Kínverska vistarbandið losað

Vísbendingar eru um að á næstu árum kunni að vera að hægja talsvert á efnahagsuppganginum í Kína. Undanfarin ár hefur a.m.k. dregið úr þeim ofsavexti sem þar hefur verið í vergri þjóðarframleiðslu. Stóra spurningin virðist vera sú hvort jafnvægi sé að nást - eða hvort áfram hægi þarna á?

Hversu hratt eða hægt það kann að gerast er ófyrirsjáanlegt. En þær þjóðir sem hafa notið kínversku uppsveiflunnar í hvað ríkustum mæli og stórhagnast á mikilli eftirspurn frá Kína, hafa talsverðar áhyggjur af þróuninni núna.

Þar er Ástralía sennilega besta dæmið. Hratt vaxandi eftirspurn Kína eftir kolum og járni (fyrir kínversku stáliðjuverin) hefur valdið geysilegu góðæri í Ástralíu undanfarinn áratug. En nú hefur hægt talsvert á efnahagsuppganginum þar syðra og fyrir vikið hefur t.d. nokkrum stórum áströlskum námuverkefnum verið slegið á frest.

Kólnun á hagvextinum í Kína gæti vissulega haft slæmar afleiðingar fyrir ástralskt efnahagslíf. En það er þó varla ástæða til að örvænta. Kínverjar eru fjölmennasta þjóð heims og ennþá eru mörg hundruð milljónir Kínverja sem hafa að mestu staðið utan efnahagsuppgangsins. Ekki virðist ólíklegt að á næstu tíu árum eða svo bætist u.þ.b. 200-300 milljónir Kínverja við þann hóp sem hefur aura afgangs til að setja í betra húsnæði, betra farartæki, meiri fatnað, meiri mat o.s.frv.

Þetta eru risavaxnar tölur! Kínverska millistéttin kann sem sagt að stækka meira næsta áratuginn en sem nemur öllum Bandaríkjamönnum eða jafnvel öllum íbúum innan Evrópusambandsins.

Í þessu sambandi er reyndar áhugavert að í Kína hafa í áratugi (og reyndar í aldir) verið í gildi ýmsar strangar reglur sem takmarka heimildir eða tækifæri fólks til að flytjast milli landshluta. Reglurnar fela í sér eins konar vistarband og hafa vafalítið haldið aftur af borgarmyndun í Kína. Eða a.m.k. leitt til mun hægari breytinga á þróun fólksflutninga þar en ella hefði verið. Nýverið slökuðu kínversk stjórnvöld á þessum reglum. Það gæti aukið enn frekar áhrif markaðsbúskapar í Kína og gæti hjálpað til að keyra upp hagvöxtinn. Þar að auki er líka nýbúið að slaka á ströngum reglum um barneignir. Sem mun örugglega valda fjölgun í ungu kynslóðinni og um leið auka eftirspurn eftir alls konar vörum sem barnafólk þarf og vill. 

Í ár (2013) verður hagvöxturinn í Kína líklega á bilinu 7-8%. Sumir voru farnir að búast við því að hann myndi á næstu árum minnka jafnt og þétt. En hver veit; kannski mun hagvöxturinn þarna þvert á móti brátt taka að aukast á ný. Hvort það nægi til að koma í veg fyrir efnahagslægð í Ástralíu verður að koma í ljós. Þetta skiptir reyndar heiminn allan miklu máli, því ef hagvöxtur verður brátt lítill í Kína mun það nær örugglega valda djúpri efnahagskreppu víða um heim. En það eru sennilega óþarf áhyggjur - eða hvað?

Gámafiskur í Helguvík

Myndin hér til hliðar sýnir forsíðu Guardian í dag (miðvikudaginn 20. nóvember 2013).

Bresk stjórnvöld sömdu nýverið um byggingu nýs kjarnorkuvers í Bretlandi. Sem verður hið fyrsta sem reist verður þar í landi í áratugi. En Japanir þekkja manna best áhættuna af kjarnorkuverum. Og vara Breta við því að fara í þennan hættulega leiðangur. En Bretland þarf sárlega á meira orkuöryggi að halda og kjarnorkuverinu er ætlað að vera hluti af því.

