Sæstrengur og þrír milljarðar evra

"Ég er með tvo aðila sem eru áhugasamir um að fjármagna lagningu sæstrengs fyrir Landsvirkjun til að flytja orku til meginlandsins. Þetta er verkefni upp á 3 milljarða evra... Við skulum átta okkur á því að núna fær Landsvirkjun helmingi lægra verð fyrir orkuna heldur en hún fengi á alþjóðamarkaði... Þessi tækni hefur verið til í 15 ár en stjórnmálamenn hafa engan áhuga haft á henni. Þeir skeyta ekkert um alþjóðlega markaði heldur vilja bara selja orkuna heim í hérað á hrakvirði og byggja þar verksmiðju".

Hér er á ferðinni tilvitnun í Heiðar Má Guðjónsson í viðtali sem birtist á forsíðu Fréttatímans nú um helgina. Heiðar Már er þar sagður hafa verið kallaður Svarthöfði vegna efasemda sinna um útþenslu bankanna og að hann hafi haft uppi varnaðarorð allt frá árinu 2005. Eða einmitt á þeim tíma þegar Orkubloggarinn fór sjálfur að hnykla brýrnar yfir bönkunum.

Heiðar Már er fyrrum starfsmaður Novators Björgólfs Thors og það eitt og sér veldur því að sumir hér á Klakanum góða verða tortryggnir. Skiljanlega. Það breytir því þó ekki, að umrædd ábending Heiðars Más um orkuverðið og framkomu stjórnmálamannanna er einfaldlega hárrétt. Og það er líka full ástæða til að taka undir orð hans, sem fram koma í viðtalinu, um að vonandi takist hinum nýja forstjóra Landsvirkjunar, Herði Arnarsyni, að nýta vaxtarmöguleikana sem felast í svona sæstreng.

Heiðar Már hefur verið mikið á milli tannana á fólki síðustu dagana - vegna meintra áætlana hans og Novators um að taka þátt í að sjorta krónuna og hagnast þannig á falli hennar. Nú vill reyndar svo til að það að taka skortstöðu vegna gjaldmiðils eru bara viðskipti eins þau gerast á Eyrinni um allan heim á degi hverjum. Þ.a. það þýðir lítið að úthrópa sjortara sem eitthvað verri menn heldur en þá sem veðja á hinn veginn; að gjaldmiðill, hlutabréf, hrávara eða hvað sem er hækki í verði. Þá mætti eins halda því fram að þeir sem eru "long" í krónunni séu að taka þátt í ægilega ljótu veðmáli gegn íslenska sjávarútveginum og öðrum framleiðslugreinum sem byggja á útflutningi. Það er vandlifað.

En Orkubloggarinn ætlar ekki að fara hér að verja umræddan mann og enn síður Bjórgólf Thor. Heldur beina athygli að nokkrum atriðum sem fram koma í áðurnefndu viðtali. Þetta viðtal er nefnilega um margt athyglisvert. Þar er m.a. bent á ákveðna staðreynd sem tímabært er að Íslendingar átti sig: Þjóðin er svo gæfusöm að eiga æpandi miklar og mikilvægar náttúruauðlindir; hina nánast heilögu þrenningu vatn, prótín og orku. Gæti varla betra verið - í alvöru talað. Og það eru ekki síst þessar auðlindir sem eru til þess fallnar að börnin okkar og barnabörn geta horft fram á bjartari framtíð en flestir aðrir í heimi hér.

Heiðar Már nefnir líka í viðtalinu annað afar mikilvægt atriði, sem Orkubloggarinn hefur sjálfur nokkrum sinnum minnst á og snertir okkur Íslendinga. Nefnilega það að sennilega standa fáar þjóðir jafn vel að vígi vegna hlýnandi loftslags, eins og einmitt Íslendingar. Þetta eru ekki bara orðin tóm - og þetta byggist ekki bara á því að það verði ósköp notalegt að fá aðeins mildari sumur hér á Klakanum góða. Þetta er beinlínis orðið vísindalega viðurkennt.

Vísinda- og fræðimenn virðast almennt orðnir sammála um það að afar litlar líkur séu t.a.m. á því að hlýnunin muni valda því að Golfstraumurinn hætti að fara hingað norður eftir (en það myndi geta valdið mikilli kólnun á Norðurslóðum og ekki síst við Ísland). Þess í stað bendir nú flest til þess að Golfstraumurinn haldi sínu striki og beri ennþá meiri varma hingað norður. Og það verði einmitt lönd eins og Noregur og Ísland sem muni koma best út af öllum ríkjum heimsins í kjölfar hlýnunar. Auðvitað er illmögulegt að segja hver áhrifin verða, en gangi þetta eftir merkir það einfaldlega að staða Íslands mun hlutfallslega styrkjast í framtíðinni.

Heiðar Már bendir sem sagt þarna á nokkur afar mikilvæg atriði. Og honum virðist umhugað um að Landsvirkjun fari í það að leggja rafstreng héðan til Evrópu. Það rímar að sumu leyti vel við það sem margoft hefur verið fjallað um hér á Orkublogginu. Það er eftir engu að bíða að reyna koma þessum kapalmálum á fullt skrið.

Engu að síður þykir Orkubloggaranum svolítið sérkennilegt að Heiðar Már talar um að einhverjir séu tilbúnir að fjármagna sæstreng milli Íslands og Evrópu "fyrir Landsvirkjun". Það væri varla neitt vit í því að Landsvirkjun færi að ráðast í svo mikla fjárfestingu og taka á sig alla rekstraráhættuna vegna strengsins. Svona framkvæmd getur varla orðið álitleg nema að t.d. eitthvert stórt TSO á meginlandinu taki þátt í henni. T.d hollenska TenneT eða þýska RWE svo dæmi séu tekin (TSO stendur fyrir Transmission System Operator og hér á landi er Landsnet í því hlutverki).

