Carter, Chris og Hirsch

Bölmóðarnir segja okkur að alvarleg olíukreppa sé handan við hornið. Alveg að bresta á. Jafnvel innan 5 ára, kannski innan 10 ára og örugglega innan 20 ára.

Okkur er sagt að sá tímapunktur sé að renna upp að olíuframleiðsla muni ekki lengur geta annað eftirspurninni. Allar stærstu olíulindirnar séu að komast á hnignunarstigið og ekki hafi tekist að finna nógu margar smærri lindir til að fylla upp í skarðið. Þess vegna sé ójafnvægi óumflýjanlegt. Og þá muni olíuverðið rjúka upp - með skelfilegum afleiðingum fyrir efnahagslífið allt og kaupmáttur almennings hrynja. Peak Oil í seinni dekkstu mynd.

Það er sossem ekkert nýtt að menn álíti olíuna vera á þrotum. Yfirvofandi endalokum olíuvinnslu hefur verið spáð allt frá því skömmu eftir að olíuöldin byrjaði fyrir meira en hundrað árum! Þessi grýla hefur rumskað reglulega. Spár um yfirvofandi Peak Oil hafa þó aldrei verið jafn áberandi eins og núna, enda þykir mörgum óvenjusterkar vísbendingar um að við séum komin upp á framboðs-hásléttuna og héðan af hljóti leiðin að liggja niður við.

En þó svo sjaldan hafi meira verið talað um Peak Oil en einmitt allra síðustu árin, má samt segja að hápunktinum í slíkum dómsdagsspám hafi verið náð strax á áttunda áratug liðinnar aldar! Þegar sjálfur forseti Bandaríkjanna birtist ítrekað á sjóvarpsskjáum allra landsmanna þar í Westrinu og boðaði að brátt myndu skelfilegar afleiðingar olíuskorts steypast yfir bandarísku þjóðina.

Jamm - það var blessaður ljúflingurinn Jimmy Carter sem þar var á ferð. Í huga Orkubloggarans, sem einmitt byrjaði 13 ára gamall að fylgjast með orkumálum í tengslum við "litlu orkukreppuna" í lok 8. áratugarins og valdatöku Klerkanna í Íran, standa tvær ræður hnetubóndans góða þarna upp úr. Þær eru að mati bloggarans ævarandi áminning þess að maður á að fara varlega í spádóma og gæta hófs.

Fyrri af umræddum ræðum Carter's er frá 18. apríl 1977. Þar sagði forsetinn m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggarans): "Tonight I want to have an unpleasant talk with you about a problem that is unprecedented in our history. With the exception of preventing war, this is the greatest challenge that our country will face during our lifetime. 
The energy crisis has not yet overwhelmed us, but it will if we do not act quickly. It's a problem that we will not be able to solve in the next few years, and it's likely to get progressively worse through the rest of this century" [þarna er vel að merkja átt við 20.öldina].

"The oil and natural gas that we rely on for 75 percent of our energy are simply running out... Unless profound changes are made to lower oil consumption, we now believe that early in the 1980's the world will be demanding more oil than it can produce. Inflation will soar; production will go down; people will lose their jobs. Intense competition for oil will build up among nations and also among the different regions within our own country. This has already started."

Sem sagt allt að fara fjandans til vestur í Bandaríkjunum árið 1977. Ekki nóg með að ýjað sé að milliríkjaátökum, heldur jafnvel líka borgarastyrjöld innan Bandaríkjanna. Vegna olíuskorts.

Sérstaklega er athyglisvert að þarna lýsti sjálfur forseti Bandaríkjanna þeirri skoðun sinni, að olíuframleiðsla heimsins myndi ná endanlegu hámarki snemma á 9. áratugnum (early in the 1980's). Þessi orð voru sögð árið 1977 og það ár framleiddi veröldin um 60 milljón olíutunnur á dag. Núna næstum þrjátíu árum eftir að framleiðslan átti skv. Carter senn að ná hámarki, eru framleiddar um 85 milljón tunnur á dag (þar af um 72 milljón tunnur af hráolíu, en afgangurinn er aðallega NGL). Framleiðslan núna er sem sagt samtals rúmlega 40% meiri en þegar Carter fullyrti að toppurinn væri að bresta á.

Þetta var m.ö.o. bull hjá Bandaríkjaforseta. En við megum samt ekki gleyma því að Carter meinti vel. Hann vildi stórauka nýtingu endurnýjanlegra orkugjafa og þessi dökka mynd hafði kannski bara þann tilgang að afla tillögum hans um græna orkubyltingu stuðnings meðal þjóðar og þings. Sólarsellur voru settar á Hvíta húsið og fyrstu speglasólarorkuverin (CSP) byggð í Mojave-eyðimörkinni fyrir tilstilli almannafjár. En þessi tækni gat ekki keppt við lágt olíuverð og allt hrundi þetta og svaf svo værum svefni í um þrjátíu ár - allt þar til Washington komst aftur á þá skoðun að græn orka væri góð. Með kjöri Barack Obama sem forseta.

Ekki síður áhugaverð er önnur sjónavarpsræða Carter's, sem hann flutti tveimur árum síðar (15. júlí 1979 - sú ræða er reyndar miklu frægari en sú sem nefnd var hér að ofan og oftast nefnd The Crisis of Confidence Speech). Þar sagði Carter m.a. eftirfarandi - og kreppti hnefann svolítið hallærislega orðum sínum til áhersluauka (leturbreyting er sem fyrr Orkubloggarans):

"The energy crisis is real. It is worldwide. It is a clear and present danger to our Nation... Beginning this moment, this Nation will never use more foreign oil than we did in 1977 - never. The generation-long growth in our dependence on foreign oil will be stopped dead in its tracks right now and then reversed as we move through the 1980's, for I am tonight setting the further goal of cutting our dependence on foreign oil by one-half by the end of the next decade - a saving of over 4 1/2 million barrels of imported oil per day. To ensure that we meet these targets, I will use my Presidential authority to set import quotas. I'm announcing tonight that for 1979 and 1980, I will forbid the entry into this country of one drop of foreign oil more than these goals allow" [sjá u.þ.b. 20. mínútu ávarpsins og áfram].

Það fór reyndar svo að næstu árin snarminnkaði olíuinnflutningur Bandaríkjanna. Það fór meira að segja svo að árið 1985 fluttu Bandaríkin einungis inn rétt rúmlega 3 milljón tunnur af olíu pr. dag! En það gerðist ekki vegna afskipta Carter-stjórnarinnar - sem hafði orðið að víkja fyrir hernaðarmaskínu og Stjörnustríðsáætlunum Reagan's. Samdrátturinn varð vegna þess að sífellt meiri olía barst frá nýju vinnslusvæðunum í Alaska og innflutningsþörfin minnkaði líka vegna heldur slapprar stöðu í efnahagslífinu.

En olíuverðið hrapaði líka. OPEC missti öll tök á að stýra olíuframboði og eftir 1980 lækkaði olíuverð jafnt og þétt. Loks kom að því að olíueftirspurn í Bandaríkjunum vaknaði á ný og loksins árið 1993 fluttu Bandaríkin inn jafnmikið af olíu eins og verið hafði 1979, sem var um 6,5 milljón tunnur pr. dag (og þess vegna algjörlega óskiljanlegt hvað Carter var að þvaðra um að 50% samdráttur í olíuinnflutningi myndi jafngilda 4,5 milljón tunnum, en það er önnur saga).

En þrátt fyrir að eftirspurnin ykist á ný hélt sjálft olíuverðið áfram að lækka. Á umræddu ári 1993, þegar olíuinnflutningur Bandaríkjanna hafði loks aftur náð því sama sem hann var 1979, var olíuverð einungis þriðjungur af raunvirði þess sem það hafði verið 1979, þegar Carter spáði öllu fjandans til.

Og olían hélt áfram að lækka í verði; undir aldamótin 2000 var sullið nánast orðið ókeypis! Enda voru sumir farnir að halda að jörðin hreinlega sykki í allt olíusullið sem streymdi á markaðinn.

Frægt varð þegar tímaritið Economist talaði um það árið 1999 að heimurinn væri að drukkna í olíu. Loksins um aldamótin kom að því að olíuverð fór að skríða upp á við á ný - eftir nánast tuttugu ára samfellt lækkunartímabil! Það var svo á árunum 2004-05 sem verðstíflan brast, enda fór þá saman mikill efnahagsuppgangur í Bandaríkjunum OG geggjunin í Kína. Auk þess sem spákaupmennskan varð yfirgengileg.