Kjarnorkan fær 150 USD/MWst. 

Fréttir af þessu breska kjarnorkuveri eru mjög áhugaverðar fyrir Ísland. Því þarna hafa bresk stjórnvöld samið við franskt orkufyrirtæki um að reisa kjarnorkuver sem verður að verulegu leyti fjármagnað með kínverskum peningum. Og samningurinn hljóðar þannig að bresk stjórnvöld tryggja orkuverinu að fá 92,50 GBP á hverja MWst (u.þ.b. 150 USD/MWst) til 35 ára!

Ekki síður áhugavert er að nú er breska þingið að ljúka við lagasetningu sem felur í sér nýja orkustefnu sem er ætlað að hvetja til fjárfestinga í orkugeiranum. Tilgangurinn þar er fyrst og fremst sá að tryggja Bretum nægja orku. Í því sambandi er m.a. lögð rík áhersla á fjölbreytni í orkuframleiðslu og að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku.

Ný orkustefna Breta tryggir lágmarksverð til grænnar raforkuframleiðslu

Til að auka áhuga fjárfesta á að feta þá slóð sem bresk stjórnvöld telja bæði æskilega og nauðsynlega, er gert ráð fyrir að tryggja fjárfestunum tiltekna lágmarksarðsemi af orkufjárfestingum. Í því felst m.a. að bresk stjórnvöld tryggi jarðvarmaorkuverum 120-125 GBP/MWst (u.þ.b. 190-200 USD/MWst) og tryggi vatnsaflsorkuverum 95 GBP/MWst (nálægt 150 USD/MWst).

Í þessu sambandi er vert að hafa í huga að íslensku jarðvarma- og vatnsaflsvirkjanirnar fá nú sennilega nálægt 25 USD/MWst fyrir um 3/4 af allri raforkunni sem hér er framleidd (rúmlega 70% raforkunnar hér fer til álveranna þriggja og alls fer um 80% raforkunnar til stóriðju). Og hér gengur viðskiptamódelið ekki aðeins út á það að orkuverðið er afar lágt - heldur eru samningarnir við álverin og stóriðjuna um þetta lága raforkuverð gerðir til margra áratuga. Þar að auki er svo áhætta færð af álfyrirtækjunum og yfir á raforkufyrirtækin með því að stór hluti raforkusölunnar er beintengdur við álverð.

Tekjur af vindorkunni verða á bilinu 150-250 USD/MWst

Eins og að ofan sagði á nýja kjarnorkuverið í Bretlandi að fá 150 USD/MWst, jarðhitavirkjanir eiga að fá 190-200 USD/MWst og vatnsaflsvirkjanir eiga að fá um 150 USD/MWst. Það er þó svo að bresk stjórnvöld gera ráð fyrir að langmest af nýrri endurnýjanlegri orku komi frá vindorkuverum. Enda hentar sú tækni almennt mun betur til raforkuframleiðslu í Bretlandi heldur en t.d. jarðvarmi.

Raforkuverðið sem nýjum vindorkuverum er tryggt er misjafnt eftir því hvort þau eru reist á landi (onshore) eða utan við ströndina (offshore). Vindorkuver á landi eiga að fá 95-100 GBP/MWst (u.þ.b. 150-180 USD/MWst). Vindorkuver á hafi eru mun dýrari og því stendur til að tryggja þeim talsvert hærra raforkuverð eða á bilinu 135-155 GBP/MWst (sem jafngildir um 215-250 USD/MWst).

Sökum þess að vindorkan er í reynd grundvallaratriðið í orkustefnu Bretanna, má segja að viðmiðunarverðið þar gefi bestu vísbendingun um það hvaða orkuverð Bretar eru almennt tilbúnir að greiða fyrir raforku frá endurnýjanlegum auðlindum. Því er rétt að ítreka að þarna í vindorkunni er lægsta verðið 150 USD/MWst og hæsta verðið 250 USD/MWst.

