Mánudagur til mæðu fyrir Pútín?

Margir lýðræðissinnar hafa verið áhyggjufullir yfir því hvernig pólitíkin í Rússlandi hefur þróast undir stjórn Vladimirs Pútín. Sú umræða er ekki ný; hún hefur verið að malla í tengslum við ýmsa atburði í Rússlandi á valdatíma hans sem forseta og forsætisráðherra. Þar má nefna hernaðaraðgerðir Rússlands gegn Georgíu árið 2008 og aðgerðir rússneskra yfirvalda gegn olíufélaginu Yukos.

Nú síðustu mánuðina hefur þessi umræða svo blossað upp sem aldrei fyrr. Hún magnaðist mjög í tengslum við innlimun Rússlands á Krímskaga - og svo enn frekar eftir að farþegaþotan var skotin niður yfir austanverðri Úkraínu fyrir rúmri viku síðan.

Þessa dagana eru allra augu á Pútín og andlit hans prýðir forsíður margra þekktustu fréttatímarita Vesturlanda. Þar má nefna Newsweek, Time, Spiegel og Economist. Snögg yfirferð yfir nýjustu tölublöðin og vefútgáfurnar segir okkur að ekki sé búist við miklum stuðningi Evrópuríkja við harðar efnahagsþvinganir eða aðrar aðgerðir gegn Rússlandi. Ástæðan er sögð vera tregða landa eins og Frakklands og Þýskalands til slíkra aðgerða.

Tónninn í þessum skrifum er samt nokkuð mismunanda. Sérstaklega er áberandi sá mikli reiðilestur sem sjá má hjá ritstjórn Economist. Economist segir vestræna leiðtoga sýna Putín alltof mikla linkind. Grípa þurfi til víðtæks viðskiptabanns gagnvart Rússum, fleygja Pútín út úr öllu ríkjasamstarfi sem mögulegt er og þrengja að gjörspilltri klíku hans.  

Í umræddri grein í Economist er reyndar fullyrt að Pútín muni falla. Og þá muni koma í ljós „how much money Mr Putin and his friends have stolen from the Russian people". Tilefni er til að staldra við þessi orð og skoða hvað Economist á þarna við. Það kemur ekki skýrt fram í blaðinu. En þarna er Economist vafalítið að vísa til hins dularfulla eignarhalds í nokkrum lykilfyrirtækjum í rússneska olíubransanum. Margir eru fullvissir um að stærsti leynieigandinn þar sé einmitt sjálfur Vladimir Pútín.

Mestöll þau auðævi, sem þarna er um að ræða, snúast um það þegar risaolíufélagið Yukos var gert gjaldþrota fáeinum árum eftir að Pútín varð forseti Rússlands. Hér verður athyglinni beint að þeim tilfæringum. Og einnig vikið að dómsmáli sem um árabil hefir verið í gangi fyrir Alþjóðagerðardómnum í Haag í Hollandi. Þar krefja stærstu hluthafar Yukos rússneska ríkið um hvorki meira né minna en rúmlega 100 milljarða USD í bætur vegna aðgerðanna gegn Yukos. Þarna eru risavaxnir hagsmunir á ferðinni - og dómur í málinu gæti jafnvel fallið á morgun; mánudag! Það er því upplagt að rýna aðeins í þessi mál hér í dag.

Er Pútín auðugasti maður veraldar?

Það eru fyrst og fremst tvö stórfyrirtæki sem Pútín hefur verið bendlaður við. Þau eru olíufélagið Surgutneftgas og hrávörufyrirtækið Gunvor. Að auki er haldið fram að hann eigi hlut í olíurisanum Rosneft.

Surgutneftegas er eitt af stærstu olíufyrirtækjunum í Rússlandi og skilaði t.a.m. meira en 5 milljörðum USD í hagnað á liðnu ári (2013). Fyrirtækið er af mörgum talið hafa leikið lykilhlutverk í flókinni viðskiptafléttu þegar olíurisinn Yukos var keyrður í gjaldþrot fyrir tæpum áratug á grundvelli meintra skattaskulda - og eignir þessa risafyrirtækis voru seldar óþekktum kaupendum í nokkuð furðulegu uppboði.