Um dökka spá Carter's árið 1979 er sem sagt með góðu móti hægt að segja að hún kolféll. Nema hún sé loksins að rætast núna meira en 30 árum síðar! En það telst varla mjög nákvæm spá.

Kannski má samt segja að það hefði verið gott fyrir Bandaríkin að byrja strax 1979 að vinna að því að verða orkusjálfstæðara land. En hvað sem því líður - spádómarnir um að olíuframleiðsla væri komin á krítískan punkt árið 1979 og að olíuverð myndi rjúka upp voru einfaldlega alrangir. Og í huga Orkubloggarans klingja nú bjöllur um að dökku spárnar núna séu svolítið af sama toga - eins og var hjá Carter fyrir meira en 30 árum. Að óttast sífellt hið versta og vanmeta jafnvægisleitnina í efnahagslífinu. Mun kannski heimurinn sjá það árið 2040 að svartsýnisrausið í sumum árið 2010 hafi hreinlega verið hlægilegt?

Í dag flytja Bandaríkin inn um 9 milljón tunnur af olíu á dag (var um 10 milljón tunnur í góðærinu 2007). Á þeim tíma sem liðinn er frá volæðisræðu Carter's árið 1979 hefur olíuverð vissulega hækkað umtalsvert og Bandaríkin þurft að flytja sífellt meira inn af olíu. Samt hefur aldrei borið á olíuskorti eða ónógu framboði. Markaðslögmálin hafa alltaf að mestu virkað og olíuframboð og eftirspurn verið í þokkaleg jafnvægi.

Eins og dyggir lesendur Orkubloggsins vita, er Orkubloggarinn ekki í trúarhópi Peak-Oil-Bölmóðanna. Bloggarinn er á því að sáralítil hætta sé á alvarlegri olíukreppu (framboðsskorti) næstu áratugina. Fyrir því eru ýmis rök; það hægir á olíueftirspurn bæði í Bandaríkjunum og Evrópu vegna sparneytnari bíla og breytts neyslumynsturs, stórar olíulindir eru að finnast á svæðum sem lengst af hafa ekki verið álitleg vegna of lágs olíuverðs, miklir möguleikar eru á olíuvinnslu úr kolum og gasi o.s.frv.

EF hefðbundin olíuframleiðsla nær ekki að standa undir eftirspurninni munu myndast mjög sterkir fjárhagslegir hvatar til að vinna olíu úr olíusandinum (oil sand) í Venesúela, olíugrýtinu (oil shale) í Bandaríkjunum og að vinna olíu úr æpandi kolaauðlindum heimsins. Slík vinnsla mun leiða til þess að lengi enn verður unnt að fullnægja olíueftirspurn. Þó svo vissulega verði umhverfisáhrifin ferleg - en það er bara annað mál.

Þar að auki hefur gasframboð vaxið hratt undanfarin ár og fyrir vikið hefur gas lækkað í verði. Það mun líklega leiða til þess að við sjáum þróun í þá átt að gas leysi hluta olíunnar af hólmi í samgöngum. Loks mun olíuverð um eða yfir 70-90 dollurum gera margs konar lífmassaeldsneyti, metanól og DME hagkvæmt í framleiðslu, þ.a. enginn skortur verður á fljótandi kolvetniseldsneyti. Blessaðar kolvetniskeðjurnar!

Það eru sem sagt ýmsar ástæður fyrir því að það er einfaldlega ólíklegt - að mati Orkubloggarans - að alvöru olíu- eða orkukreppa skelli á heiminum á allra næstu áratugum. Vissulega munu geta myndast tímabundnar stíflur, eins og stundum áður, sem leiða til verulegra verðhækkana í smá tíma. En það er ekki það sama og raunverulegur langvarandi skortur á olíu.

Hvað svo sem Orkubloggarinn segir um framtíðina á olíumörkuðunum er auðvitað aðalatriði fyrir hvern einasta lesanda bloggsins að taka ekki nokkurt mark á því sem bloggarin segir um þróun olíuverðs í framtíðinni. Af því nobody knows nuthin! En mikið skelfing er hressandi að fá peak-oil-spá, sem er í reynd ekki bölsýnisspá heldur fyrst og fremst góðar ábendingar um hvað gæti gerst og að skynsamlegt sé að reyna að takmarka áhættu vegna erfiðleika sem kunna að vera framundan. Hógværa peak-oil spá! 

Hér er Orkubloggarinn að vísa til viðtals við Christopher nokkurn Martenson í viðtali í Silfri Egils um síðustu helgi. Sérstaklega var ánægjulegt þegar Chris Martenson sagði orðrétt: Energy is everything! Hitti mig í hjartastað og er ennþá meyr og með tilfinningatár á hvarmi. Snöft.

Að vísu álítur Orkubloggarinn Chris vera á villigötum þegar hann segir að aldrei verði unnt að vinna meira en 90 milljón olíutunnur á dag í heiminum. Svona tala er útí bláinn. Það er aftur á móti sennilega alveg hárrétt hjá Chris Martenson að ef olíunotkun heldur áfram að aukast, er líklegt að smám saman muni draga úr útflutningi á olíu. Olíuútflutningsríkin munu sjálf þurfa æ stærri hlut af olíunni sinni og þá myndast verðþrýstingur. Upp á við. Þetta gæti valdið umtalsverðum verðhækkunum. Hugsanlega.

En Chris Martenson ætti að fara varlega í að spá orkukreppu e.h.t. á næstu tveimur áratugum, eins og hann virðist álíta eða a.m.k. gefur í skyn að sé sennilegt. Ekki má gleyma því að olíuverð var lengi alveg svakalega lágt miðað við hækkun kaupmáttar t.d. í Bandaríkjunum - allt þar til allra síðustu árin. Það var eiginlega orðið alveg nauðsynlegt að verðið hækkaði - eða a.m.k. afar logískt.

Þetta hækkandi olíuverð síðustu árin er hvati til að fara í leit og vinnslu á svæðum sem allt fram yfir aldamótin 2000 voru álitin alltof dýr (m.v. þáverandi olíuverð). Það er t.d. eingöngu út af olíuverðhækkunum að menn hafa lagt útá Djúpið mikla.

Og þarna er af talsverðu að taka. Munum að ennþá er allt landgrunnið bæði vestan og austan Bandaríkjanna nánast ósnert. Og það sama á við um fjölmörg önnur svæði á jörðinni, sem eru álitleg olíusvæði. Olíuverð upp á t.d. 70-90 dollara tunnan til langframa skapar olíuiðnaðinum allt önnur skilyrði, heldur en þegar verðið var undir 30-40 dollurum, eins og almennt tíðkaðist allt þar til fyrir fáeinum árum. Haldist olíuverð í þessum hæðum mun það örugglega leiða til þess að nýjar olíulindir finnist á svæðum, sem aldrei hefði verið ráðist í að kanna meðan verðið var max. 40 USD.

Þar að auki er engan veginn víst að olíunotkun muni halda áfram að aukast eins og verið hefur; það er ekki víst að heimurinn þurfi sífellt að auka olíuneyslu sína. Jafnvel þó að energy sé everything. Núna eru t.d. komnar fram sterkar vísbendingar um að olíunotkun hafi náð hámarki í nokkrum löndum ESB. Og svo kann jafnvel líka að vera í Bandaríkjunum. Það gæti þýtt minnkandi eftirspurn eftir olíu - ekki vegna lítils framboðs heldur vegna breytinga á neyslumynstri.

Það er algerlega útilokað að spá með viti fyrir um það hvenær ekki verður lengur unnt að viðhalda olíuframboði. Alveg jafn gott að kasta upp teningi eins og hlusta á masið í "sérfræðingunum" um þetta. Raunveruleikinn er sá að aldrei hefur orðið olíuskortur vegna þess að framleiðsla hafi ekki geta fylgt eftirspurn. Aldrei! Og þó svo það sé kannski freistandi að álykta sem svo, að þessi tímapunktur hljóti að nálgast með hverjum degi sem líður, er algerlega ómögulegt að fullyrða hvort hann renni upp á næsta ári, eftir 5 ár eða eftir 30 ár. Svo getur líka verið að þessi tímapunktur sé nú þegar að baki - að Peak Oil sé í reynd runnið upp í formi hámarkseftirspurnar - en að aldrei verði olíuskortur af því að heimurinn sé í reynd byrjaður á aðlögunarferli. Að olíueftirspurn minnki jafnvel hraðar en olíuframboð. Peak Oil Demand!