Á nýlegum haustfundi Landsvirkjunar var vikið að hugmyndinni um sæstreng. Þar voru einmitt kynnt þau verð sem fjallað er um í bresku orkustefunni og þau sett í samhengi við verðlistaverð Landsvirkjunar. Sbr. myndin hér að ofan, sem er úr kynningu Landsvirkjunar og sjá má á vef fyrirtækisins. Inn á myndina er Orkubloggarinn búinn að bæta við rauðri línu, sem sýnir meðalverðið sem líklegt er að stóriðjan hér greiðir fyrir raforkuna um þessar mundir (25 USD/MWst). Hver og einn getur séð hversu fáránlega lágt það verð er - miðað við hvað fæst fyrir raforkuna í Bretlandi.

Raforka frá Íslandi gæti orðið verðlögð á a.m.k. 150 USD/MWst

Í Bretlandi er viðmiðunarverð raforku frá kjarnorku sem sagt um 150 USD/MWst og viðmiðunarverð fyrir vindorku á bilinu 150-250 USD/MWst. Ef til þess kæmi að raforka yrði seld frá Íslandi til Bretlands má velta fyrir sér hvort sú orka yrði verðlögð á þessu bili. Það virðist vera talsvert líklegt; íslenska orkan kæmi frá mjög tryggum endurnýjanlegum orkugjöfum og það gæti t.d. hentað Bretum afar vel að spara sér geysilega dýrt vindorkuver utan við ströndina með kaupum á íslenskri raforku. Það kann því að vera vel raunhæft að a.m.k. 150 USD fengjust fyrir íslensku megavattstundina. Jafnvel hærra verð.

Þarna má auðvitað leika sér með ýmsar forsendur. Og svo er eðlilegt að draga frá þann kostnað sem færi í flutninginn um sæstrenginn milli Íslands og Bretlands. Nýverið lagði Vilhjálmur Þorsteinsson fram það mat sitt að útflutningur á 5 TWst á ári gæti skilað okkur 500 milljónum USD árlega í framlegð. Sá sem þetta skrifar hefur áður birt útreikninga (þar sem byggt er á eilítið öðrum forsendum en Vilhjálmur gerir í umræddri grein sinni) sem benda til þess að hreinn hagnaður af sölu á 5 TWst til Bretlands gæti a.m.k. numið um 330 milljónum USD. Og þó svo enn sé mikil óvissa um það hversu arðsemin yrði mikil (einkum vegna óvissunnar um hvað rafstrengurinn eða flutningur um hann myndi kosta) eru nú margar vísbendingar komnar fram um að þetta geti verið geysilega arðbært fyrir okkur Íslendinga. Og jafnvel jafnast á við mikilvægi olíunnar fyrir Norðmenn (eins og sjá má í glærunni hér að ofan, sem er frá haustfundi Landsvirkjunar).

Það er ekki tilviljun að útflutningsstærðin er gjarnan miðuð við 5 TWst árlega. Þetta er nefnilega  raunhæft magn miðað við hvaða stærð af sæstreng myndi verða bæði hagkvæm og tæknilega möguleg (ca. 700-1000 MW strengur). Þetta miðast líka við hvað raunhæft er að við viljum og getum flutt mikið út af raforku án þess að þrengt sé að aðgangi að orku hér innanlands. 

Gámafiskurinn í Helguvík

Hér að framan var minnst á skrif Vilhjálms Þorsteinssonar, sem er nátengdur Samfylkingunni og því kunna sumir að setja skoðanir hans í pólitískt samhengi fyrst og fremst. En það er ekki aldeilis svo að viðhorf Vilhjálms verði stimplað sem eitthvert Samfylkingarviðhorf eða pólitík. Svipuð viðhorf um mikilvægi þess að hverfa frá stóriðjustefnunni hér á Íslandi má t.d. sjá í nýlegum skrifum Arnars Sigurðssonar á Fésabókarsiðunni hans og sömuleiðis i skrifum Sveins Valfells (Sveinn er reyndar ekki bara andstæður fleiri álverum hér, heldur virðist hann líka andstæður því að flytja út raforku með sæstreng - vill þess í stað nýta orkuna á þágu annarrar starfsemi hér innanlands).

Það virðist því orðið nokkuð útbreitt viðhorf að það væri algerlega út í hött að virkja hér meira fyrir álver. Enda eru viðskipti orkufyrirtækjanna við álverin orðin óeðlilega mikil, þ.e. of mikil áhætta fólgin í þeim viðskiptum (eins og fjallað var um í síðustu færslu Orkubloggsins). 

