Er olíuhásléttunni endanlega náð?

Í þessari síðustu grein Orkubloggsins á árinu 2014 verður athyglinni beint að þeim athyglisverða atburði sem átti sér stað fyrir um áratug síðan. Sérstakt tilefni er til að vekja athygli á þessum viðburði núna þegar verð á olíu hefur skyndilega fallið hratt vegna offramboðs. Verðfallið og offramboðið núna gæti nefnilega verið vísbending um að heimurinn þoli ekki svo hátt olíuverð sem almennt hefur verið síðustu árin og að kostnaður í olíuvinnslu muni senn fara að þrengja alvarlega að hagvexti.

Það sem gerðist þarna fyrir um áratug síðan var að hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum náði hámarki. Og hefur síðan þá haldist nær óbreytt - í heilan áratug - þrátt fyrir sífellt meiri olíunotkun. Til skemmri tíma litið verða áhrifin af þessu sennilega óveruleg, nema hvað sveiflur í olíuverði verða meiri og ýktari en við höfum átt að venjast. Til lengri tíma litið er sennilegt að áhrifin verði þau að það dragi úr hagvexti í heiminum. Nema nýr, ódýr og praktískur orkugjafi komi til skjalanna.

Hámarkinu náð 2005 

Þetta hámark hefðbundinnar hráolíuframleiðslu sést vel núna þegar litið er í baksýnisspegilinn. Það hvernig hefðbundin hráolíuframleiðsla er skilgreind er reyndar alls ekki hárnákvæmt (á ensku er í þessu sambandi oftast talað um conventional oil). Það er engin föst eða óumdeild viðmiðun til um það hvaða olíuvinnslu eigi að telja hefðbundna eða óhefðbundna. Olíuvinnsla á heimskautasvæðum og á mjög miklu hafdýpi er t.d. bæði mjög dýr og um margt ólík venjubundinni vinnslu á landi og grunnsævi. Þess vegna vilja sumir kalla þá framleiðslu óhefðbundna.

Hér er aftur á móti ekki gengið svo langt, heldur er með óhefðbundinni olíuframleiðslu hér einungis átt við allra nýjustu (og oft dýrustu) olíuframleiðsluna. Sem er annars vegar olíuvinnsla úr olíusandi (oil sand) og hins vegar olíuvinnsla úr þunnum olíulögum (tight oil, sem stundum er líka nefnd shale oil). Þetta er hvort tveggja olíuvinnsla sem sker sig mjög mikið frá hefðbundnu framleiðslunni. Bæði vegna vinnsluaðferðanna, vegna þess hversu mikil orka er notuð við vinnsluna og vegna þess hversu kostnaðarsamar þessar nýju vinnsluaðferðir almennt eru. 

Það var á árabilinu 2004-2006 að vinnsla á hinum venjubundnu eða hefðbundnu olíulindum náði nýju hámarki. Það var svo sem ekkert nýtt að þarna væri nýtt met slegið - það var jú bara venjan og í takt við aukinn hagvöxt í heiminum. En það sem var nýtt var að einhvern tímann á þessu tímabili staðnaði þessi olíuvinnsla að magni til.

Vegna mismunandi tölfræðiupplýsinga er ekki unnt að fullyrða nákvæmlega hvenær umræddu hámarki var fyrst náð. Fyrir liggur að magnið var um 73 milljónir tunna af olíu á dag. Flest bendir til þess að þetta hafi gerst á árinu 2005 (þarna virðist vera u.þ.b. eins árs óvissa til eða frá). 

Þó svo dagleg olíunotkun í heiminum sé nú nokkrum milljónum tunna meiri en var árið 2005 hefur engin mælanleg aukning orðið í hefðbundinni hráolíuvinnslu. Slík vinnsla hefur bara rétt náð að halda í horfinu. Tekið skal fram að grafið hér til hliðar, svo og grafið hér næst fyrir neðan, eru ættuð frá jarðfræðingi sem heitir Euan Mearns, en hann skrifar mikið um olíu- og orkumál. Efni þessarar greinar byggir þó meira á upplýsingum og tölfræði frá Steven Kopits, sem er framkvæmdastjóri Princeton Energy Advisors og virðist afar glöggur greinandi. Hér mætti líka vísa til athyglisverðrar ársgamallar ritgerðar eftir Richard G. Miller, fyrrum jarðfræðings hjá BP, og Steven R. Sorrell, Háskólanum í Sussex, þar sem fjallað er um vandræðin við að útvega meiri olíu. Umfjöllun Kopits er þó alveg sérstaklega skýr og áhugaverð.