Jafnvel þrátt fyrir það hversu yfirgengilega mikil orka er notuð í olíuvinnslu nútímans, hefur gengið nokkurn veginn snurðulaust að útvega heiminum þá olíu sem hann þarf og vill. Þær olíukreppur sem einstaka sinnum hafa skollið á, hafa allar komið til vegna þess að framleiðendur hafa takmarkað framboðið eða að markaðurinn hafi fengið stresskast. En framleiðendur hafa aldrei lent í neinum erfiðleikum með að uppfylla þörf markaðarins, þegar vilji til þess hefur verið fyrir hendi. Það hefur alltaf verið næg olía í heiminum - stundum hefur hún bara ekki komist alveg nógu greiðlega á markaðinn.

Gerum samt ráð fyrir því að this-time-it's-different. Að Peak Oil sé að skella á. Eða sé jafnvel komið nú þegar. Að aldrei framar verði innt að framleiða jafn mikla olíu eins og síðustu árin (um 85 milljón tunnur á dag). Þarf það óhjákvæmilega valda stórkostlegum efnahagslegum hamförum?

Það er vissulega staðreynd að orkunotkun og hagvöxtur hafa haldist í hendur. Energy is everything! Þess vegna er óneitanlega freistandi að álykta sem svo að heimurinn geti ekki staðið undir hagvexti, nema sífellt meiri olía komi á markaðinn. En jafnvel þó svo orka sé undirstaða efnahagsvaxtar, verða menn að muna að það er enginn einn allsherjar orkugjafi. Mannkynið hefur gengið í gegnum viðarbrunaöld, kolaöld og olíuöld. Og nú blasir við að gasöld sé framundan. Kannski verður svo 22. öldin sólaröld, þar sem sólarorkan verður bæði notuð til að framleiða raforku og eldsneyti á samgöngutæki (t.d. úr þörungum).

Sólarorkuöldin mun endast ansið lengi. Í millitíðinni gæti jafnvel runnið upp touch af jarðhitaöld - ef djúpborunartækni og niðurdæling á vatni verður hagkvæm leið til orkuframleiðslu. Í reynd er líklegast að enginn einn orkugjafi verði allsráðandi í framtíðinni. Efnahagslífið mun nýta sér allt litróf orkugjafanna og aðlagast þeim breytingum sem kunna að verða vegna minna framboðs af sumum orkugjöfum og meira framboðs af öðrum.

Það er enginn dómsdagur að skella á okkur. Og það er fátt sem bendir til þess að raunverulegur olíuskortur verði meðan þessi aðlögun á sér stað. Ennþá er svo mikið eftir af kolvetniseldsneyti í jörðu að líklega verður öll 21. öldin sannkölluð kolvetnisöld. Þar mun gas líklega leika mun stærra hlutverk en verið hefur og olíuframleiðsla verða nægjanlega mikil til að standa undir olíueftirspurn - og það á viðráðanlegu verði. Við munum áfram af og til upplifa tímabil sem einkennast af orkukreppu. En spádómar um stórkostlegar efnahagshamfarir vegna orkuskorts eru spár sem byggja á veikum grunni, bölsýni og mikilli vantrú á getu mannsins til að aðlaga sig að breyttum aðstæðum.

Nebb - dómsdagsspárnar virðast barrrasta ekki geta ræst. Jafnvel þó þær komi úr munni valdamesta manns heimsins, sbr. ræður Carter's forseta sem nefndar voru hér fyrr í færslunni. En allt eru þetta bara spár - líka hjá Orkubloggaranum! Auðvitað gæti allt farið á versta veg - auðvitað er skynsamlegast að sýna ábyrgð og hæfilega fyrirhyggju.

Við eigum að sjálfsögðu ekki að leggjast í afneitun heldur undirbúa okkur fyrir morgundaginn. Það kann að verða sól og blíða - en það gæti líka skollið á blindbylur. Því má ekki gleyma og þess vegna hefði heimurinn í reynd strax átt að fara að ráðum Jimmy's Carter. Í stað þess að detta aftur í það um leið og "brennivínið" varð ódýrt á 9. áratugnum, hefðum við átt að gæta hófs og leita að heilsusamlegri "drykkjum". En þeir Reagan og Bush stöðvuðu allt slíkt með ofurvinsamlegri skattastefnu gagnvart olíuiðnaðinum. Þannig fór nú það.

Orkubloggarinn bíður nú spenntur eftir nýrri bók, sem kemur út eftir fáeina daga og er eftir fyrrum olíumálaráðgjafa sjálfs George W. Bush. Sá heitir Robert Hirsch, en Orkubloggið hefur einmitt áður sagt frá svartsýnum spádómum Hirsch.

Sjálfur orkumálaráðherra Carter-stjórnarinnar, James Schlesinger, skrifar formála að bókinni, sem bera mun titilinn Impending World Energy Mess. Hvíslað hefur verið að Orkubloggaranum að þarna sé dregin upp ófögur mynd af framtíðinni og sett fram sú forsögn að við lendum í orkusnörunni innan einungis fimm ára! Olíuöldin sé að niðurlotum komin og ekkert fyrir hendi sem muni geta tekið við keflinu. Hversu skelfilegar afleiðingarnar verða veit bloggarinn ekki. En hann veit hver er jólabókin í ár. Og sefur rólegur. En munum samt að framtíðin er að sjálfsögðu alltaf óviss!

 

Skipan orkumála á Íslandi

Þann 27. júlí s.l. (2010) ákvað ríkisstjórnin að skipa sérstaka nefnd til að meta lögmæti kaupa Magma Energy á HS Orku. Nefndin skyldi skila niðurstöðu sinni ekki síðar en 15. ágúst. Það dróst nokkuð, en í fyrradag (17. september) kom svo niðurstaðan.

Nefndin komst reyndar ekki að niðurstöðu um það hvort kaup Magma hafi verið lögmæt eða ólögmæt. Sem kunnugt er, snýst þetta um það hvort það hafi samrýmst íslenskum lögum að kanadískt fyrirtæki stofnaði fyrirtæki í öðru aðildarríki EES (Svíþjóð) og það fyrirtæki fjárfesti í raforkuvinnslu á Íslandi - eins og kanadíska Magma Energy gerði þegar það keypti HS Orku. Og sem fyrr segir, var niðurstaða nefndarinnar alveg dúndrandi annað-hvort-eða. Nefnilega sú að kaup Magma séu hugsanlega lögleg, en kunni þó reyndar að vera ólögleg. Sem sagt opin í báða enda.

Nefndin klykkti svo út með því að segja að einungis dómstólar geti kveðið endanlega upp úr með það hvort kaup Magma séu í samræmi við lög eða andstæð þeim. Það er auðvitað dásamleg speki að komast að þeirri niðurstöðu, að það séu dómstólar sem hafa lokaorðið um hvað sé rétt lagatúlkun þegar uppi er lögfræðilegur ágreiningur! En nefndin treysti sér sem sagt ekki til að kveða skýrlega á um það hver líklegasta niðurstaðan væri að hennar mati, ef til dómsmáls kæmi.

Sumir fjölmiðlar hafa reyndar túlkað niðurstöðu nefndarinnar svo að hún telji kaupin vera lögmæt. Kannski hefur það ruglað suma í ríminu að í skýrslu nefndarinnar eru settar upp það sem má kalla fjórar sviðsmyndir. Skv. þremur þeirra eru kaupin talin vera lögmæt, en skv. einni þeirra ólögmæt. Þetta hafa fjölmiðlar kannski túlkað svo að 75% líkur séu á því að kaupin hafi verið ólögmæt. En það er alröng túlkun. Hið rétta er að nefndin komst ekki að neinni skýrri niðurstöðu þarna um. Eða eins og nefndarmenn sjálfir orðuðu það:

Þau álitamál sem hér hafa verið reifuð eru lagalega flókin en varða jafnframt ríka almannahagsmuni. Það er niðurstaða nefndar um orku- og auðlindamál að það sé ekki á færi annarra en dómstóla að kveða endanlega upp úr um hvernig beri að líta á staðreyndir í máli sem þessu og hvaða túlkun laganna sé rétt.