En byggðastefnan og sérhagsmunir kjördæmapotaranna eru samt ennþá furðusterkir. Þannig mátti skilja orð iðnaðarráðherra á haustfundi Landsvirkjunar að meira máli skipti að Landsvirkjun virki fyrir álver í Helguvík, nánast sama hvað það kostar og sama hvert orkuverðið yrði, en að þetta mikilvæga orkufyrirtæki landsmanna reyni að auka arðsemi af raforkusölunni (ráðherrann minntist ekki einu orði á mikilvægi arðseminnar). Þetta er reyndar ekki bara undarlegt viðhorf, heldur líka ósanngjarnt að byggja þannig upp væntingar þeirra sem vonast eftir álveri í Helguvík (eins og Viðskiptablaðið benti á fyrr í vikunni). Staðan á álmörkuðum er nefnilega með þeim hætti að það er algerlega óraunhæft að hér rísi nýtt álver á næstu árum (nema kannski ef það stendur til að láta álverið hafa neðri hluta Þjórsár á kostnaðarverði).

Ennþá lengra gekk bæjarstjóri Reykjanesbæjar í byggðastefnutalinu. Þegar hann í viðtali við vikublaðið Reykjanes í aðdraganda Alþingskosninganna nú í vor sagði að ein af ástæðum þess að uppbygging álvers í Helguvík hafi tafist sé „viðhorf Landsvirkjunar um að nota eigi orku til að selja beint til útlanda eins og gámafisk fremur nota hér heima í framleiðslu".

Þetta er mikið öfugmæli hjá bæjarstjóranum. Miklu nær væri að líkja verðlítilli raforkunni sem færi til álvers í Helguvík við gámafisk. Umrædd sjónarmið bæjarstjórans og iðnaðarráðherra einkennast ansið mikið af staðbundnum sérhagsmunum, en horfa framhjá þjóðarhagsmunum. Þau bæjarstjórinn og iðnaðarráðherra eru reyndar í sama stjórnmálaflokknum - og flokksformaðurinn þeirra er fjármálaráðherra og því sá sem skipar stjórn Landsvirkjunar. Orkubloggarinn treystir Bjarna Benediktssyni þó fullkomlega til að láta hagsmuni þjóðarinnar í forgang. Og að hann álíti rétt að leitast við að hámarka arðinn af raforkuframleiðslu Landsvirkjunar. Vonandi mun skipan hans á næstu stjórn fyrirtækisins staðfesta þetta.

Staðan er einfaldlega sú að möguleikinn á sæstreng er sennilega besta viðskiptatækifæri íslensku þjóðarinnar. Ennþá er ekki komið í ljós hvort þetta er tæknilega og fjárhagslega gerlegt. En það ættu allir að vera sammála um að þetta er tækifæri sem við eigum að skoða til hlítar og setja í forgang. Þar með er einnig skynsamlegast að bíða með að gera nýja langtíma-orkusamninga á botnverðum. Það er því miður óhjákvæmilegt að samningar um raforkusölu til Helguvíkur yrðu einmitt slíkir hrakvirðissamningar. Vonandi verður ekki hlaupið í að gera slíka samninga núna - þegar við erum svo heppin að þróun orkumála í nágrannalöndunum kunna að vera að skapa okkur margfalt betri tækifæri.

Ögurstund í íslenskum orkumálum?

Ísland er mesti raforkuframleiðandi veraldar (per capita). Svo gott sem öll þessi íslenska raforka er framleidd með nýtingu afar hagkvæmra endurnýjanlegra náttúruauðlinda (mikið vatnsafl og óvenju aðgengilegur jarðvarmi). Og við höfum ennþá tækifæri til að auka þá raforkuframleiðslu verulega - án þess að skerða náttúrugæði um of.

Þrátt fyrir hinar hagkvæmu íslensku orkuauðlindir er arðsemin í raforkuframleiðslunni hér afar lág. Það stafar af því að hér fer geysilega hátt hlutfall allrar raforkunnar til álvera og annarrar stóriðju sem beinlínis þrífst á lágu raforkuverði. Nú fer um 70% allrar raforkuframleiðslunnar á Íslandi til áliðnaðarins og alls er hlutfall raforkusölu til stóriðjunnar nálægt 80%.