Eins og kunnugt er rann mest af olíulindum og eignum Yukos á endanum til rússneska ríkisolíufélagsins Rosneft, sem stýrt er af einum nánasta bandamann Pútín's; Igor Sechin. En Surgutneftegas er sem sagt talið hafa lekið stórt hlutverk í þeirri fléttu. Surgutneftegas er í dag tugmilljarða dollara virði - en það magnaðasta er að jafnvel þó svo þetta stóra og mikilvæga fyrirtæki sé bæði skráð í kauphöllinni í Moskvu og þeirri í London eru stærstu eigendurnir þess óþekktir.

Sumir trúa því staðfastlega að Pútin sé stór hluthafi í Surgutneftgas og eigi jafnvel rúmlega þriðjung hlutabréfanna. Að auki hafa verið færð rök fyrir því að Pútín eigi sjálfur allt að helmingshlut í hrávörurisanum Gunvor. Og að auki dágóðan hlut í rússneska olíurisanum Rosneft. Samtals hafa þessir meintu eignahlutir Pútín's í félögunum þremur verið metnir á allt að 70 milljarða USD. Eigi sögusagnirnar við rök að styðjast er Pútín því einn af allra auðugustu mönnum heims, ef ekki sá auðugasti.

Rosneft er vel að merkja eitt af tveimur stærstu olíufélögum heimsins á hlutabréfamarkaði (ásamt Exxon Mobil). Og Gunvor hefur verið með einkarétt á útflutningi að stærstum hluta þeirrar olíu sem unnin er úr rússneskri jörðu. Rússland er annað af tveimur stærstu olíuframleiðsluríkjum heimsins (ásamt Saudi Arabíu), þ.a. þarna eru á ferðinni einhverjir mestu viðskiptahagsmunir í heiminum öllum. En það skal tekið skýrt fram, að umrætt meint eignarhald Pútín's í Surgutneftegas, Rosneft og Gunnvöru er ósannað. Og ennþá er líka alveg á huldu hverjir stærstu hluthafarnar eru í bæði Gunnvöru og Surgutneftegas.

Meint skattsvik og gjaldþrot Yukos

Stóru línurnar í eignarhaldi í olíuiðnaði Rússlands má að miklu leiti rekja til þess þegar Michail Khodorkovsky, þá aðaleigandi Yukos, var handtekinn fyrir meint stórfelld skattsvik og spillingu. Þetta var síðla árs 2003 - rétt í þann mund sem bandaríski olíurisinn Exxon Mobil hugðist kaupa verulegan hlut í Yukos og verða þannig umsvifamikið í rússneska olíuiðnaðinum. Khodorkovsky var að auki byrjaður að skipta sér æ meira af rússneskum stjórnmálum og hafði verið orðaður við forsetaframboð (gegn Pútín). 

Yukos var þá stærsta olíufélag Rússlands. Khodorkovsky og viðskiptafélagar hans höfðu komist yfir ráðandi eignarhlut í Yukos í geggjaðri einkavæðingu áranna þegar Boris Jeltsin var forseti Rússlands á 10. áratugnum. Í kjölfar handtökunnar á Khodorkovsky og fleiri stjórnendum Yukos árið 2003 (nokkrir þeirra náðu að sleppa úr landi og hafa síðan verið eftirlýstir af hálfu rússneskra saksóknara) var Yukos úrskurðað gjaldþrota. Það var gert á grundvelli meintra risavaxinna skattsvika fyrirtækisins.

Í kjölfarið voru olíulindir félagsins (flestar í Síberíu) og aðrar eignir Yukos seldar á sérstöku uppboði. Þau viðskipti eru mjög þoku hulin, en fullyrt hefur verið að Surgutneftegas hafi þar leikið stórt hlutverk. Á endanum runnu svo flestar eignir Yukos inn í rússneska ríkisolíufélagið Rosneft, sem varð þar með í einu vetfangi stærsta olíufélag Rússlands. Og rússneska ríkið aftur með tögl og haldir í hinum risavaxna rússneska olíuiðnaði - rétt eins og verið hafði á Sovéttímanum - og alfarið undir stjórn manna sem eru nánustu samstarfsmenn Pútín's. Surgutneftgas er aftur á móti einkarekið og er, þrátt fyrir afar óljóst eignarhald, eitt af stærstu og ábatasömustu olíufélögum Rússlands.