Með því móti mætti með einföldum hætti dreifa kostnaðinum af kaplinum á alla orkusölu viðkomandi TSO. Kapallinn yrði bara lítill hluti af risastóru dreifineti og með þessu yrði unnt að takmarka áhættuna og þar með auðveldara og ódýrara að fjármagna framkvæmdina. 

Auðvitað eru til önnur prýðileg viðskiptamódel um svona kapal - en samt dálítið galið að ætla að láta Landsvirkjun gera þetta. Sennilega væri kapall til Þýskalands í samstarfi við RWE einhver hagkvæmasta, raunhæfasta og öruggasta leiðin. Af því bæði er raforkuverð hátt í Þýskalandi og flutningskerfið þar afar vel búið til að taka við svona nýjum tengingum. Þar með er ekki sagt að ekki megi finna enn betri kosti - þetta er einfaldlega bara það sem kemur fyrst upp í hugann þegar maður veltir fyrir sér hvernig mætti útfæra svona verkefni svo vel sé. En leiðin sem Heiðar Már nefnir er ósannfærandi.

Bloggaranum þykir líka svolítið sérkennileg sú upphæð sem Heiðar Már lætur hafa eftir sér um kostnað vegna strengsins. Af því það er hæpið að strengurinn myndi kosta 3 milljarða evra, eins og Heiðar Már heldur fram. Svona kapall ásamt spennubreytum og tengimannvirkjum myndi að öllum líkindum kosta umtalsvert lægri fjárhæð en það - og er því væntanlega ennþá betri bissness en Heiðar Már álítur. Orkubloggarinn ætlar að láta vera að geta sér til um hver sé ástæðan fyrir þessari ofáætlun Heiðars Más. En það eru skrítnir fjárfestar sem bjóða fram 3 milljarða evra í verkefni sem flestir álíta að sé miklu mun ódýrara.

Í reynd veit þó vissulega enginn nákvæmlega hvað þetta myndi kosta. Þetta væri margfalt lengri neðansjávar-rafmagnsstrengur heldur en sá lengsti sem lagður hefur verið fram til þessa. NorNed er sá lengsti; hann er um 580 km og kostaði 600 milljón evrur. Ef miðað er við að strengur frá Íslandi lægi til Þýskalands, þá yrði hann um 2.000 km langur. Meira en þrisvar sinnum lengri en NorNed!

Dýpið sem strengurinn lægi á yrði líka talsvert miklu meira en grunnsævið sem NorNed fer um. Þar er mesta dýpið rúmir 400 metrar, en á kafla myndi Íslandsstrengurinn þurfa að liggja á allt að 1.000 metra dýpi. Það þekkist þó að slíkir háspennustrengir í sjó liggi á ennþá meira dýpi. En þarna fer saman mikil lengd og verulega mikið dýpi. Þetta yrði því áhættusöm framkvæmd.

Vissulega er þessi HVDC-tækni löngu orðin vel þekkt og slíkir strengir á landi eru í sumum tilvikum mörg þúsund km langir. Ekki síst austur í Kína, sem er sannkallað gósenland fyrir ABB og aðra þá sem koma að framleiðslu og uppsetningu þessa tæknibúnaðar. En reynslan með mjög langa HVDC-strengi í sjó er ekki mjög mikil enn sem komið er. Og það yrði risaskref að fara úr 580 km og í 2.000 km sæstreng.

Hjá ABB segja menn að þetta sé hægt. Og að svona langir kaplar verði orðnir staðreynd e.h. staðar í heiminum eftir tiltölulega fá ár. Mesta áhættan liggur í því ef - eða öllu heldur þegar - bilanir verða. Það er ekki einfalt mál að "kippa" svona streng upp til að laga hann. Né að framkvæma viðgerð á mörg hundruð metra dýpi. Og á meðan verið er að stússa í viðgerðum liggur allur flutningur um strenginn niðri, með tilheyrandi æpandi tekjutapi. Hver á að bera áhættuna af því? Vill einhver tryggja svona metnaðarfulla framkvæmd - svona mikið nýjabrum?

Höfum líka í huga að NorNed-kapallinn var ýmist grafinn talsvert ofaní hafsbotninn eða - þar sem því varð ekki viðkomið að grafa hann niður - varinn með grjóti. Þetta var m.ö.o. ekki einföld framkvæmd. Þó svo Orkubloggarinn hafi stundum talað fjálglega um svona kapal milli Íslands og Evrópu, er ekki unnt að fullyrða að þetta sé örugglega hagkvæmt. Til að geta komist að raunverulegri og nákvæmri niðurstöðu þar um, þarf einfaldlega að skoða þetta af alvöru og þá með þeim fyrirtækjum sem best þekkja til svona neðansjávar-HVDC-kapla.

En það er margt að gerast í þessum kapalmálum. Það er jafnvel búist við að senn komi fram ný tegund af neðansjávar-rafstrengjum sem verði miklu hagkvæmari og betri en þeir sem þekkjast í dag. Og hvað sem allri áhættu og óvissu líður er svo sannarlega mikilvægt að þetta verði athugað mjög gaumgæfilega.

Það er hárrétt sem Heiðar Már segir í umræddu viðtali, að svona strengur myndi gjörbreyta samningsstöðu Landsvirkjunar gagnvart stóriðjunni. Álbræðslurnar hér á landi eru í áratugi búnar að mergsjúga til sín allan þann arð sem myndast í raforkuvinnslu á Íslandi. Stóriðjan hefur tvímælalaust borð fyrir báru til að greiða umtalsvert hærra raforkuverð en það sem hún hefur komist upp með til þessa.

En það getur orðið vandasamt að ná fram hækkunum hér á raforkuverði til stóriðjunnar - nema að búa til nýja eftirspurn og virkari samkeppni um orkuna. Það gæti gerst með svona 10-20 gagnaverum (sic) og/eða með því að leggja sæstreng til Evrópu (eða Kanada).