Fram til ársins 2005 eða þar um bil hafði hefðbundin olíuvinnsla aukist jafnt og þétt. Á krepputímum dró að vísu úr henni tímabundið. Og þegar mikill efnahagsvöxtur varð í heiminum var í auknum mæli sótt olía á heimskautasvæðin og djúpt undir hafsbotninn. Sem hvort tveggja er flóknara og dýrara en almennt gerist í olíuiðnaðinum. Þessi olíuvinnsla hefur farið vaxandi, en samt ekki nóg til að bæta upp hnignandi olíuvinnslu annars staðar. Tímamótin 2005 felast í því að eftir þann tíma hefur nær öll aukning í olíuvinnslu komið frá algerlega nýrri tegund af vinnslu.

Þar er, eins og áður sagði, annars vegar um að ræða vinnslu á olíu úr olíusandi (í Alberta í Kanada) og hins vegar olíuvinnslu úr þunnum lögum af olíu (einkum í N-Dakóta og Texas). Auk þessarar olíu er það einungis lífefnaeldsneyti (biofuels) og kolvetnisframleiðsla í formi fljótandi gass (natural gas liqids; NGL) sem hefur aukist umtalsvert. Hefðbundna olíuframleiðslan hefur aftur á móti staðnað ef svo má segja, þ.e. síðustu tíu árin hefur hún einungis rétt svo náð að halda í við hnignandi framleiðslu frá annarri hefðbundinni hráolíuvinnslu.

Athyglisvert er að þetta hefur gerst þrátt fyrir að olíuverð eftir 2005 hafi oftast verið mjög hátt í sögulegu samhengi. Þ.e.a.s. vel yfir 40 USD/tunnu og stundum miklu hærra. En áratugina 1985-2005 hafði verðið vel að merkja lengst af verið þar undir og stundum langt þar undir (sbr. grafið hér að neðan). Hækkandi olíuverð eftir 2005 hefur vafalítið verið hvati til að auka hefðbundna olíuframleiðslu enn meira. En það hefur bara ekki tekist.

Olíuframleiðslan staðnaði þrátt fyrir hækkandi verð

Það er sem sagt svo að allt fram til áranna 2004-2006 jókst hefðbundin hráolíuvinnsla statt og stöðugt um veröld víða og komst þá í um 73 milljónir tunna árlega. Til samanburðar er gott að hafa í huga að tuttugu árum áður, þ.e. árið 1985, var hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum um 54 milljónir tunna á dag. Hefðbundin dagleg hráolíuvinnsla jókst því um sem nemur 19 milljónum tunna á dag frá 1985 og fram til 2005. Á þessum sama tíma fór öll olíuframleiðsla samtals í heiminum úr um 60 milljónum tunna á dag árið 1985 og í rúmlega 84 milljónir tunna á dag árið 2005; aukningin var um 24 milljónir tunna (munurinn á hráolíuvinnslu annars vegar og allri olíuvinnslu hins vegar felst einkum í því að öll olíuvinnsla nær líka til NGL og lífrænnar olíu og þá oft talað um total liquids í stað total crude).

Þessi aukning í olíuframleiðslu 1985-2005 kom auðvitað til samhliða því að eftirspurn eftir olíu jókst, þ.e.a.s. olíunotkun í heiminum jókst. En þrátt fyrir þessa miklu aukningu í eftirspurn hækkaði verðið á olíunni lítt þessa tvo áratugi. Allt þetta tuttugu ára tímabil (1985-2005) var olíuverð undir 40 USD/tunnan. Á þessu tímabili var meðalverðið nálægt 32-33 USD/tunnan, en sveiflaðist talsvert (allar fjárhæðir hér eru leiðréttar miðað við verðbólgu). Eftir 2005 eða þar um bil varð gjörbreyting á þróun olíuverðs. Og nú vitum við að það var einmitt á þeim tímapunkti sem ekki reyndist lengur unnt - tæknilega og/eða fjárhagslega - að auka vinnslu á hefðbundinni hráolíu. 

Hátt olíuverð en samt ekki aukning í hefðbundinni olíuvinnslu

Það er sem sagt svo að árin 1985-2005 var olía í 40 dollurum á tunnu alger undantekning og tákn um mjög hátt verð. En þarna varð grundvallarbreyting árið 2005. Því þá tók olíuverð að hækka mikið. Það lækkaði að vísu skarpt í kjölfar fjármálakreppunnar 2008, en einungis í stuttan tíma. Almennt hefur olíuverð verið hátt allar götur síðan 2005 eða þar um bil. Meðaltalið síðan 2005 hefur reynst eftirfarandi (bandarískt meðalverð námundað við næsta heila dollar):

2004   47 USD/tunnan
2005   60 USD/tunnan
2006   68 USD/tunnan
2007   73 USD/tunnan
2008  100 USD/tunnan
2009   59 USD/tunnan
2010   77 USD/tunnan
2011   91 USD/tunnan
2012   89 USD/tunnan
2013   92 USD/tunnan
2014   89 USD/tunnan (meðalverð fram í nóv)
Meðalverð áratugarins 2005-2014: 80 USD/tunnan
Meðalverð áratuganna 1985-2005:  33 USD/tunnan