Svo mörg voru þau orð. Ekki verður séð að ríkisstjórnin geti verið nokkru nær eftir að hafa fengið þetta nefndarálit í hendur. En nefndin hefur þó engan veginn lokið störfum. Af því hlutverk þessarar nefndar var ekki aðeins að gefa álit sitt um lögmæti kaupa Magma á HS Orku - það var bara fyrsta verkefni nefndarinnar. Nefndin á líka að skoða einkavæðingarferlið vegna Hitaveitu Suðurnesja. Niðurstöðum þar um á hún að skila fyrir lok september. Loks á nefndin í þriðja lagi að skoða það sem kallað er "starfsumhverfi orkugeirans". Niðurstöðum sínum um það á nefndin að skila fyrir lok desember. Í þessu síðastnefnda felst m.a. að gera "almenna úttekt á einkavæðingu í orkugeiranum, hagsmunatengslum, samskiptum hagsmunaaðila og þróun lagaumhverfis í því tilliti".

Öll þessi verkefni nefndarinnar leiðir af yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar vegna orku- og auðlindamála, sem samþykkt var í kjölfar heldur síðbúins upphlaups nokkurra þingmanna VG nú síðsumars, vegna kaupa Magma á HS Orku. Verkefnum nefndarinnar er lýst nánar í sérstöku fylgiskjali, sem nálgast má á vef forsætisráðuneytisins. Þetta eru ansið viðamikil verkefni sem nefndinni eru falin og satt að segja má hún varla slá slöku við til að standast tímaplanið. Endanlegur skilafrestur á vinnu nefndarinnar er, sem fyrr segir, í desemberlok.

En í reynd skiptir þessi nefnd litlu máli. Það magnaðasta við þetta Magma-mál er nefnilega það, að í sömu yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar og þeirri sem kvað um skipan og verkefni umræddrar nefndar, var líka mælt fyrir um skipan sérstaks starfshóps. Sem þegar í stað átti að hefja störf og undirbúa lagafrumvarp "er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila."

Þessi starfshópur á skv. umræddri yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar að skila af sér "fyrir lok októbermánaðar 2010." Og það allra skemmtilegasta er að í sömu yfirlýsingu segir að starfshópurinn eigi að horfa "til niðurstaðna nefndar ríkisstjórnarinnar um einkavæðingu í orkugeiranum við mótun löggjafar og hvernig best megi aðlaga núverandi ástand mála nýrri löggjöf."

Það er óneitanlega svolítil ráðgáta hvernig starfshópur sem á að skila af sér frumvarpi fyrir októberlok, getur tekið tillit til niðurstaðna nefndar sem ekki á að skila sínu áliti fyrr en í lok desember. Hér virðist ekkert annað uppi á teningnum en að stjórnvöld ætli sér að framleiða Back to the Future - Part IV. Sjálfur man Orkubloggarinn vart skemmtilegri bíóferð á menntaskólaárunum en fyrstu Back to the Future myndina um miðjan 9. áratug liðinnar aldar. Og getur varla beðið eftir Part IV - í boði íslensku ríkisstjórnarinnar.

Hvað um það. Nú á sem sagt tiltekinn starfshópur að undirbúa lagafrumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila. Sem þýðir væntanlega að til standi að afnema eða a.m.k. takmarka heimild einkaaðila til að sjárfesta í raforkuvinnslu á Íslandi. 

Ekki hefur mikið heyrst af þessum starfshópi, en hann mun vera skipaður eftirfarandi einstaklingum:

Arnar Guðmundsson, f.h. iðnaðarráðuneytis (aðstoðarmaður ráðherra).
Indriði H. Þorláksson, f.h. fjármálaráðuneytis (aðstoðarmaður ráðherra).
Jónína Rós Guðmundsdóttir, f.h. þingflokks Samfylkingar.
Páll Þórhallsson, f.h. forsætisráðuneytis (skrifstofustjóri).
Salvör Jónsdóttir, f.h. umhverfisráðuneyti (skipulagsfræðingur).
Þóra M. Hjaltested, efnahags- og viðskiptaráðuneyti (skrifstofustjóri).
Ögmundur Jónasson, þingflokki VG.

Nú er Ögmundur reyndar orðinn ráðherra og mun því væntanlega ekki sitja lengur í starfshópnum. En maður kemur í manns stað, þó svo Orkubloggarinn hafi ekki upplýsingar um hver það verði. 

Það verður spennandi að sjá hvað kemur út úr vinnu þessa starfshóps. Þetta gæti þýtt að senn komi til lagabreytinga, sem breyti verulega heimildum einkaaðila til að fjárfesta í orkuvinnslu á Íslandi. Í dag eru engar hömlur á heimild einkaaðila til slíkra fjárfestinga hér á landi. Það á við bæði um íslenska einkaaðila svo og um alla aðra einkaaðila innan EES-svæðisins. Hvaða fyrirtæki sem er innan EES (þ.m.t. ESB) getur stofnað eða keypt orkufyrirtæki á Íslandi. Hvort sem það væri norska Statkraft, breska BP eða búlgarskur fjárfestingasjóður. Þarna á eru litlar sem engar hömlur, skv. gildandi íslenskum lögum.

Inní þetta allt saman bætist svo enn ein nefndin; nefnd sem gjarnan er kennd er við Karl Axelsson, hrl. Það er nefnilega svo að samhliða vinnu ofangreinds starfshóps, sem semja á frumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila, og ofangreindrar  nefndar sem á að skoða kaup Magma og ýmislegt fleira í orkugeiranum, þá segir í áðurnefndri yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá því í júlí s.l., að forsætisráðuneytið og iðnaðarráðuneytið ætli að "halda áfram þeirri vinnu sem þar er hafin á grundvelli skýrslu nefndar Karls Axelssonar varðandi gjaldtöku fyrir nýtingu vatnsréttinda í eigu ríkisins og tímalengd samninga ofl. Skal niðurstaða þeirrar vinnu liggja fyrir á sama tíma".

Karl var formaður nefndar sem skilaði skýrslu til forsætisráðherra í mars s.l. og ber hún titilinn Fyrirkomulag varðandi leigu á vatns- og jarðhitaréttindum í eigu íslenska ríkisins - Skýrsla nefndar forsætisráðherra sem skipuð var samkvæmt III. bráðabirgðaákvæði laga nr. 58/2008. Og það er sem sagt svo að nú á að leggjast í framhaldsvinnu, sem byggi á þessari skýrslu. Ekki kemur fram í yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar hverjir eigi að vinna þessa framhaldsvinnu, en líklega gerist það einfaldlega innan Stjórnarráðsins. En þetta er samt allt svolítið flókið og óskýrt og satt að segja fær Orkubloggarinn á tilfinninguna að málið sé mikið vandræðamál innan ríkisstjórnarinnar.

Umrædd skýrsla nefndar Karls Axelssonar er um margt athyglisverð. Nefndin sú útfærði reyndar ekki nákvæmar tillögur heldur var meira í því að benda á ýmsar mögulegar leiðir í tengslum við afnot og endurgjald vegna vatnsafls- og jarðhita.

Því miður voru samt ýmsar grundvallarvillur í umræddri skýrslu. Þannig er t.d. að finna þrjár afar meinlegar rangfærslur í þessu litla textabroti úr skýrslunni, sem myndin hér til hliðar sýnir. Þar er fjallað um fyrirkomulagið í Noregi og þá reglu að virkjanaleyfi til einkaaðila þar séu tímabundin (oftast 60 ár) og einkafyrirtæki skuli skila virkjuninni endurgjaldslaust til ríkisins þegar umræddur tími er liðinn. Á norsku er í þessu sambandi talað um regluna um hjemfall.