Að þessu þarf að vinna af krafti. Þetta gæti orðið eitt mesta hagsmunamál þjóðarinnar og skapað mikinn arð af raforkuframleiðslunni. Þarna dugir þó ekki óðagot. "Svarthöfði" verður að passa sig á að halda bjartsýninni í hófi. En sé það rétt að 3 milljarðar evra séu tiltækir núna, verður reyndar varla erfitt að útvega fjármagn í þetta þegar þar að kemur. Þannig að kannski er barrrasta fyllsta tilefni til bjartsýni.

 

Tækifæri i jarðhita

Norðmenn eru búnir að uppgötva jarðvarmann. Já - æpandi vatnsaflið sem fellur af norska hálendinu og flæðandi olíu- og gaslindir landgrunnsins eru Norsurunum ekki nóg! Nú er norska fyrirtækið Rock Energy að undirbúa að bora litla 5 km undir yfirborðið til að komast þar í varma sem getur nýst til að hita vatn í um 90-95°C. Sjóðandi heitt vatnið á svo að fara inn á lagnir orkufyrirtækisins Hafslund, sem rekur veitukerfið í Osló.

Þetta ætla þau hjá Rock Energy að gera í samstarfi við Tækniháskólann í Noregi (NTNU). Menn frá norsku rannsóknarstofnuninni SINTEF og norsku jarðhitastofnuninni CGER fylgjast líka spenntir með þessu verkefni, enda alltaf gaman þegar ný tækni bætist í orkuflóruna.

Hér má líka minna á að í Noregi eru menn framsýnir í að þróa nýja möguleika í orkugeiranum. Þar við hina vogskornu strönd er nú risin seltuvirkjun, sem er rannsóknarverkefni hjá Statkraft (Statkraft er e.k. Landsvirkjun þeirra Norðmanna). Og olíufélagið Statoil er með á prjónunum risastórar fljótandi vindrafstöðvar djúpt útí Norðursjó. Þar hyggst Statoil nýta sér reynslu sína af flotpöllum, sem fyrirtækið hefur lengi notað í olíuvinnslunni.

Orkubloggaranum þykir svolítið ergilegt að horfa upp á öll þessi spennandi verkefni þarna hjá vinum okkar austan Síldarsmugunnar. Það er líka athyglisvert að á sama tíma og Norðmenn ætla að fara að bora þúsundir metra niður í bergið til þess eins að ná í smá yl, talar hávær hópur fólks hér heima á Íslandi gegn því að eitthvert mesta háhitasvæði heims sé nýtt til að framleiða einhverja ódýrustu endurnýjanlegu raforku í heimi. Það er líka slæmt að hér á landi er umræðan öll í einum graut. Það hvar eigi að virkja, fyrir hvaða starfsemi eigi að virkja og hverjir eigi að virkja er öllu blandað saman og ómögulegt að átta sig á hvað fólk eiginlega vill.

Umrætt jarðvarmaverkefni Rock Energy er hugsanlega bara fyrsta skrefið í ennþá metnaðarfyllri áætlunum Norsaranna. Um allan heim er nú horft til möguleika á að nýta s.k. hot rock til að sjóðhita kalt vatn og nota gufuþrýstinginn til að framleiða raforku - eða að nota vatnið til hitaveitu í anda þess sem gerist á Íslandi.

Norðmenn eru með mikla reynslu af því að bora djúpt undir yfirborð jarðar í leit að olíu og gasi. Þessa þekkingu vilja þeir gjarnan nýta til að framleiða endurnýjanlega orku. Og þess vegna finnst þeim borðleggjandi að skoða möguleika á að nýta hitann djúpt í jörðu. Norsararnir tala um að í framtíðinni muni þeir bora 10 km niður og verða leiðandi í nýtingu á ofsahitanum í iðrum jarðar.

Þess hot-rock tækni er ennþá á tilraunastigi, en nýtur víða mikils stuðnings í baráttunni fyrir kolefnisminni heimi. Orkubloggarinn hefur áður minnst á það sem Bandaríkjamenn og Ástralir eru að gera á þessu sviði.

Sjálfur reyndi bloggarinn fyrir um ári síðan að vekja áhuga eins reyndasta verfræðifyrirtækisins á Íslandi á Ástralíu. Bloggarinn hélt því fram að þar væri tækifæri til að fara í jarðvarmaverkefni, sem væru að miklu leyti kostuð af áströlskum stjórnvöldum og sáralítil fjárhagsleg áhætta fyrir hendi. En því miður var ekki áhugi á því - sem var svolítið súrt því nú fyrir fáeinum dögum bárust fréttir af fyrstu styrkjunum til slíkra verkefna í Ástralíu. Þau lukkulegu fyrirtæki sem þar voru valin úr fengu hvert um sig sem samsvarar um 750 milljónum ISK til borunarverkefna þar í Suðrinu. Kannski engin svakaleg upphæð, en samt hefði verið gaman að sjá íslenskt verkfræðifyrirtæki í þeim ljúfa hópi.

Þar með er ekki sagt að íslenskir verk-og jarðfræðingar séu ekki tilbúnir að spá í nýjungar. Orkubloggarinn fær ekki betur séð en að hjá HS Orku séu menn byrjaðir að nota nýjar aðferðir til að "frakka". Ekki til að ná í gas eins og gert er vestur í Bandaríkjunum, heldur til að losa um bergið í Reykjanesskaganum til að auka vatnsrennslið og fá meiri gufuþrýsting. Spennandi, en sjálfsagt líka umdeilt rétt eins og fracking í New York!