Stóriðjustefnan leiðir til lágrar arðsemi orkufjárfestinga OG verulegrar áhættu

Gríðarlegar fjárfestingar í raforkugeiranum hér hafa fram til þessa byggt mjög á því að selja raforkuna til álvera. Nánast allar þær virkjunarframkvæmdir eru fjármagnaðar með ríkisábyrgð eða með ábyrgð sveitarfélaga. Þarna má því tala um ábyrgð - og þar með áhættu - skattgreiðenda og reyndar almennings alls. 

Auk þess sem svo geysihátt hlutfall raforkunnar hér fer til álvera, þá er líklega u.þ.b. helmingur raforkusölunnar hér beintengdur álverði (þ.e. verðið sem álverin greiða fyrir raforkuna sveiflast í takt við álverð). Sú tenging veldur því að orkufyrirtækin og þar með almenningur á Íslandi eru í reynd þátttakendur í veðmáli um þróun álverðs.

Almenningur á Íslandi hefur sem sagt tekið á sig mjög umtalsverðan hluta af rekstraráhættu álveranna. Áhættan af þessu fyrirkomulagi ætti að vera öllum ljós. Þarna er veðjað stíft á einungis einn tiltekinn málm. Og það er grafalvarlegt mál fyrir Íslendinga að nú er mikið offramboð af þessum málmi í heiminum og verð á áli því lágt. Fyrir vikið var t.a.m. Landsvirkjun rekin með tapi skv. hálfsársuppgjöri 2013. Og búast má við því að afkoma orkufyrirtækjanna á þessu ári verði í daufari kantinum.

Því miður eru horfur á að kreppan á álmörkuðunum geti staðið yfir í mörg ár enn. Nýjar reglur London Metal Exchange (LME) sem lúta að því að stytta afhendingartíma á áli eru taldar munu draga enn meira úr tekjum álframleiðenda. Það mun væntanlega leiða til ennþá erfiðara rekstrarumhverfis í áliðnaðinum og gera það ennþá ófýsilegra að selja raforku til álfyrirtækja.

Og jafnvel þó svo álverð færi að skríða upp á við (vegna þess að sum álfyrirtækjanna hafa verið að draga úr framleiðslu sinni) væri það afar óskynsamlegt og eiginlega óskiljanleg ákvörðun ef orkufyrirtækin hér myndu auka raforkuframleiðslu til álvera. Því þegar horft er til komandi ára eru litlar líkur á því að raforkusala til álvera geti skilað þvílíkri arðsemi að það réttlæti áhættuna af því að skuldsetja orkufyrirtækin hér ennþá meira fyrir áliðnað.

Viðskiptamódelið gengur vart upp 

Það má reyndar gera ráð fyrir því að við núverandi markaðsaðstæður geti orkufyrirtæki almennt ekki fjármagnað virkjanir sem ættu að selja raforkuna til nýrra álbræðslna. Viðskiptalega gengur slíkt módel varla upp nú um stundir - nema þá með einhverskonar niðurgreiðslum frá ríkisvaldinu.

Dæmi um slíkar niðurgreiðslur eða stuðning má sjá í sumum Persaflóaríkjunum. Í þeim tilvikum er ríkisvaldið (sem vel að merkja er þarna jafnan miklu nær því að byggja á einveldi en lýðræði) tilbúið til að nýta hluta af olíuauðæfunum til að veðja á hækkandi álverð. Og nota galopinn aðgang sinn að bæði fjármagni og ódýrri orku til uppbyggingar á risastórum álverum. Persaflóaríkin sjá þetta sem áhugaverðan kost til að koma strönduðu gasi í verð og þannig auka tekjur sínar a.m.k. til skemmri tíma - kryddað með von um að til lengri tíma litið muni álverð hækka. Að keppa við slíkt viðskiptamódel, sem segja má að einkenni áliðnað nútímans, getur ekki með nokkru móti verið æskilegt fyrir Ísland.