Þarna í skýrslunni segir að aldrei hafi komið til hjemfall's og að óvíst sé hvort til hjemfall muni nokkru sinni koma. Þetta er alrangt; meira en tugur virkjana hafa runnið til norska ríkisins vegna hjemfall-reglunnar. Og það er líka alveg kristallstært hvenær hjemfall verður í framtíðinni. Þannig eru t.d. stjórnendur hjá Norsk Hydro nú með böggum Hildar, því með hverjum degi styttist í að þeir þurfi að skila stórum hluta af sínu virkjaða afli í Noregi endurgjaldslaust til norska ríkisins. Vegna hjemfall-reglunnar. Þessar virkjanir nota þeir hjá Hydro til að knýja stóriðjuna sína í Noregi og ekki er nema rétt rúm vika síðan Orkubloggarinn var á fundi við Oslófjörðinn með þeim köppunum hjá Hydro, þar sem þeir lýstu áhyggjum sínum vegna þess hversu hjemfall'ið nálgast hratt. Og hvernig þeir væru farnir að leita að nýjum stöðum fyrri álverin, því þau munu tæplega ráða við að kaupa raforku á markaðsverði í Noregi. Kannski þeir hjá Norsk Hydro ættu barrrasta að flytja álbræðslurnar til Íslands?

Þriðja rangfærslan í umræddu textabroti úr skýrslu Karls Axelssonar er sú, að þarna er fyrirbærinu hjemfall þar að auki ruglað saman við aðra reglu, sem lýtur að leigu á virkjunum. Í skýrslunni er sagt að unnt sé að fá 30 ára framlengingu á hjemfall. Þetta er ekki rétt; þessi 30 ára regla lýtur að framlengdri leigu á virkjunum en þá er ríkið eigandi að viðkomandi virkjun og ekki er um að ræða framlengingu á hjemfall. Þessi skýrsla sem er undirstaða að áframhaldandi vinnu innan ráðuneytanna um skipan íslenskra orkumála, er sem sagt... ekki endilega besta eða áreiðanlegasta plaggið að byggja á. Með fullri virðingu fyrir Karli og öllum þeim öðrum sem komu að þeirri vinnu, þá er þarna um alvarlega ágalla að ræða.

En það er margt að gerast. Einna áhugaverðast í þessu öllu saman er hlutverk starfshópsins, sem minnst var á hér fyrr í færslunni. Þ.e. starfshópurinn sem á að undirbúa lagafrumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila. Í þessu sambandi er vert að velta aðeins fyrir sér hvaða leiðir starfshópurinn gæti farið í frumvarpi því, sem hann á að semja.

Eins og íslensk lög eru úr garði gerð er íslenski orkugeirinn galopinn fyrir fjárfestingum evrópskra fyrirtækja. Og einmitt vegna aðildar okkar að EES-samningnum er nánast útilokað að unnt verði að afnema sérstaklega umræddan möguleika útlendinga eða erlendra fyrirtækja af EES-svæðinu, til að fjárfesta í orkuframleiðslu á Íslandi. Slíkar sérstakar takmarkanir gagnvart útlendingum myndu teljast ólögmæt mismunun og brot á reglum EES um stofnsetningarrétt og frjálsa fjármagnsflutninga. Ef takmarka á sérstaklega rétt erlendra einkaaðila af EES-svæðinu til að eiga hlut í íslenskum orkufyrirtækjum, er varla um annað að ræða en að Ísland segi sig frá EES-samningnum.

Aftur á móti væri væntanlega unnt fyrir Ísland að setja á almenna takmörkun, þ.e. að hún tæki til allra einkaaðila og þá bæði íslenskra og erlendra. Slíkt myndi líklega samrýmast EES-samningnum, því þó svo Evrópusambandið hafi á síðustu árum unnið mjög að því að opna raforkugeirann hefur markmið ríkja um ríkisvæðingu orkugeirans ekki verið talið andstætt Evrópuréttinum - a.m.k. ekki ennþá. Það má sem sagt fræðilega hugsa sér þá leið að takmarka almennt fjárfestingarétt einkaaðila (þ.e. bæði Íslendinga og útlendinga) í orkuvinnslu á Íslandi og um leið halda áfram EES-samstarfinu. Vilji menn á annað borð grípa til slíkra takmarkana.

Orkubloggarinn er vel að merkja ekki að taka hér neina afstöðu til þess hvort slík takmörkun væri til góðs eða ills fyrir íslenskt efnahagslíf eða íslenska þjóð. En það er afar mikilvægt að stjórnmálamenn og ekki síður þjóðin öll hugleiði þetta vel og marki sér skýra stefnu í þessum málum. Þarna er sennilega um að ræða langstærstu og verðmætustu náttúruauðlind landsins, sem í framtíðinni kann að geta skilað margföldum arði á við það sem verið hefur til þessa. Það er hreinlega með ólíkindum hversu æpandi skortur hefur verið á langtímastefnu í orkumálum Íslands. Orkubloggarinn hefur hér á blogginu ítrekað beint því til íslenskra stjórnvalda að taka sér tak og hætta þessum endalausu vangaveltum um Rammaáætlunina og taka af skarið um það hvaða stefnu Ísland fylgi í orkumálum.

EF menn vilja takmarka aðkomu einkaaðila að raforkuvinnslu á Íslandi og leggja höfuðáherslu á yfirráð hins opinbera, gæti útfærslan verið með ýmsum hætti. Þarna væri mögulega unnt að fara svipaða leið eins og gert hefur verið í Noregi, þar sem mjög ströng takmörk eru sett á eignarhald einkaaðila að orkufyrirtækjum. Sú takmörkun nær vel að merkja bæði til erlendra og norskra einkaaðila. Fyrir vikið er norska ríkið ásamt sveitafélögunum og fylkjunum nær allsráðandi í raforkuframleiðslu í Noregi og þar eiga nú einkaaðilar enga möguleika á að eignast meira í vatnsaflsvirkjunum en orðið er (sem er um 10% framleiðslunnar og verður innan skamms um 5% vegna hjemfall). Kannski verður eitthvað svipað framtíðin á Íslandi.

Ströng takmörkun á rétti einkaaðila til að eiga í íslenskum orkufyrirtækjum þyrfti reyndar ekki að ná til allra virkjana, heldur gæti hún takmarkast við virkjanir yfir tiltekinni viðmiðunarstærð. Hér gætu einkaaðilar þá áfram rekið heimarafstöðvar og aðrar litlar virkjanir. Í Noregi er markið sett við u.þ.b. 3 MW (4.000 hö) en hérlendis gæti það allt eins verið t.d. 5 MW, 10 MW eða eitthvað annað.

Einnig kæmi þá til skoðunar hvort bann við fjárfestingu einkaaðila yrði algilt eða hvort miðað yrði við tiltekið hlutfall. Þarna miða Norðmenn við þriðjung, þ.e.a.s. þar hafa einkaaðilar afskiptalaust mátt eiga sem nemur allt að þriðjungi í vatnsaflsvirkjunum. Þó svo nú sé nýlega búið að lögfesta bann við frekari fjárfestingum einkaaðila í norskum vatnsaflsvirkjunum, mega þeir áfram eiga sinn þriðjung þar sem slíkt eignarhald er fyrir hendi.

Hér á Íslandi gæti markið verið hið sama - að einkaaðilar megi eiga max. þriðjung í íslenskum orkufyrirtækjum. Eða að viðmiðið yrði eitthvað allt annað; t.d. 40% eða jafnvel 50%. Eða 0%! Sé litið til sögunnar er þó staðan sú, að meirihluti þingmanna á Alþingi hefur hingað til ekki talið tilefni til að setja nein slík takmörk á réttindi einkaaðila til að fjárfesta í orkuvinnslu á Íslandi. Og þó svo nú viðist sem aukinn vilji kunni að vera í þá átt, er kannski erfitt að koma slíku í framkvæmd einmitt núna þegar efnahagslífið þarf nauðsynlega á erlendri fjárfestingu að halda? 

Það er kannski einfalt mál að banna einkaaðilum að fjárfesta hér í orkuvinnslu. Og láta bara sveitarfélögin sjá um að keyra orkufyrirtækin í kaf, eins og gerðist bæði með Hitaveitu Suðurnesja og Orkuveitu Reykjavíkur. Í reynd lendir reikningurinn vegna orkufyrirtækja sem eru komin í þrot alltaf á almenningi. Sama hvor fyrirtækið er einkavætt eða að hið opinbera reki fyrirtækið áfram. Almenningur tapar alltaf við slíkar aðstæður. Þetta er hin nöturlega staða sem Íslendingar horfast í augu við þessa dagana.