Það er við hæfi hér í lokin að vekja sérstaka athygli á athyglisverðum atburði, sem verður hér á Íslandi þann 1. nóvember n.k. Þegar Michael Porter ásamt fleirum koma á ráðstefnuna Iceland Geothermal, sem íslenska fyrirtækið Gekon hefur unnið hörðum höndum að undanfarin misseri.

Vonandi verður þessi viðburður lóð á vogarskál þess að Íslendingar nái í enn ríkari mæli að nýta sérþekkingu sína og mikla reynslu af nýtingu jarðvarma. Bæði til að skapa landi og þjóð ný störf og meiri gjaldeyristekjur, en ekki síður vekja áhuga nýrra erlendra fyrirtækja til að fjárfesta á Íslandi. Frábært framtak.

 

Silfur!

Vikan sem leið færði okkur margar athyglisverðar fréttir.

Þar má nefna að bandarísk stjórnvöld ákváðu að leyfa E15 blöndu - sem þýðir 50% meiri styrk etanóls heldur en er í E10. Þó þetta muni sennilega ekki hafa mikil áhrif strax (af því þessi ákvörðun nær einungis til nýlegra bifreiða) hækkaði verð á maís samstundis. Það eru þó ekki endilega bein tengsl þarna á milli. Verðhækkunina á maís má líklega fyrst og fremst rekja til óhagstæðs veðurs. Hækkunin var að auki í takt við hækkun á olíu og gulli - sem sennilega kom einkum til vegna fallandi dollars og vaxandi ótta við verðbólgu.

Þetta eru óróatímar. Þó svo þeir séu margir sem reyna að telja okkur trú um að kreppan sé að baki og bjart sé framundan, er óvissan mikil og þokan á gatnamótum framtíðarinnar óvenju þykk. Sumir búast við verðhjöðnun á Vesturlöndum. Aðrir eru haldnir verðbólguótta.

Í Bandaríkjunum og víðar um heiminn eru peningar prentaðir villt og galið og dælt út í formi lána á afar lágum vöxtum, til að reyna að örva efnahagslífið (nema á Íslandi þar sem menn virðast halda að háir vextir og niðurskurður sé rétta svarið við atvinnuleysi). Þessi peningaprentun gæti haft jákvæð áhrif. En hún gæti valdið verðbólgu. Og ef hjörðin fer að trúa því að verðbólga sé í spilunum gæti senn myndast mikil bóla á hrávörumörkuðunum - þegar peningarnir leita skjóls í gulli og annarri hrávöru, fremur en að brenna upp í verðbólgubáli.

Þetta er Orkubloggaranum tilefni til að rifja upp einhverja geggjuðustu hrávörubólu allra tíma. Þegar tveir menn - bræðurnir Nelson Bunker Hunt og Herbert Hunt - urðu þess valdandi að silfurverð þrjátíufaldaðist si sona. Sú spákaupmennska með silfur endaði ekki gæfulega fyrir þessa tvo af auðugustu mönnum Bandaríkjanna, enda fer alltaf svo að lokum að markaðir leita jafnvægis. 

Það mætti reyndar pára margar bloggfærslur og jafnvel heilu bækurnar um ævintýralegt lífshlaup Hunt fjölskyldunnar. Fjölskyldunnar sem stóran hluta 20. aldarinnar var einhver sú allra efnaðasta í Bandaríkjunum og þó víðar væri leitað. Hunt er nafn sem klingir sömu bjöllum eins og Rockefeller, Howard Hughes eða Getty.  

Grunnurinn að ofsalegum auði Hunt-fjölskyldunnar var olíufélagið Hunt Petroleum, sem ættfaðirinn stofnaði snemma á 20. öldinni og gerði að stórveldi. Sá hét Haroldson Lafayette Hunt - jafnan kallaður HL Hunt eða bara HL. Hann var bandaríski draumurinn í sinni tærustu mynd; var kominn af fátækum bændum í Illinois en hélt í ævintýraleit til Arkansas snemma á 20.öldinni og fann þar gríðarlegar olíulindir. Og varð brátt efnaðasti einstaklingurinn í gjörvöllum Bandaríkjunum.

Sumir vilja meina að Ewing-fjölskyldan eigi sér fyrirmynd í Hunt-fjölskyldunni, enda minnir Jock Ewing um margt á ættföðurinn HL Hunt. Og þeir bræður JR og Bobby voru kannski stundum með svipaðan þankagang eins og Hunt-bræðurinir. En slíka samlíkingu álítur Orkubloggarinn vanvirðingu við Ewing'ana geðþekku. Jafnvel helstu skítaplott JR Ewing jafnast ekki á við vænisýkina, öfgarnar og takmarkalausa græðgina sem einkennt hefur svo marga úr Hunt-fjölskyldunni. 

Fátt er geðugt í fari Hunt-fjölskyldunnar. Það síðasta sem fréttist af afkomendum gamla HL Hunt var þegar eitt barnabarnabarn hans reyndi nýverið að komast yfir Hunt Petroleum (rétt áður en félagið var selt til XTO Energy) og stefndi í því skyni fötluðum föður sínum. Það er allt önnur saga og í dag ætlar Orkubloggið hvorki að fjalla um sögu Hunt Petroleum, slaginn um félagið né um stóðlífið hjá gamla HL Hunt, sem átti 15 börn með þremur konum. Þess í stað ætlar bloggið að staldra við það þegar áðurnefndir synir hans - Bunker og Herbert - ætluðu sér að auðgast ógurlega með því að ná kverkataki á silfurmarkaði veraldarinnar í lok áttunda áratugarins.

Áður en þetta silfurævintýri þeirra bræðra hófst, var Bunker Hunt reyndar löngu búinn að græða einhvern mesta pening sem sögur fara af. Og það á einhverjum stysta tíma sem sögur fara af! Það ævintýri gerðist þegar hann ákvað að leggjast í olíuleit í Mið-Austurlöndum og í N-Afríku. 