Annað dæmi er að finna í Kína. Þar eru markaðsaðstæður álvera með mjög sérstökum hætti, þar sem bæði ríkisvald og héraðsstjórnir nota fjármuni óspart til að styðja við uppbyggingu áliðnaðar. Nýjustu fréttir frá Kína benda til þess að lítt sé að hægja á ofboðslegum vexti í álframleiðslu þar. Og að þar sé meira að segja farið að bera á offramleiðslu í áiðnaðinum - þrátt fyrir efnahagsuppganginn og mikla eftirspurn eftir áli innanlands. Þetta gæti leitt til aukins útflutnings á áli frá Kína. Þetta er enn ein vísbendingin um að afar áhættusamt - og því óskynsamlegt - sé að auka álframleiðslu hér á Íslandi.

Tími kominn til að setja VERÐMÆTASKÖPUN í forgang

Þetta merkir þó ekki að fjárfestingin hér í orkuvinnslu fyrir álver hafi alltaf verið tóm vitleysa. Þvert á móti var þetta á sínum tíma farsæl leið til að tryggja nóg framboð af raforku til almennings og íslenskra fyrirtækja á hógværu verði. Um leið var reist öflugt flutningskerfi fyrir raforkuna og allt leiddi þetta til þess að hér byggðist upp mikil þekking innan tækni- og verkfræðigeirans.

En nú er kominn tími til að horfast í augu við þau tækifæri sem breyttir tímar hafa fært okkur. Við erum svo gæfusöm að tækniþróunin í heiminum hefur orðið með þeim hætti að komin eru tækifæri til að stórauka arðinn af raforkuframleiðslunni hér. Við værum að fara afar illa með tækifærin ef við ætlum enn á ný að bæta við mörg hundruð megavöttum (MW) til handa áliðnaði. Slíkt var snjall leikur fyrr hálfri öld (Straumsvík), nokkuð skynsamlegt fyrir tæpum tveimur áratugum (Columbia Ventures; Norðurál), en fljótlega þar á eftir fór þessi stefna að verða óáhugaverðari og óskynsamari.

Og nú er svo komið að bæði er áhættan orðin óþægilega mikil og ný tækifæri hafa opnast. Þess vegna er mál að linni og ekki skynsamlegt að auka hér raforkusölu umtalsvert til áliðnaðar. Þvert a móti ættum við jafnvel strax að byrja að leita að tækifærum fyrir arðbærari verkefni fyrir orkuna þegar raforkusamningarnir við álfyrirtækin renna út.

Síðasta áratuginn hefur orðið bylting í fjarskiptamálum. Eins og líklega flestir þekkja, með smartsíma í vasanum og/eða á þráðlausa netinu í fartölvunni. En það sem kannski færri gera sér grein fyrir er að síðasta áratuginn hefur líka orðið bylting í flutningi á raforku.

Sú bylting einkennist þó ekki jafn mikið af tækniframförum eins og í fjarskiptageiranum, heldur mun meira af stóraukinni eftirspurn eftir endurnýjanlegri orku. Ofan á það bætist svo að nokkur afar fjölmenn og þar með orkufrek ríki í nágrenni Íslands standa frammi fyrir minnkandi orkusjálfstæði. Þar er nærtækast að nefna Bretland (þar hefur gasframleiðsla snarminnkað og innflutningsþörfin til að knýja gasorkuverin því aukist mjög). Einnig má nefna Þýskaland (þar sem stórlega hefur verið dregið úr notkun á kjarnorku af öryggisástæðum).

Þessi þróun hefur breytt miklu á fremur stuttum tíma. Bæði umrædd lönd hafa mikinn áhuga á að auka aðgang sinn að hagkvæmri og þá ekki síst tryggri og endurnýjanlegri orku. Þetta skapar Ísland algerlega einstakt tækifæri. Því þarna fæst verð sem er miklu hærra en það sem áliðnaðurinn greiðir. Og það sem öllu máli skiptir; sú verðhækkun yrði uppspretta þess hagnaðar sem eðlilegt er að orkuauðlindirnar loksins skili okkur. 

Allir sem beita skynseminni og kynna sér málin hljóta að sjá að það væri algerlega galið að næstu 200, 350 eða 500 MW sem við kunnum að virkja fari til enn eins álversins. Nú er tímabært að við setjum verðmætasköpun í forgang.