Forgangsmálið hjá ríkisstjórninni núna ætti að vera að leita leiða til að auka arðsemi opinberu orkufyrirtækjanna, án þess að láta höggið bara dynja á almenningi með risastökki í hækkunum á raforkuverði og dreifingu. Enn og aftur er Orkubloggið komið að HVDC-rafstrengnum til Evrópu! Sem er líklega eina raunhæfa leiðin til að ná takmarkinu um aukna arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi.

 

Einkavæðing eða ríkisvæðing?

Hlutirnir fara ekki alltaf eins og menn gera ráð fyrir. Varla var blekið þornað á undirritun norskra stjórnvalda undir EES-samninginn, þegar Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) stefndi Noregi fyrir EFTA-dómstólinn. Með kröfu sem fól í sér að Norðmenn skyldu gjörbreyta reglum um eignarhald á norsku vatnsaflsvirkjununum. Af því ESA taldi að gildandi fyrirkomulag Norðmanna væri ósamrýmanlegt EES-samningnum.

Norðmenn urðu afar undrandi yfir þessari kröfu ESA. Fátt hafði verið skoðað betur í aðdraganda EES-samningsins en einmitt það hvort aðild Noregs að Evrópska efnahagssvæðinu myndi einhverju breyta m.t.t. þeirrar stefnu sem Norðmenn hafa fylgt í orkumálum í nærri hundrað ár. Áður en Noregur varð aðili að EES var þetta grandskoðað og fyrir lágu álit sprenglærða lögfræðinga þess efnis að aðildin myndi engin áhrif hafa á orkupólitíkina í Noregi.

En þetta er óviss heimur. Og tímabært að menn átti sig á því að lögfræðiálit eru álíka áreiðanleg eins og veðurspáin. Í norska stjórnarráðinu var enn verið að skála fyrir góðum EES-samningi þegar bréfdúfa flaug inn um gluggann með þann boðskap frá Brussel, að norska fyrirkomulagið með vatnsaflsvirkjanirnar væri í andstöðu við stofnsetningarrétt EES-samningsins og meginregluna um frjálsa fjármagnsflutninga. Og að Norðmenn yrðu að gjöra svo vel að breyta þessu eins og skot.

Norðmenn urðu margir sem þrumu lostnir. Í næstum heila öld hafði það fyrirkomulag gilt í Noregi að sérhver einkaaðili sem eignaðist vatnsaflsvirkjun eða reisti slíka virkjun, skyldi afhenda virkjunina endurgjaldslaust til norska ríkisins að ákveðnum tíma liðnum. Í flestum tilvikum er sá tími 60 ár. Einmitt þess vegna hafa nokkrar virkjanir þannig fallið til norska ríkisins á síðustu áratugum og svo mun verða áfram á næstu árum. Í Noregi er í þessu sambandi talað um "hjemfall", sem þýðir á íslensku að virkjunin fellur heim til ríkisins þegar umsömdum afnotatíma er lokið (verður eign ríkisins).

Þetta væri sambærilegt við það eins og virkjanir HS Orku  ættu að falla ókeypis til íslenska ríkisins eftir að afnotatímanum af auðlindinni lýkur, sem þar er 65 ár. Íslensk löggjöf um nýtingu á vatnsafli eða jarðvarma hefur aftur á móti ekki að geyma neitt slíkt ákvæði. Þar af leiðandi er nokkuð augljóst að ef sveitarfélögin sem teljast eiga viðkomandi jarðvarma-auðlind (Reykjanesbær og Grindavík) munu vart nokkru sinni geta eignast virkjanir HS Orku nema greiða þær fullu verði. Reyndar gleymdi Alþingi alveg að setja inní lög hvað þarna á að gilda. En vegna eignaréttarverndar stjórnarskrárinnar verður HS Orka vart svipt notkun sinni eða virkjun, nema fullar bætur komi fyrir. Þannig eru íslensk lög.

Auk norsku hjemfall-reglunnar eru áratugir síðan einkaaðilum í Noregi var bannað að eignast meira en 1/3 í norskum raforkuframleiðslufyrirtækjum. Þetta ásamt hjemfall-reglunni hefur leitt til þess að hið opinbera er með um 90% af allri raforkuframleiðslunni í Noregi. Og hjemfall-reglan hefur þau áhrif, að í fyllingu tímans verður norska ríkið eigandi að nánast öllum vatnsaflsvirkjunum, sem einkaaðilar hafa byggt eða eignast í Noregi. Og það bótalaust. Þarna eru einungis undanskildar þær virkjanir sem reistar voru af einkaaðilum fyrir 1909 (þ.e. áður en byrjað var að beita skilyrðinu um hjemfall). Þær eru mjög lítill hluti af vatnsaflsvirkjununum í Noregi (einungis um 5%).

Þegar ESA gerði athugasemd við norska fyrirkomulagið vildu norsk stjórnvöld halda í þetta fyrirkomulag og ekki þýðast ESA. Enda töldu norsk stjórnvöld fyrirkomulagið alls ekki í andstöðu við EES-samninginn og að þetta væri tómur misskilningur hjá ESA.

En við skrifborðin hjá ESA voru menn vissir í sinni sök. Og brugðust við með því að stefna Noregi fyrir EFTA-dómstólinn, eins og ráð er fyrir gert í slíkum ágreiningsmálum. Dómur í málinu féll svo árið 2007. Niðurstaða dómaranna þriggja (þ.á m. hins íslenska Þorgeirs Örlygssonar) var einfaldlega sú að Norðmenn skíttöpuðu málinu. Hjemfall-fyrirkomulagið var talið þrengja svo að einkaaðilum (þ.á m. einkaaðilum frá öðrum EES-ríkjum) í samkeppni þeirra við virkjanir í eigu norska ríkisins, að það væri bæði í andstöðu við stofnsetningarrétt EES-samningsins og meginregluna um frjálsa fjármagnsflutninga.

En norskir stjórnmálamenn voru ekki sáttir við það að barrrrasta þurfa að afnema hjemfall-regluna og galopna á möguleika einkaaðila og þ.m.t. útlendinga og erlendra fyrirtækja af EES-svæðinu til að eignast vatnsréttindi og vatnsaflsvirkjanir í Noregi - meira að segja ótímabundið. Þess vegna var nú gengið vasklega til verks innan norsku stjórnsýslunnar, með það að markmiði að leita leiða til að komast hjá því að opna norska raforkugeirann fyrir einkaaðilum.

Eftir að hafa skoðað dóminn gaumgæfilega og farið vandlega yfir málið allt, ákvað norska þingið að vissulega væri ekki lengur unnt að setja hjemfall sem skilyrði í tengslum við aðkomu einkaaðila að virkjunum. En að héðan í frá skyldi bannað að veita einkaaðilum ný virkjanaleyfi. Einfalt mál. Þar með var í reynd lokað á frekari fjárfestingar einkaaðila að norsku raforkuframleiðslunni. Nema hvað nú í sumar tók gildi lagabreyting þess efnis að einkaaðilar geta fengið að leigja virkjanir til að reka, en þá að hámarki til 15 ára. Engin reynsla er komin á það hvort áhugi sé á slíku.

Það er athyglisvert að EF þessi nýja leið Norðmanna stenst Evrópuréttinn, þá er þetta óneitanlega svolítið á skjön við þá orkustefnu sem yfirstjórn ESB hefur verið að boða síðustu árin. Sú stefna hefur falist í því að opna raforkumarkaðinn fyrir meiri samkeppni. Að því er virðist nýtur það sjónarmið stuðnings flestra aðildarríkjanna. Enda er þetta einfaldlega þáttur í einni mikilvægustu stoð ESB; að innan sambandsins verði einn sameiginlegur innri markaður á sem allra flestum sviðum og dregið verði úr ríkisafskiptum.

Þessi stefna ESB er enn ekki almennilega komin til framkvæmda í orkumálum. En framkvæmdastjórnin hefur talað fyrir þessu um skeið og stefnan er í reynd þegar komin í framkvæmd innan nokkurra aðildarríkjanna. Fyrir vikið hafa fjölmörg stór og smá raforkufyrirtæki innan ESB, í eigu ríkis og sveitarfélaga, verið einkavædd á síðustu árum að öllu leyti eða að hluta.