Fyrst hélt hann til Pakistan og tapaði milljónum dollara á misheppnaðri olíuleit þar. Þaðan skellti hann sér svo til Líbýu 1957 og fékk leitarleyfi á svæði nr. 65. Þar gekk heldur ekki of vel. En viti menn - rétt um það leyti sem hlutaféð var að verða endanlega brunnið upp hitti borinn í mark. Og það var sko ekkert smá skot; Nelson Bunker Hunt hafði fundið eina af stærri olíulindum heimsins. Þarna hreinlega gubbaðist upp olía úr sannkallaðri risalind og þegar líða tók á sjöunda áratuginn var gamli H.L. Hunt ekki lengur ríkasti maður heims - Bunker sonur hans hafði tekið framúr föður sínum.

Á þessum tímum var olía vel að merkja ekki sjálfkrafa ávísun á auðæfi. Olíuverð var lágt og vonin að hagnast vel á henni var að finna æpandi miklar lindir þar sem gumsið var nánast sjálfrennandi gosbrunnur. Og þannig var þarna í Líbýu; það eina sem þurfti var slanga fra Sarir-lindinni og útí skip. Fyrir vikið var Bunker Hunt skyndilega orðinn auðugasti maður veraldar og var metinn á bilinu 8-16 milljarða dollara.

En lífið er aldrei auðvelt. Nú stóð Bunker frammi fyrir þeirri erfiðu spurningu hvað gera skyldi við aurana, sem spýttust þarna upp úr líbýsku sandeyðimörkinni. Hunt-fjölskyldan er þekkt fyrir að vera svolítið af gamla skólanum og Bunker vildi koma peningunum í eitthvað öruggt. Þar að auki voru þetta verðbólgutímar og því áleit Bunker að líklega væri helst að finna skjól í hrávöru.

Best leist Bunky á að kaupa gull. En vegna bandarískra laga frá því á dögum Kreppunnar miklu var einstaklingum og fyrirtækjum í Bandaríkjunum bannað að safna að sér gulli. Það var sjálfur Roosevelt forseti sem hafði komið því banni á á fjórða áratugnum. Kannski var það ein af ástæðum þess að Bunker Hunt hugsaði demókrötum jafnan þegjandi þörfina og leit þá sömu augum eins og væru þeir kakkalakkar. En gullkaup komu sem sagt ekki til greina, því þá yrði olíubollunni Bunky stungið beint í steininn.

Þetta gullkaupabann demókratanna var loks afnumið um miðjan 8. áratuginn. Nixon hafði hætt að binda dollarann við gullfót og samþykkt voru lög þess efnis að einkaaðilar mættu á ný eiga gullpeninga og gullstangir (lögin tóku gildi í ársbyrjun 1974). En þarna um 1970 gat Bunker Hunt ekki komið ágóðanum í gull, nema eiga á hættu réttarhöld og fangelsi heima í Bandaríkjunum. Enda bölvaði hann oft hressilega yfir demókrötum, sem hann og fleiri fjölskyldumeðlimir töldu jafnan vera hreinræktuð skítseiði og gott ef ekki á launaskrá hjá sjálfu Sovétinu. Í huga Hunt'anna ríkir sem sagt sönn Suðurríkjastemning - og Austurstrandarelítan álitin meðal þess versta í mannheimum. Enda hafa sumar samsæriskenningarnar meira að segja bendlað Bunker Hunt og nokkra aðra ofurhægrimenn í bandaríska olíuiðnaðinum við morðið á JFK. En það er allt önnur saga.

Úr því að gullið var úr leik ákvað Bunker að taka það sem næst kemur eðalmálminum dýrðlega. Silfur! Þar spilaði inní að silfurúnsan var á einungis á um 1,5 dollara og hverjum manni augljóst að það verð var langt undir kostnaðarvirði þess að vinna silfur úr jörðu. Silfurverð var sem sagt nánast óeðlilega lágt og því kannski ekki galið að kaupa svolítið af silfri.

Bunker fékk bróður sinn Herbert með í púkkið og saman byrjuðu þeir að kaupa silfur í stórum stíl. Þetta var 1972 og brátt höfðu þeir bræður keypt yfir 200 þúsund únsur af silfri. Verðið á silfri tók nú að hækka umtalsvert - allt virtist leika í lyndi og eflaust hefðu sumir einfaldlega innleist hagnaðinn. En þeir Bunker og Herbert vildu meira... miklu meira. Sagt er að þarna hafi þeir séð tækifæri til að ná heljartökum á silfurmarkaðnum sem myndi skila þeim ofsagróða.

En nú kom smá babb í bátinn. Mið-Austurlönd voru að verða æ viðsjárverðari púðurtunna og árið 1973 rændi harðjaxlinn Gaddafi hershöfðingi völdum í Líbýu. Hann heimtaði strax að 51% olíuteknanna rynnu í ríkissjóð. Bunker Hunt  hringdi í snarhasti til Washington og vildi fá bandaríska flugherinn á svæðið eins og skot. En jafnvel þó svo repúblíkanar væru þá við stjórnvölinn í Hvíta húsinu gat Bunker ekki sannfært forsetann og hans menn um að velta Gaddafi úr sessi. Í Washington voru menn ennþá að sleikja sárin eftir Víetnam og lítt spenntir fyrir nýjum hernaðarátökum í framandi landi.

Bunker varð æfur og taldi víst að fjárans kommúnistarnir á Austurströndinni væru að vinna gegn honum. Þar átti hann við Rockefeller-fjölskylduna, sem ennþá var sú áhrifamesta í bandaríska olíuiðnaðinum. Gaddafi færði sig nú upp á skaftið og þjóðnýtti olíulindirnar og þar með lokaðist algerlega fyrir peningastreymið inn á reikninga Bunker's Hunt. Útlitið var alls ekki nógu gott fyrir Silfurdraum þeirra bræðra. Nú var úr vöndu að ráða.