Málaferli í Haag - meira en 100 milljarðar USD í húfi

Þó svo Khodorkovsky væri aðalmaðurinn í Yukos voru þar margir aðrir stórir hluthafar, enda um að ræða sannkallað risafyrirtæki. Sjálfur mátti Khodorkovsky dúsa í rússneskum fangelsum í áratug, en Pútín náðaði hann skyndilega í aðdraganda Vetrarólympíuleikanna í Sochi, sem fóru fram í febrúar s.l. (2014). Aðrir hluthafar Yukos hafa aftur á móti um árabil reynt að sækja rétt sinn gagnvart rússneskum stjórnvöldum.

Þau málaferli byggjast m.a. á því að  eignir Yukos hafi verið seldar óralangt undir raunvirði og gjaldþrot félagsins hafi verið leikrit eitt og aðgerðir rússneskra stjórnvalda kolólögmætar. Og nú vill svo til að n.k. mánudag, þ.e. á morgun 28. júlí, er búist við að dómur falli í einum mikilvægustu málaferlunum sem tengjast gjaldþroti Yukos. Þar er um að ræða fyrrnefnt mál fyrir Alþjóðagerðardómnum í Haag í Hollandi - og eins og áður sagði nemur skaðabótakrafan rúmum 100 milljörðum USD.

Leonid Nevzlin leiðir hópinn

Dómsmálið í Haag kemur til vegna sérstaks þjóðréttarsamnings (alþjóðasamnings) um orkumál, sem nefnist Energy Charter. Nú eru um fimm ár liðin síðan Alþjóðagerðardómurinn kvað upp þann úrskurð að dómurinn ætti lögsögu í málinu og að Rússland væri bundið af henni.

Skaðabótamálið er sótt af félagi sem nefnist GML, gegn rússneskum stjórnvöldum. GML er að stærstum hluta í eigu eins af fyrrum framkvæmdastjórum Yukos, en sá er milljarðamæringurinn Lenid Nevzlin. Nevzlin náði að forða sér frá Rússlandi þegar helstu stjórnendur Yukos voru handteknir árið 2003 og hefur síðan verið eftirlýstur af Rússum. Það var reyndar réttað yfir Nevzlin í Rússlandi árið 2006 (að honum fjarstöddum) og hann þar dæmdur í pent ævilangt fangelsi, m.a. fyrir morð. Sjálfur segir Nevzlin að réttarhöldin hafi verið farsi og að undirlægi Pútín's.

GML er í raun eignarhaldsfélag, sem yfirtók eignir eldra eignarhaldsfélags, Group Menatep, sem átt hafði meirihlutann í Yukos. Stærsti eigandinn í Group Menatep var að sjálfsögðu Khodorkovsky. En hann náði að framselja þann eignarhlut sinn (og þar með ráðandi hlut sinn í Yukos) til Nevzlin áður en dómurinn féll yfir Khodorkovsky sjálfum. Tilgangurinn með þeiri ráðstöfun var að tryggja að rússnesk stjórnvöld kæmust ekki yfir eignina. En eins og kunnugt er breytti sú ráðstöfun engu, því Yukos var keyrt í þrot á grundvelli risavaxinna krafna um meint skattsvik, sem numu tugum milljörðum USD. Þar með urðu hlutabréfin í Yukos verðlaus og skipti að sjálfsögðu engu í því sambandi hvort Khodorkovsky eða Nevzlin var hinn endanlegi eigandi þeirra.

Nevzlin er nú búsettur í Ísrael (hann er af gyðingaættum), en er nú vafalítið með hugann við dómsuppkvaðninguna á morgun. Dómstólinn hefur reyndar ekki staðfest tímasetningu dómsins, en að sögn lögmanna GML er búist við að þetta verði á morgun. Þarna fara fremst í flokki stjörnulögmaðurinn Yas Banifatemi og kollegi hennar hjá Shearman & Sterling, Emmanuel Gaillard.  