Það vekur eftirtekt að þrátt fyrir geysilegt verðfall á olíu síðustu mánuðina núna 2014, er meðalverðið ársins 2014 samt nokkuð hátt. En það merkilegasta er að þrátt fyrir hátt olíuverð allt frá árinu 2005 og þrátt fyrir að heimurinn noti nú rúmlega 8% meira af olíu en var fyrir áratug - þá hefur hefðbundin olíuframleiðsla haldist svo til óbreytt þennan tíma (2005-2015).

Ýmsar mismunandi skýringar eru til um það af hverju olíuverð var lágt mestallt tímabilið 1985-2005 - og af hverju olíuverð fór þá að hækka hratt eftir það. En það sem er óumdeilt er að um eða upp úr aldamótunum 2000 fór kostnaður í olíuvinnslu að aukast mjög hratt, m.a. vegna hækkandi stálverðs og þó aðallega vegna þess að sífellt flóknara varð að nálgast nýjar olíulindir.

Eðlilegast skýringin á hækkandi olíuverði eftir 2005 er sem sagt einfaldlega sú að þá var orðið svo dýrt að sækja meiri olíu. Og hreinlega útilokað að ná að auka meira við framleiðslu á hefðbundinni hráolíu. Þess í stað gafst nú tækifæri til að ráðast í annars konar olíuvinnslu. Sem þó var að vísu talsvert mikið dýrari. En engu að síður góður bissness því eftirspurnin var mikil (einkum frá Kína).

Frá 2005 til 2015 hefur heildarnotkun á olíu aukist úr um 84 milljónum tunna á dag og í um 91 milljón tunnur á dag (af umræddum 84 milljónum tunna árið 2005 var hefðbundin olía um 73 milljónir tunna, en afgangurinn var aðallega NGL og lífræn olía, þ.e. biofuels). Fyrirfram hefði mátt búast að hefðbundin hráolíuframleiðsla á þessu tíu ára tímabili hefði líka aukist, t.d. í réttu hlutfalli við aukna olíuframleiðslu eða þar um bil. Þá hefði aukningin verið um 0.8% á ári og hefðbundin olíuframleiðsla árið 2014 verið nálægt 79 milljónum tunna á dag. 

En það gerðist bara alls ekki. Þess í stað varð reyndin sú að svo til öll aukning í olíuframleiðslu síðustu tíu árin hefur komið frá kanadískum olíusandi og bandarískri tight oil (auk aukningar í framleiðslu á lífrænni olíu og NGL). M.ö.o. þá stóð hefðbundna olíuframleiðslan í stað í um 73 milljónum tunna á dag. 

Olíuhásléttan virðist vera staðreynd

Í þessu sambandi er oft sagt að framleiðsla á hefðbundinni hráolíu sé stödd á því sem kallað er háslétta (plateau). Þar með er ekki sagt að þetta sé hin eina sanna endanlega olíuháslétta. En flestar spár um olíuframleiðslu framtíðarinnar gera nú engu að síður ráð fyrir því að héðan í frá þurfi svo til öll aukning á olíuframleiðslu að verða með hinum nýju og dýru aðferðum.

Eins og áður sagði virðist umrædd olíuháslétta vera nálægt 73 milljónum tunna á dag (grafið hér til hliðar er frá Alþjóða orkustofnuninni; IEA). Öll notkun heimsins umfram það þarf að koma með nýjum og dýrum vinnsluaðferðum. Og í dag er olíunotkunin orðin yfir 90 milljónir tunna dag og horfur á að hún muni enn eiga eftir að aukast á komandi árum og áratugum. Nýju vinnsluaðferðirnar þurfa að skila þessari aukningu. Og kannski gott betur - því við vitum jú ekki hversu lengi hásléttan helst. Það sem sumir óttast er að brátt verði ekki unnt að viðhalda hefðbundnu framleiðslunni, þ.e. að finna sífellt nógu margar olíulindir til að hásléttan nái að haldast þrátt fyrir stanslausa olíunotkun heimsins. Ef svo fer að hefðbundna olíuframleiðslan fari beinlínis að minnka, þ.e.a.s. að hásléttan breytist í aflíðandi brekku niður á við, þarf ennþá meira hlutfall að olíunni að koma með nýju og dýru vinnsluaðferðunum. 