Það breytti því ekki að þeir Bunker og Herbert voru þegar þarna var komið við sögu (ársbyrjun 1974) búnir að tryggja sér um 55 milljón únsur af silfri, sem höfðu tvöfaldast í verði (únsan var komin í um 3 dollara). Komið var að afhendingu mikils hluta af þessu silfri og leystu þeir það allt til sín.

En nú voru sumir orðnir vænisjúkir. Bunker var sannfærður um að Bandaríkjastjórn ætlaði sér að bæta silfri á bannlistann - að einstaklingum yrði senn bannað að eiga silfur og að þeir bræður myndu þurfa að losa allar silfurbirgðir sínar í snarhasti með tilheyrandi tapi.

Hann og Herbert gripu skjótt til aðgerða - leigðu í snarhasti nokkrar Boeing 707 flutningaþotur sem voru fylltar af silfri og flogið beinustu leið yfir Atlantshafið og til Sviss. Mágur þeirra sem átti stóran búgarð í Texas hafði lánað þeim tólf haglabyssuvopnaða kúreka og þessir ágætu lærissveinar Suðurríkjanna gættu góssins uns það var komið á áfangastað. Þar var herlegheitunum komið fyrir í traustum bankahvelfingum fjarri krumlu bandarískra stjórnvalda. Þannig hefur Sviss oft verið hreiður fyrir áhyggufulla bandaríska ofurkapítalista, sem ekki treysta á eigið kerfi heima fyrir.

Hvort fréttir af þessum flutningum höfðu áhrif á silfurmarkaðinn er ekki gott að segja. En alla veganna hækkaði verðið og var nú komið í um 4 dollara únsan. En þeir Bunker og Herbert voru ekki aldeilis á því að byrja að leysa út gróðann (þeir réðu nú yfir hátt í 10% af öllu silfri veraldarinnar). Í reynd voru þeir bara rétt að byrja.

Sökum þess að olíupeningarnir frá Líbýu voru hættir að streyma inn á bankareikninga Bunker's, vantaði þá bræður sárlega almennilegt fjármagn til að halda silfurleiknum áfram. Þeir flugu því beinustu leið til Persíu og óskuðu liðsinnis keisarans þar.

Sennilega hefur hinum gullslegna keisara Mohammad Reza Pahlavi ekki þótt silfur vera nógu spennandi stöff. Hafandi fengið afsvar í Tehran brunuðu Hunt-bræður nú á fund Faisal Sádakonungs. Hann nennti að hlusta og virtist ætla að stökkva á vagninn. En því miður fyrir þá Bunker og Herbert var Faisal myrtur skömmu síðar (í mars 1975). Fyrir vikið varð ekkert af því að Hunt-bræðurnir kæmu áformum sinum um frekari stórfelld silfurkaup í framkvæmd - í bili. Silfurmarkaðurinn róaðist, verðið lækkaði og næstu árin var silfurúnsan að dansa þetta í kringum 3-4 dollara.

Það gekk sem sagt brösuglega fyrir þá bræður að finna partner til að króa silfurmarkaðinn af. En þegar neyðin er stærst er hjálpin næst. Árið 1978 dúkkuðu skyndilega upp nokkrir forríkir Sádar, sem vildu taka þátt í spilinu og hjálpa Hunt-bræðrunum að koma áætlunum sínum í framkvæmd.

Það mun hafa verið ævintýramaðurinn John Connally - fyrrum ríkisstjóri í Texas og sá sem sat í bílnum með JFK þegar hann var myrtur í Dallas - sem kom Sádunum og Hunt-bræðrunum saman á fund. Connally var mikill töffari og var á þessum tíma kominn í Repúblíkanaflokkinn og á kaf í olíuiðnaðinn. Sjálfsagt hefur hann fengið sinn snúð fyrir samkomulag Arabanna við Bunker og Herbert Hunt. En skömmu síðar sóaði hann því fé í baráttu um forsetaútnefningu Repúblíkana, þar sem hann tapaði illa fyrir Reagan. Hverfur Connally þar með úr sögu þessari.

Plan Sádanna og Hunt-bræðra gekk eftir. Þeir tvöfölduðu nú silfurkaup sín frá því 1974 og verðið hækkaði hratt. Um mitt ár 1979 var silfurúnsan komin í 8 dollara og í september stóð únsan í 11 dollurum. Nú fóru margir að verða órólegir og líka spenntir; ekki síst þeir sem töldu að senn myndi verða silfurskortur í heiminum. Fyrir vikið var fjöldi manna og fyrirtækja sem byrjuðu að hamstra silfur. Verðið tók auðvitað geggjaðan kipp enn á ný og hækkaði á fáeinum vikum upp í 16 dollara únsan og svo í 32 dollara! Munum að þetta voru viðsjárverðir tímar; ofsatrúar-klerkarnir voru nýbúnir að ræna völdum í Íran, verðbólga var mikil í Bandaríkjunum og óvissan skapaði æ meiri eftirspurn eftir hrávörum. Skyndilega voru komnar kjöraðstæður fyrir hækkun á silfri og ýmsum öðrum hrávörum.

Hunt-bræðurnir héldu silfurkaupunum áfram á fullri ferð og nú var þriðji bróðirinn - Lamar Hunt - líka kominn í hópinn. Lamar var reyndar þekktari sem íþróttafrömuður og var m.a. stofnandi amerísku ruðningsfótboltadeildarinnar (AFL sem var undanfari NFL). Og silfur rauk nú upp í verði sem aldrei fyrr. Snemma árs 1980 virtist allt orðið vitlaust á silfurmörkuðunum og verðið á únsunni fór yfir 50 dollara! Allir virtust vilja vera með í peningamaskínu Hunt-bræðranna og kaupa silfur.