Samtals rúmlega tuttugu ára fangavist að baki

Verði að fullu fallist á kröfur Leonid Nevzlin og félaga hans, þá á Nevzlin sjálfur lögmæta u.þ.b. 70 milljarða USD kröfu á rússneska ríkið! Aðrir aðilar málsins eru Platon Lebedev, Mikhail Brudno, Vladimir Dubov og Vasily Shakhnovsky, sem hver um sig er með um 7,5% hlut í kröfugerðinni (í samræmi við eignarhlut þeirra í GML; áður Group Menatep). Þeir voru allir nánir samstarfsmenn Khodorkovsky's og Lebedev er fyrrum forstjóri Group Menatep.

Hvernig Nevzlin, Lebedev og félögum myndi ganga að innheimta aurinn í Rússlandi, vinni þeir málið á annað borð, er svo annað mál. Þess má geta að af fréttum og annarri umfjöllun um málið virðist nokkuð ljóst að Khodorkovsky mun njóta góðs af því ef málareksturinn skilar einhverjum fjármunum, jafnvel þó svo hann eigi ekki formlega aðild að málinu.

Þeir Brudno og Dubov náðu, rétt eins og Nevzlin, að forða sér áður en ráðist var gegn Yukos 2003. Shakhnovsky var handtekinn og ákvað að játa á sig sakir og slapp með árs fangelsi (hann býr nú í Sviss). Lebedev mátti aftur á móti dúsa í áratug í rússnesku fangelsi, rétt eins og Khodorkovsky, en var náðaður í janúar s.l. (rétt fyrir Ólympíuleikana). Það er því augljóst að sama hvernig málið fer þá hafa þeir Khodorkovsky og Lebedev mátt greiða afskipti sín af Yukos dýru verði, með samtals rúmlega tuttugu ára fangavist að baki. Og að frátöldum Shakhnovsky munu hinir af umræddum viðskiptafélögunum í GML væntanlega áfram þurfa að lifa sem landflótta og eftirlýstir menn.

Það er vissara að spá engu um það hvernig málið í Haag fer. Það er líka óvíst hvort niðurstaða málsins muni hafa merkjanleg áhrif á pólitíska stöðu Pútín's. En vinni GML málið með þeim hætti að umtalsverð bótaskylda verði lögð á rússnesk stjórnvöld, mun staða hans a.m.k. vart styrkjast. Við sjáum hvað setur.

Athugasemdir

[L.T.D. (IP-tala skráð) 27.7.2014 kl. 17:52]

Velti því fyrir mér hverjir þessir ahyggjufullu lýðræðissinnar séu, í ljósi síaukins lýðræðishalla hjá vestrænum ríkjum.

Velti því líka fyrir mér hvernig Lenid Nevzlin fyrrverand starfsmaður Jarðfræðiráðuneytis fyrrum sovétríkja náði að gerast einn af olíugörkum Rússlands.

Það er ljóst að spillingin grasseraði áður en Pútín komst til valda og gerir enn.

Er þetta ekki spurning um hverjir eru þóknanlegir í augum þessara " áhyggjufullu lýðræðissinna "?

[Ketill Sigurjónsson, 28.7.2014 kl. 11:40]

Domurinn er kominn. Leonid Nevzlin og félagar unnu málið í Haag. Rússnesk stjórnvöld dæmd til að greiða 50 milljarða USD í skaðabætur vegna Yukos!

Sjá t.d. hér:

http://www.reuters.com/article/2014/07/28/us-russia-yukos-idUSKBN0FW0TP20140728

[Ketill Sigurjónsson, 28.7.2014 kl. 12:06]

Sjá má hlekk á sjálfan dóminn hér:

http://www.pca-cpa.org/shownews.asp?nws_id=440&pag_id=1261&ac=view

[Ketill Sigurjónsson, 28.7.2014 kl. 12:14]

Ekki að sjá að íslenskir fjölmiðlar séu mikið að fjalla um málið. En hér eru skondnir punktar á vef FT:

http://ftalphaville.ft.com/2014/07/28/1910622/yukos-putins-loose-lips/