Meira að segja ofurbjartsýnir olíuframleiðendur eins og ExxonMobil hafa nú viðurkennt tilvist olíuhásléttunnar. Í nýjustu spá ExxonMobil, sem birt var 9. desember s.l. (2014) kemur þetta skýrt fram, sbr. grafið hér til hliðar. Sama er uppi á teningnum hjá Alþjóða orkumálastofnuninni (IEA), sbr. næsta graf hér fyrir ofan. 

Stóra spurningin núna virðist því annars vegar vera sú hvort nýja og dýra olíuvinnslan nái að standa undir - eða stuðla að - aukinni eftirspurn eftir olíu? Og hins vegar er spurningin sú hversu lengi hásléttan getur varað? Ef hásléttan getur einungis haldist í fáein ár mun olíuverð óhjákvæmilega hækka mikið innan tíðar. Ef hásléttan aftur á móti helst lengi óbreytt getur olíuverð áfram orðið tiltölulega hógvært í nokkur ár. Athuga ber að hér er átt við verðþróun til lengri tíma litið; til skemmri tíma litið geta alltaf átt sér stað allskonar og stundum mjög ýktar sveiflur í olíuverði

Hver verður þróun olíuverðs?

Það virðist sem sagt svo að ekki sé lengur unnt að auka olíuframleiðslu nema með mjög dýrum vinnsluaðferðum. Og að þarna hafi orðið ákveðin vatnaskil um 2005. Það kann að virðast eðlilegt að af þessu megi álykta sem svo að olíuverð hljóti þess vegna almennt að haldast nálægt því sem kostar að framleiða olíu úr olíusandi og tight oil. Það myndi þýða að olíuverð hljóti að verða a.m.k. 90-100 USD/tunnan (skv. sumum skýrslum er break-even í umræddri vinnslu sagt vera talsvert hærra eða a.m.k. 130 USD/tunnu í olíusandi).

Málið er þó auðvitað margfalt flóknara en svo að hér sé unnt að miða við umræddan kostnað upp á 90-100 USD/tunnu. Ennþá er einungis mjög lítill hluti olíuvinnslu heimsins svo dýr að þurfa meira en u.þ.b. 60-70 USD/tunnu til að vera break-even. Þess vegna geta litlar sveiflur í framboði og eftirspurn valdið miklum verðsveiflum á olíu. Við þetta bætist svo að OPEC-ríkin reyna að stýra olíuverði með samráði sínu.

Hvernig olíuverð mun þróast veit nákvæmlega enginn. Og algerlega útilokað að spá af einhverri nákvæmni fyrir um þróun þess næstu árin. En það virðist samt líklegt að olíuverð muni á næstu árum sveiflast mun meira en áður. M.a. vegna þess hversu það kostar orðið geysilega mikið að bæta við nýrri tunnu í framleiðsluna (um eða yfir 90 USD/tunnu) og vegna þess hversu aukin samkeppni virðist hafa myndast milli helstu olíuframleiðsluríkjanna (OPEC, Bandaríkjanna og Rússlands). Fyrrnefnda atriðið ætti að hífa olíuverð upp, en síðar nefnda atriðið gæti togað olíuverð niður. Þess vegna er skynsamlegast að hafa óvissumörkin nánast óendanlega mikil þegar spáð er fyrir um þróun olíuverðs.

Olíverð verður 60-200 USD/tunnan... eða kannski eitthvað allt annað

í síðustu spá bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) eru óvissumörkin einmitt höfð afar frjálsleg. EIA er sennilega búið að læra af reynslunni; til að forðast að spárnar virðist kjánalegar eftir fáein ár  er öruggast að spá olíuverði allt á milli þess að verða í lægstu lægðum og í hæstu hæðum. Og það er sérstaklega ríkt tilefni til þessa núna - þegar olíuhásléttan virðist orðin staðreynd og miklu dýrari olíuframleiðsla er orðin nauðsynleg til að knýja áframhaldandi hagvöxt víða um heim. Það er reyndar áhugaverð spurning hvort olíuframleiðsla sé orðin svo kostnaðarsöm að það muni beinlínis takmarka olíuframboð og halda aftur af hagvexti? Nánar verður fjallað um það álitamál síðar, enda þarf að færa afar góð rök fyrir slíkum möguleika nú þegar olíumarkaðir einkennast af offramboði!

Það sem EIA gerir nú ráð fyrir, er að á næstu árum og áratugum verði olíuverð að sveiflast þetta á milli ca. 60-200 USD/tunnan. En verði þó sennilegast nálægt 90-100 USD/tunnan næstu árin. Og muni svo hækka jafnt og þétt upp í um 140 USD/tunnan árið 2040 (að núvirði). Það verður áhugavert að sjá hvort þessi spá EIA gengur eftir. En hversu margir vilja veðja á að olíuverð árið 2040 verði í námunda við lággildi EIA; að olíuverðið 2040 verði nálægt því það sama og er í dag eða nálægt 60 USD/tunnu?