Nú fóru allskonar sögur á kreik. Skyndilega varð altalað að Hunt-bræður væru um það bil að kaupa sjálft Texaco, sem þá var eitt af stærstu olíufélögum heimsins. Sumir hrukku við, því þetta þýddi að bræðurnir myndu líklegast ætla að selja megnið af silfrinu. Þetta varð til að stöðva verðhækkanir á silfri - í bili.

Silfursamningar Hunt-bræðranna höfðu hæst farið langt yfir 5 milljarða USD að verðmæti. Nú þegar smá slaki kom á verðið, lá verðmætið í ca. 4,5 milljörðum dollara. Talið er að þá hafi þeir bræður samtals verið búnir að borga innan um 1 milljarð dollara fyrir alla þessa samninga. Þ.a. á þessum tíma - jafnvel þegar silfurverðið var talsvert frá því sem það fór hæst - voru þeir með 3-4 milljarða USD í hagnað. Það þykir talsverður peningur í dag og þótti hreinlega stjarnfræðilega há fjárhæð fyrir 30 árum. Hunt-bræðurnir voru tvímælalaust í fámennum hópi allra ríkustu manna veraldar.

Það makalausa er að flestir virðast sammála um það, að EF þeir bræður hefðu á þessum tíma byrjað að selja silfurbirgðirnar hefði þeim tekist að fara út með gríðarlegan hagnað - jafnvel milljarða dollara. Þetta eru meiri peningar en gamli HL Hunt hafði önglað saman á allri sinni löngu olíuæfi. En Bunker og Herbert Hunt voru ekki á þeim buxunum að selja.

Hvað þeim bræðrum gekk til er og verður ráðgáta. Sumir segja að strákurinn Nelson Bunker hafi einfaldlega löngu verið búinn að missa trúna á peningaseðla og viljað eiga "raunveruleg verðmæti" - eins og gull eða silfur. Hann var líka sannfærður um að Bandaríkin væru á rangri braut og senn færi þar allt fjandans til.

Aðrir segja að þeir hafi ætlað að eignast svo mikið af kaupsamningum um silfur, að þegar kæmi að afhendingu yrði ekki nokkur séns fyrir seljendurna að útvega silfrið - nema kaupa það af þeim bræðrum á því verði sem þeir sjálfir ákvæðu. Það að króa markaðinn þannig af með kaupum á bæði hrávörunni og futures, hefur löngum verið draumur svakalegustu spekúlantanna. En ennþá hefur slík aðferð ekki gengið eftir með neina hrávöru... ekki enn.

Bunker hélt því alla tíð fram að ekki hafi hvarflað að honum að reyna að ná tangarhaldi á silfurmarkaðnum eða misbeita stöðu sinni þar. Hann hafi bara einfaldlega viljað eiga silfur því það væri góð fjárfesting og alvöru verðmæti.

En hvað sem því líður, þá var þeim sem stjórnuðu kauphallarviðskiptum westra nóg boðið. Hrávörukauphallirnar í Bandaríkjunum töldu Hunt-bræðurna vera að misnota markaðinn og til að þrengja að möguleikum manna til að versla með silfur var reglum þar breytt í snarhasti. Fyrir vikið hægðist á silfurviðskiptum, líkt og hjá bíl sem keyrir útí straumvatn, og verðið tók að síga.

Þar að auki var demókratinn Paul Volcker orðinn Seðlabankastjóri í Bandaríkjunum og hann var harðákveðinn í því að vinna á verðbólgunni heima fyrir, sem var komin vel yfir 13%! Bankinn snarhækkaði vexti og dró úr heimildum fólks og fyrirtækja til hrávöruviðskipta. Þetta leiddi til þess að peningar streymdu í skuldabréf og verðfall varð á hrávörum.

Verð á silfri tók nú að falla hratt og únsan var brátt komin undir 40 dollara. Vikurnar í febrúar og mars 1980 einkenndust af mikilli dramatík. Eftir miðjan mars fréttist af Bunker í París þar sem hann var sagður sitja á fundum með evrópskum bankamönnum. Og að svitinn rynni niður svírann í stríðum straumi. Þetta leit ekki vel út; verð á silfri hélt áfram að falla og únsan fór niður í 20 dollara.

Í reynd var spilið búið. Frá og með 26. mars 1980 hættu þeir Hunt-bræður að kaupa silfur, enda var þeim nú orðið ljóst að þeir gætu ekki staðið við gerða samninga. Lukkan var að snúast í höndum þeirra með ógnarhraða. Og nú sprakk blaðran í tætlur. Daginn eftir - 27. mars 1980 - var upphafsverðið á silfurúnsunni í rétt rúmum 15 dollurum. Og féll á ógnarhraða. Í lok dagsins hafði verðið lækkað um þriðjung og var komið undir 11 dollara únsan. Þessi ægilegi fimmtudagur hefur síðan kallast Silver Thursday í sögubókunum.

Við getum ímyndað okkur hvernig þeir Bunker og Hunt lágu þvalir undir sængum sínum aðfararnótt 28. mars á því Herrans ári 1980. Fyrir örfáum dögum höfðu þeir bræður verið meðal ríkustu manna veraldarinnar. En nú var eiginfjárstaða þeirra allt í einu komin í bullandi mínus. Skuldir þeirra umfram eignir námu vel yfir milljarði USD sem var heimsmet. Líklega hafði aldrei áður í sögu fjármálaviðskipta heimsins nokkur einkaaðili verið í ámóta stöðu. Þótti mörgum erfitt að skilja hvernig annað eins gat gerst.

