Telst innanhúsverkfall til óviðráðanlegra ytri atvika?

Nú má víða sjá í fjölmiðlum vangaveltur um hvort álverið í Straumsvík muni senn loka. Hér verður athyglinni beint að því hvenær stóriðjufyrirtæki er heimilt að losna undan samningsskyldu um raforkukaup vegna verkfalls.

Force majeure

Atburðarásin sem þarna er velt vöngum yfir er á þá leið að verkfall skelli senn á í álverinu, slökkt verði á kerunum og að of dýrt verði að endurræsa álverið, sökum þess hversu álverð er lágt. Þar með falli niður kaupskylda á raforku, vegna ákvæða í orkusamningnum um að ekki þurfi að efna samningsskyldur ef framleiðsla stöðvast vegna óviðráðanlegra ytri atvika, svo sem vegna verkfalla. Þetta virðist vera atburðarás sem stjórnendur álversins eru að boða.

Telst verkfall innan stóriðjufyrirtækisins óviðráðanleg ytri atvik?

Þegar stóriðjufyrirtæki ber fyrir sig force majeure vegna verkfalls innan fyrirtækisins er líklegt að túlka beri heimildina þröngt (þ.e. heimild fyrirtækisins til að hætta að efna samningsskyldur sínar). Því annars gæti stóriðjufyrirtæki svo til hvenær sem er vísað til óviðráðanlegra ytri atvika með því einu að stefna vinnudeilu í hnút. 

Þetta merkir að ef utanaðkomandi verkföll stöðva starfsemi stóriðjufyrirtækis, t.d. vegna þess að aðföng berast ekki til framleiðslunnar, þá er um að ræða óviðráðanleg ytri atvik. En ef verkfall snýr að fyrirtækinu sjálfu, þ.e. starfsfólki þess, eru almennt mun þrengri heimildir fyrir fyrirtækið til að bera fyrir sig force majeure. 

Þess vegna er mögulegt að jafnvel þrátt fyrir verkfall í stóriðjufyrirtæki, sé fyrirtækinu ekki heimilt að víkja frá samningsskyldu um raforkukaup. Það er þó ekki útilokað að fyrirtækinu sé slíkt heimilt; það fer eftir orðalagi viðkomandi force majeure ákvæða og hversu þröngt eða rúmt dómstólar í viðkomandi landi hafa talið slík ákvæði heimila að víkið sé frá samningsskyldum.

Getur verkfall og tjón vegna þess heimilað stóriðjufyrirtæki að víkja frá samningsskuldbindingum til frambúðar?

Þegar framleiðsla stóriðju stöðvast vegna verkfalls getur verið ansið kostnaðarsamt að koma framleiðslunni aftur af stað að afloknu verkfallinu. Ef aðstæður á viðkomandi markaði eru erfiðar kann stóriðjufyrirtækið að sjá hag sinn í því að hætta starfseminni. Ef í gildi er langtímasamningur um raforkukaup vaknar þá sú spurning hvort stóriðjufyrirtækinu sé heimilt að hætta að efna þann samning til frambúðar með vísan til óviðráðanlegra ytri atvika. Ef slík heimild telst vera fyrir hendi getur stóriðjufyrirtækið sem sagt hætt að efna orkusamninginn án þess að vanefndaúrræði verði virk.

Almennt má segja að í svona tilvikum geti stóriðjufyrirtækið ekki komist undan raforkusamningnum (nema með samþykki raforkusalans og annarra hlutaðeigandi). Stórir raforkusamningar af þessu tagi fela í sér mjög miklar skuldbindingar fyrir báða aðila, þ.e. bæði kaupanda og seljanda. Slíkir orkusamningarnir eru oft gerðir til margra áratuga, enda kalla þeir oft á geysilegar fjárfestingar raforkuframleiðandans (raforkuseljandans) sem áratugi tekur að greiða niður. Þess vegna eru augljós rök til þess að túlka verður force majeure ákvæði þröngt í svona tilvikum. Stóriðjufyrirtækið (raforkukaupandinn) getur sem sagt ekki beitt fyrir sig innanhúsverkfalli sem lögmætri ástæðu til að hætta alfarið að efna raforkusamninginn til frambúðar.

Niðurstaða

Þessi örstutta skýring á samningsákvæðum um óviðráðanleg ytri atvik er að sjálfsögðu alls ekki tæmandi og t.a.m. hefur hér ekkert verið fjallað um skyldur aðila til að takmarka tjón af völdum force majeure. En í hnotskurn þá felur þessi stutta samantekt í sér eftirfarandi ályktanir.

Ef til verkfalls kemur í Straumsvík er mögulegt en alls ekki víst að álfyrirtækið geti losnað undan kaupskyldu á raforku á meðan verkfallið varir. Ef til þess kemur að álverið hætti starfsemi, með vísan til tjóns vegna verkfalls, er aftur á móti afar ólíklegt og nánast útilokað að álverið geti einhliða losnað undan kaupskyldu sinni á raforku.

Hér hefur í hnotskurn verið lýst aðstæðum og ályktunum sem almennt gilda um force majeure ákvæði. Í einstaka tilvikum geta samningar milli t.d. stóriðjufyrirtækis og orkufyrirtækis verið með öðrum hætti. 

Orkusamningar stóriðjufyrirtækjanna hérlendis hafa ekki verið birtir. Þess vegna er auðvitað útilokað að komast hér að tiltekinni niðurstöðu um túlkun á þeim. En ef þeir eru með þeim hætti sem almennt gerist í heiminum er, eins og áður sagði, afar ólíklegt og nánast útilokað að álverið í Straumsvík geti, með vísan til verkfalls hjá álverinu og tjóns af völdum slíks verfalls, losnað einhliða undan orkusamningi sínum til frambúðar.

Til umhugsunar

Talsmaður álversins í Straumsvík hefur sagt að ekki sé sjálfgefið að álverið verði ræst á ný ef til verkfalls kemur. Kaupskylda álversins er nálægt 3 TWst af raforku árlega. Fyrir það greiðir álverið nálægt 100 milljónir USD árlega. Og orkusamningurinn gildir til 2036. Viðkomandi talsmaður álversins getur vafalaust útskýrt það hvernig í ósköpunum álver sem hefur samfellt haft hagnað af álframleiðslu sinni allan liðinn áratug, telur það mögulega hagkvæmt að hætta starfsemi en greiða samt um 100 milljónir USD árlega næstu tuttugu árin fyrir raforku sem það ekki notar.