En þó svo mikill stuðningur sé innan ESB við þessa leið, er öflug andstaða við hana innan sumra aðildarríkjanna. Þar fara fremst í flokki lönd þar sem ríkið er mjög sterkur aðili í orkuframleiðslunni og lítill áhugi á að breyta því fyrirkomulagi. Besta dæmið er líklega Frakkland, en þar er yfirgnæfandi hluti raforkuframleiðslunnar í höndum ríkis-kjarnorkuorkufyrirtækisins Électricité de France (EDF). Að auki er franska ríkið líka stærsti hluthafinn í helsta samkeppnisaðila EDF; GDF Suez. Nefna má að EDF er stærsta opinbera þjónustufyrirtæki í heimi, þ.a. það hvort ESB tekst að fá Frakka til einkavæða fyrirtækið er sannkallað risamál.

Þrátt fyrir andstöðu sumra aðildarríkjanna innan ESB við einkavæðingu raforkufyrirtækjanna, má segja að almennt ríki sá andi innan ESB að draga skuli úr ríkisafskiptum í orkugeiranum. Þetta er i reynd bara einn angi af þeirri stefnu sem t.d. hefur leitt til þess að í dag eru flest stóru símafyrirtækin og flugfélögin innan ESB, sem áður voru í ríkiseigu, komin á hlutabréfamarkað. Einkavæðing evrópsku raforkufyrirtækjanna er líka komin vel á veg; af fljótlegri yfirreið komst Orkubloggarinn að þeirri niðurstöðu að einungis 5 af 24 stærstu raforkufyrirtækjum í Evrópu séu enn í ríkiseigu. Það er sem sagt svo að nú eiga einkaaðilar verulegan hluta í næstum öllum stærstu raforkufyrirtækjunum innan ESB og sum þeirra eru komin í meirihlutaeigu og jafnvel í 100% eigu einkaaðila. Horfur eru á að þessi þróun í átt til einkavæðingar orkufyrirtækja innan ESB muni halda áfram.

Eitt dæmi um stórt ríkisorkufyrirtæki innan ESB sem stendur til að skrá á hlutabréfamarkað og einkavæða, er danska Dong Energi. Dong'ið hér í Danaveldi er langstærsta orkufyrirtækið í Danmörku og er nú að 73% í eigu ríkisins (afgangurinn er í eigu hluthafa tveggja smærri orkufyrirtækja, sem eignast hafa hlut í Dong vegna sameininga).

Fjármálakreppan hefur reyndar tafið fyrir hlutabréfaskráningunni á Dong, sem upphaflega átti að fara fram árið 2008 og hafði þá verið í undirbúningi í heil fjögur ár. Kreppan sem skall á 2008 snarstöðvaði sem sagt skráninguna. Þessi vinna er nú aftur komin á skrið og væntanlega bara tímaspursmál hvenær hluti af Dong verður einkavæddur. Markmiðið er að hlutur ríkisins fari niður í 51%, þ.a. danska ríkið muni áfram eiga meirihluta í Dong. Hversu lengi danska ríkið munu halda í þann eignarhlut er ómögulegt að segja.

Dong er vel að merkja ekki bara í raforkuframleiðslu, heldur einnig stórtækt í olíuvinnslu. Þarna er því gríðarlegt hagsmunamál á ferðinni. Hafa ber í huga að Danmörk er eina landið innan ESB sem framleiðir meiri orku heldur en sem nemur allri innanlandsnotkun (þá er átt við samanlagðan nettó-orkubúskap viðkomandi lands). Í reynd er Danmörk því all svakalegur orkubolti og einkavæðing á Dong Energi risastórt pólitískt mál í Danmörku.  Öll hin 26 aðildarríkin í ESB flytja aftur á móti inn meiri orku en þau flytja út og 18 af aðildarríkjunum 27 fá meira en helming af orkunni sem þau nota, erlendis frá (sbr. taflan hér að neðan). Þar að auki eru horfur á að hlutfall innfluttrar orku í ESB muni aukast verulega á næstu árum, þ.a. það blæs alls ekki byrlega fyrir orkubúskapnum í ESB. En það er önnur saga.

Ástæða þessarar sterku stöðu Danmerkur í orkuframleiðslunni er auðvitað fyrst og fremst olían og gasið úr Norðursjó. Olíuframleiðsla í dönsku lögsögunni veldur því að Danmörk er í reynd sjálfbær um allt samgöngueldsneyti. Önnur ríki innan ESB þurfa aftur á móti að flytja inn ýmist alla eða hluta af þeirri olíu og gasi sem notað er í viðkomandi landi. Það er því augljóslega mikil mýta það sem oft heyrist um að efnahagur Dana byggist lítt á notkun náttúruauðlinda og fyrst og fremst á hugviti, hönnun og þjónustu. Þvert á móti eru fá lönd í Evrópu sem byggja efnahag sinn svo mjög á nýtingu náttúruauðlinda eins og Danmörk.

Og nú stendur sem sagt til að danska ríkisorkufyrirtækið Dong verði að stóru leyti einkavætt. Vel að merkja hyggjast Danir samt ekki selja nema minnihlutann í fyrirtækinu og það í smáum skömmtum.

Stóra spurningin er hvort svipuð leið myndi henta Íslendingum? Að fá einkaaðila sem meðeigendur að orkufyrirtækjunum; t.d. að hámarki 30%? Eða hvort einkaaðilum eigi áfram að vera heimilt að fjárfesta að vild í orkuvinnslu á Íslandi - eins og íslensk lög leyfa í dag. Eða að sett verði algert bann við fjárfestingum einkaaðila í orkuvinnslu. Okkar snjöllu þingmenn hljóta að fara létt með að komast að skynsamlegri niðurstöðu um þetta, þar sem litið verður til langtímahagsmuna þjóðarinnar allrar.

 

Hvað finnst JR?

Á olíumörkuðunum er enginn óhultur!

Þannig komst Orkubloggarinn að orði í bloggfærslunni Ljúf og sæt í Cushing. Þann 21. febrúar s.l. (2010). Og þar sagði bloggarinn líka að hann byði "rólegur eftir því að olíuverðið á Nymex falli niður í a.m.k. 60 dollara - og kannski jafnvel enn neðar. Ef, ef...".

Þessa spádóma byggði Orkubloggarinn á því að allar tunnur, ker og kirnur í Cushing væru að springa. Eftirspurn eftir olíu í Bandaríkjunum væri dauð og ekkert annað í spilunum en að verðið félli. Enda eru Bandaríkjamenn langstærstu olíusvolgrarar heimsins; nota um 20 milljón tunnur af þeim 85 sem framleiddar eru á hverjum degi í heiminum öllum. Sem er næstum 25% allrar framleiðslunnar!

Orkubloggarinn var í raun að segja, að þegar eftirspurnin dettur svona niður þar vestra hljóti að koma að því að verðið pompi með. Jafnvel þó svo margir reyni að draga úr fallinu með því að kaupa olíu og geyma hana á risatönkum í Cushing eða í dularfullum olíuskipum sem liggja í þokunni utan við sóðaleg hafnarsvæði hingað og þangað um veröldina. Bloggarinn var þarna líka að segja að það eina sem héldi verðinu uppi væri von spákaupmannanna um að kreppunni væri að ljúka og brátt færi allt á blúss. Bloggarinn taldi að spákaupmennirnir hlytu brátt að springa á limminu og þá yrði ekki a sökum a spyrja.

En verðið á olíu lækkaði bara alls ekki! Heldur fór strax að hækka um leið og bloggarinn sleppti orðinu og sendi færsluna út á vef allrar veraldarinnar. Satt að segja steig olíuverðið bara ansið hressilega, eins og sjá má á grafinu hér til hliðar. Svo fór það reyndar að síga aftur þegar kom fram á vorið, en hefur samt haldist u.þ.b. á sama róli eins og var þegar bloggarinn spáði verðlækkun. Verið að dansa þetta kringum 75 dollarana eða svo.

Var Orkubloggarinn þá bara með óráði? Hann sem á alltaf að hafa rétt fyrir sér. Hver er ástæðan fyrir þessu furðuháa olíuverði? Enn er ekki kominn fram efnahagsbati í Bandaríkjunum sem réttlætir svona hátt verð. Enn liggja troðfull risaolíuskip útum allan heim þar sem olían nánast spýtist upp af dekkinu eins og frá alvöru olíubrunni. Enn er birgðastaðan í Bandaríkjunum gríðarlega há. Samt helst olíuverðið uppi!

