullyrða að raforkuverð í Bretlandi sé lágt eða komi til með að verða lágt.

Í dag liggur fyrir sá vilji breskra stjórnvalda að tryggja nýjum raforkuverkefnum fast lágmarksverð, sem ætlað er að stuðla að nauðsynlegri arðsemi verkefnanna og liðka fyrir fjármögnun þeirra. Ef slíkur samningur yrði gerður vegna raforku sem færi frá Íslandi til Bretlands, yrði lágmarksarðsemi verkefnisins örugg (slíkur samningur yrði sennilega alger forsenda af hálfu Íslands). Ennþá er óvíst hvort slíkur samningur næðist, en umrædd stefna og löggjöf Breta gefur miklu fremur væntingar um mjög hátt raforkuverð fremur en lágt.

Rökrétt svar við spurningunni hvort raforkuverðið erlendis (í Bretlandi og/ eða Evrópu) sé lágt gæti verið eftirfarandi: Það skiptir að sjálfsögðu miklu máli fyrir sæstrengsverkefnið hvaða verðs má vænta fyrir raforkuna. Um þetta á algerlega eftir að semja og verkefnið er einfaldlega ekki ennþá komið á það stig. Menn geta haft mismunandi skoðanir á því hvort ástæða sé til bjartsýni eða svartsýni um það verð sem kann að bjóðast í slíkum samningsviðræðum. En það er staðreynd að raforkuverð í vestanverðri Evrópu er og hefur í all mörg ár verið með því hæsta í heiminum og því nokkuð sérkennilegt að tala um að verðið þarna sé mjög lágt.

Stendur Ísland frammi fyrir raforkuskorti?

Í viðtalinu hefur blaðamaðurinn það eftir Baldri að aðalástæðan fyrir því að hugmyndir um rafstreng milli Bretlands og Íslands gangi ekki upp sé einfaldlega sú að orkan sé ekki fyrir hendi. Í viðtalinu segir að Ísland hafi ekki upp á þessa orku að bjóða. Það sjónarmið stenst alls ekki.

Baldur segist áætla að hér séu nú þegar um 20 terawattsstundir notaðar (og að það það sé um helmingurinn af þeirri vatnsorku sem virkjanleg sé á Íslandi séu allir skynsamlegir virkjunarkostir nýttir). Þarna er reyndar rangt farið með. Á Íslandi eru nú framleiddar/ notaðar um 18 TWst af raforku á ári en ekki 20 TWst. Sæstrengurinn myndi sennilega þurfa nálægt 5 TWst (jafnvel nokkuð minna) og þess vegna skiptir ónákvæmni upp á 2 TWst þarna talsverðu máli. Og það er algerlega augljóst að unnt yrði að útvega 5 TWst fyrir sæstreng ef vilji er til þess.

Þessi ónákvæmni Baldurs kemur á óvart, því það liggur fyrir svart á hvítu hver raforkuframleiðslan er á Íslandi. En það kemur jafnvel ennþá meira á óvart að skv. fréttinni segir Baldur að vegna fjölgunar Íslendinga muni íbúafjöldi Íslands væntanlega tvö- eða þrefaldast á næstu 60-70 árum og að „Ísland eigi varla orku til þess að sjá íbúum sínum fyrir þörfum þeirra, ef horft er fram í tímann."

Þetta sjónarmið Baldurs er erfitt að skilja. Ísland framleiðir langmestu raforku í heiminum miðað við íbúafjölda. Jafnvel þó svo Íslendingar væru þrefalt fleiri og framleiddu einungis sama magn af raforku og nú, þá væri Ísland samt í 2.-3. sæti yfir mestu raforkuframleiðendur veraldar miðað við fólksfjölda. Ísland væri þá á pari með Kanada og einungis Noregur væri ofar á þeim lista.

Það er nokkur ráðgáta hvernig unnt er að komast að þeirri niðurstöðu að þjóð í þessari stöðu, sem Íslendingar eru, sjái fram á raforkuskort innan 60-70 ára. Ef það væri rétt að Ísland sæi þannig fram á raforkuskort myndi með sömu rökum mega segja að allar þjóðir heims nema kannski Norðmenn (og Ísland) séu nú þegar lentar í öngstræti raforkuskorts. Það er auðvitað fjarstæða.

Rökrétt svar við spurningunni hvort Ísland kunni að standa frammi fyrir raforkuskorti gæti verið eftirfarandi: Engin þjóð á hlutfallslega jafn mikinn og góðan aðgang að raforku eins og Íslendingar. Það myndi lítt breytast jafnvel þó svo þjóðin væri þrefalt fjölmennari og jafnvel þó svo stór rafstrengur lægi til Bretlands með tilheyrandi útflutningi á raforku. Það er því nokkuð sérkennilegt að sjá því haldið fram að Ísland kunni að sjá fram á raforkuskort (aftur á móti kann að vera tilefni til að huga betur að íslenska raforkuflutningskerfinu - veikir punktar þar geta valdið staðbundnum orkuskorti - en það er annað mál og felur ekki í sér það sem Baldur talar þarna um). 

Lokaorð

Orkubloggarinn þekkir nokkuð vel til starfa og skrifa Baldurs Elíassonar. Og hefur gegnum tíðina t.a.m. lesið eftir hann ýmsar áhugaverðar greinar sem tengjast metanólframleiðslu o.fl. Í þeim skrifum er margt fróðlegt að finna. En umrætt viðtal / frétt í Morgunblaðinu í gær er því miður alls ekki gott innlegg í umræðuna og gefur ákaflega undarlega og skekkta mynd af mögulegum rafstreng milli Bretlands og Íslands.

Það er ennþá of snemmt að fullyrða hvort raunhæft sé að leggja umræddan rafmagnskapal. Til að átta sig á hagkvæmni þess þarf málið að skoðast betur og ýmsar rannsóknir að fara fram. En að hafna hugmyndinni og segja hana glapræði styðst ekki við staðreyndir. Þvert á móti benda þær staðreyndir sem nú liggja fyrir til þess að verkefnið sé mjög áhugavert - einkum og sér í lagi fyrir Íslendinga en einnig fyrir Breta. Mikilvægt er að skoða málið betur og vonandi er vinna við það í fullum gangi hjá bæði stjórnvöldum og raforkufyrirtækjunum.