Sennilega má tilgreina þrjár meginástæður fyrir því að enn er ekki komin fram lækkunin sem Orkubloggarinn þóttist sjá í kristallskúlunni í myrkvuðu bakherberginu. Í fyrsta lagi gerði hann of mikið úr spákaupmönnunum. Það var ekki svo að spákaupmennirnir væru að hafa eins mikil áhrif á verðið, eins og bloggarinn hélt fram. Það var raunveruleg eftirspurn ennþá fyrir hendi. Í öðru lagi hefur OPEC tekist að lesa vel í framtíðina og gæta þess að halda framboði sínu í þeim hárfína balance, sem þarf til að þeir fái það verð sem þeir þurfa. Sádarnir vilja nefnilega ekki að verðið fari undir ca. 70-75 USD tunnan, eins og Orkubloggið hefur ítrekað útskýrt.

En hvaðan kemur eftirspurnin? Jú - í þriðja lagi hefur verið meiri eftirspurn frá Kína heldur en bloggarinn sá fyrir. Þar hefur stjórnvöldum tekist á ný að ná upp funhita í efnahagsglæðurnar og fyrir vikið hefur t.d. fasteignaverð í Kína rokið upp það sem af er árinu. Og olíueftirspurn þaðan frá landi drekans verið veruleg.

En Orkubloggarinn hefur samt ekki breytt um skoðun. Enda erfitt að kenna gömlum orkuhundi að sitja! Olíuverð er óeðlilega hátt og hlýtur að lækka umtalsvert - fyrr en seinna. Vöxturinn í Kína í sumar er að mati bloggarans ekki sannfærandi. Þetta er ríkisdrifinn platvöxtur þar sem kínversk stjórnvöld nota t.d. geggjaðar gjaldeyrisbirgðir landsins til að hafa jákvæð áhrif á markaðinn heima og örva þannig eftirspurn. Eftirspurn byggða á sandi.

En margir trúa samt að Kína eigi ennþá mikið inni - svo mikið að þar verði engin alvarleg dýfa á næstu árum. Segja t.a.m. fáránlegt að bera Kína núna saman við stöðuna sem var í Japan skömmu áður en hrunið kom þar um 1990. Bölmóðarnir eru soldið mikið að segja að Kína upplifi brátt sinn tapaða áratug. En þeir sem trúa á vöxtinn í Kína, segja að Drekinn geti haldið áfram á fullum dampi í tíu og jafnvel tuttugu ár enn, áður en efnahagslífið þar fari að hiksta verulega.

Þeir sem eru sannfærðir um sterka stöðu Kína eru líka alveg vissir um að olíuverð muni ekki lækka - heldur þvert á móti brátt hækka í um 90 dollara tunnan. Eftirspurnin frá Kína muni tryggja það.

Já - það er vandlifað. Sumir hinna saklausu einfeldninga leyfa sér að spyrja: Hvað er rétt olíuverð? Er verðið núna (um 75 dollarar) "rétt" eða er það eitthvað bogið og bjagað? Í vikunni spurði t.a.m. einn fréttamaður á CNBC "olíusérfræðing" einmitt þessarar spurningar: Let's forget the market... what is the right oil price? Skiljanleg spurning en samt auðvitað kjánaleg. Af því það er ekki til neitt eitt rétt olíuverð.

Það sem fréttamaðurinn var að spyrja um var í reynd hvað menn sem þurfa að nota olíu séu tilbúnir að borga. Og hvað þeir sem selja olíu þurfa að fá fyrir tunnuræfilinn til að komast óskaddaðir frá viðskiptunum. Sem sagt hið tæra framboð og eftirspurn. The billion dollar question.

Sá sem spurningunni var beint að sagðist nokkuð viss um að rétt olíuverð væri 82-85 dollarar tunnan. Sem er kannski ansið lógískt þegar miðað er við hvað blessaðir Sádarnir þurfa að fá til að lenda ekki í fjárlagahalla. Reyndar þurfa þeir varla nema 75 dollara en vilja auðvitað gjarnan meira. Fínt að fá 82-85! Og viðkomandi snillingur vildi sem sagt meina að Kínverjarnir séu í talsvert mikilli olíuþörf, þ.a. eftirspurnin þaðan muni valda því að verðið haldist yfir 80 dollurunum og jafnvel vel það.

Jamm - þetta virðist barrasta nokkuð lógískt. Ef Kína heldur dampi. En Orkubloggarinn er ekki á að þetta mat sé allskostar rétt. Það þarf ekki annað en að stinga nefinu upp í vindinn. Sama hvaðan áttin blæs; olíuþefurinn frá stútfullum birgðastöðvunum út um allan heim fyllir nasirnar. Maður finnur þefinn jafnvel hér í Fossvoginum! Kannski berst hann frá olíugeymunum í Hvalfirði?

Orkubloggarinn er ekki eini Pallinn í heiminum þarna. Sumir taka meira að segja mun dýpra í árinni. Segja að olíuverð muni brátt steinfalla þegar skelfingu losnir braskararnir reyna allir að losa stöðurnar sínar. Þó svo pappírsviðskiptin á Nymex nái enn að halda verðinu yfir 70 dollurum og þaðan af meira, sé hrunið handan hornsins.

Einn ljúflingurinn orðaði þetta þannig: "I honestly think that if there were no investors using oil as an asset that the price of oil right now would be $10 or $15 or $18, but it wouldn't be anywhere near where it is". Og bætti við: "We have so much oil right now, more than we've had in 27 years. Why is it 27 years? Because that's how far our records go back. It's probably the most in 50 or 100 years". Og meira: From a historical perspective, Beutel pointed out that the current level of inventories is even higher than when the price of oil was below $20 a barrel.

Olíuverðið ætti sem sagt jafnvel að vera bara 10 dollarar og hananú! Eftirspurnin núna væri að stóru leyti ekki af völdum raunverulegrar notkunar. Markaðurinn sé yfirfullur af sullinu og þegar loksins komist styggð á gráðugu hjörðina muni verðið falla eins og blýklumpur.

Vandamálið er bara að skoðanir manna um hvað lesa megi úr tölunum eru afar skiptar. Meðan sumir segja að olíuverð hljóti senn að hrynja undir 20 dollara tunnan og jafnvel niður í 10 dollar eins og hér í den þegar "glöttið" var í hámarki, eru aðrir "sérfræðingar" sem eru algerlega sannfærðir um að 80 dollarar plús sé hið eina rétta verð og það muni haldast.

Hvað það verður, veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Maður veit hreinlega ekkert hvað gera skal. En það leggst illa í Orkubloggarann hvað pólitíkusar bæði austan hafs og vestan eru iðnir við að tala efnahagslífið upp þessa dagana. Það eru bara orð - og þau eru satt að segja ekki sérstaklega sannfærandi. Finnst Orkubloggaranum. Þess vegna þykir bloggaranum freistandi að sjorta olíu. Og veðja enn um sinn á að hressileg lækkun sé alveg að bresta á. Handan við hornið!

Svona er nú blessaður kapítalisminn yndislegur. Gerir sjálft lífið og sjálfan raunveruleikann að einu geggjuðu veðmáli, rétt eins og maður ætti lögheimili í glysborginni Las Vegas. Álfarnir sem fussa og sveia yfir Vegas og segja hana vera siðspillta gerviveröld, virðast ekki átta sig á þeim drifkröftum sem stjórna heiminum. Money & s...! Sama hvað hver segir.

Einmitt þess vegna er sjónvarps-sápan Dallas auðvitað besta birtingarmynd raunveruleikans sem til er. Já - nú væri gott að geta spurt sjálfan JR hvað honum finnst um olíuverðið. Verður það brátt 10 dollarar eða jafnvel 90 dollarar? Núna er það vel að merkja rétt um 75 dollarar tunnan. Hið dásamlaga tæra verð sem Sádarnir vilja!

Þeim sem hafa nennt að lesa þetta suð í bloggaranum til enda, skal loks bent á að þeir geta fengið að heyra ennþá meira orkusuð þegar Orkubloggarinn mætir í Silfur Egils nú upp úr hádegi á sunnudag. Best að fara að kúra.