Það er til marks um gríðarlegt umfang þessa gjaldþrots að það olli verulegu (en þó aðeins tímabundnu) verðfalli á hlutabréfamörkuðum og sjálfur Seðlabanki Bandaríkjanna þurfti að koma að uppgjörinu til að forða bönkum frá því að sogast með ofan í silfurhringiðu bræðranna. Fræg er sagan af Volcker Seðlabankastjóra á næturfundi aðfaranótt 28. mars á jakkanum yfir náttbuxurnar. Þetta var nánast neyðarástand og má kannski að einhverju leyti líkja við það sem gerðist þegar Lehman Brothers rúlluðu haustið 2008.

Ákveðið var að bjarga þeim bræðrum ekki - ekkert frekar en Lehman Brothers. Og Hunt-fjölskyldan mátti leggja fram háar tryggingar til að liðka fyrir lausn. Margrét Hunt, sem var aðalerfingi Hunt Petroleum og stóra systir þeirra bræðra (elst af samtals 6 alsystkinum og 15 börnum gamla HL Hunt) spurði þá forviða hvað þeir hefðu eiginlega verið að pæla! Sagt er að Bunker hafi svarað heldur kindarlegur á svip, að hann hefði bara ætlað að græða smá pening. Þannig fór nú það.

Sjálfur hefur Bunker Hunt alltaf haldið því fram að silfurblöðruna 1979-80 hafi einungis að litlu leyti mátt rekja til þeirra bræðra. Þúsundir og tugþúsundir spákaupmanna hafi séð hvernig þeir bræðurnir græddu á silfurkaupum sínum og skyndilega vildu allir vera með. Markaðurinn hafi snögglega yfirfyllst af gráðugum spekúlöntum og þegar blaðran blés upp og sprakk hafi verið auðvelt að benda á þá bræður sem sökudólga. Staðreyndin hafi aftur á móti verið sú að þeir hafi orðið fórnarlömb græðgi annarra og þess að bandarísku hrávörukauphallirnar og Seðlabankinn breyttu leikreglunum þegar spilið stóð sem hæst.

Næstu árin fóru í að gera upp þetta risagjaldþrot bræðranna. Olíulindir í Jemen og búgarðar í Ástralíu; allt fór þetta í skuldahítina. En eins og gerist með flest snyrtileg ævintýri auðmanna, fór þetta auðvitað allt vel að lokum. Dálaglegir samningar við banka, sem áttu himinháar kröfur á bræðurna, og fjármunir sem til þeirra áttu eftir að falla í framtíðinni úr sjóðum sem pabbi þeirra hafði stofnað fyrir börn sín, áttu eftir að losa bæði Bunker og Herbert úr gjaldþrotasnörunni.

Bunker hlaut að vísu dóm fyrir að beita ólögmætum viðskiptaklækjum og markaðsmisnotkun. En hann reis upp á ný sem vellauðugur maður og einbeitti sér að ræktun veðhlaupagæðinga westur í Texas. Bunker á líka olíufélagið Titan Resources, sem er með starfsemi í Eþíópíu og víðar í Afríku. Það er sem sagt hvergi nærri svo að Hunt-bræðurinir séu hættir í olíunni, þó svo séu komnir á níræðisaldur. Enda er olían kröftugri en flest annað í heimi hér.

Og þó svo gamli maðurinn komi ekki lengur nálægt silfri er hann ennþá sannfærður um að þar séu peningarnir hvað best geymdir. S.l. sumar þegar únsan var í um 16-18 USD var haft eftir honum að það væri gott verð til að kaupa. Og viti menni. Á föstudaginn síðasta var silfurúnsan... komin yfir 24 dollara. Öldungarnir vita hvað þeir syngja. Eða er kannski bara að myndast ný silfurbóla?

 

Vítislogar

Ein af mörgum óskaborgum sem Orkubloggarinn á eftir að heimsækja er Ashgabad. Kannski ekki sérstaklega frumleg ósk. Það er nefnilega sagt að leiðir allra liggi þessa dagana einmitt til Ashgabad. Þ.e.a.s. leiðir orkuboltanna; fyrirtækja eins og breska BP, bandaríska Chevron og franska Total.

Kemur varla á óvart. Nafn borgarinnar mun reyndar þýða hvorki meira né minna en Borg ástarinnar. En ástin sem þessi fyrirtæki eru að leita eftir í Ashgabad, er ást full af orku. Aðdráttaraflið liggur í æpandi gasauðlindum Túrkmenistans.

Ashgabad er höfuðborg þessa merkilega lands, þarna austan við Kaspíahafið. Túrkmenistan er sem kunnugt er eitt af fyrrum lýðveldunum Sovétríkjanna. Við fall Sovétsins öðlaðist Túrkmenistan sjálfstæði, en breytingin var þó ekki meiri en svo að það var sjálfur leiðtogi kommúnistaflokksins í Túrkmenistan ("aðalritari" eins og það var kallað) sem varð forseti landsins, sem í reynd er einræðisríki. Þetta var hinn alræmdi Saparmurat Niyazov, sem eftir það lét nefna sig Turkmenbashi; hinn mikli leiðtogi Túrkmena.

Túrkmenistan er gasrisi (einungis Rússland, Íran og Katar búa yfir meira af vinnanlegu gasi í jörðu heldur en Túrkmenistan). Fyrir vikið er Túrkmenistan nú í kastljósi hins orkuþyrsta heims. Fram fer mikið kapphlaup um aðganginn að bæði gaslindum landsins og olíunni í Kaspíahafshéruðunum. Þarna eru á ferð Kínverjar, Rússar, Persar og Indverjar og ekki síður útsendarar frá Evrópu. Allir vilja komast í gas Túrkmena og ekki útséð með það hvernig sú barátta fer.

Túrkmenistan er um margt afar sérkennilegt land. Íbúarnir eru einungis um 5 milljónir og að flatarmáli er landið um fimm sinnum stærra en Ísland. En þetta eru ekki eintómar grænar gresjur. Stærstur hluti Túrkmenistan er nefnilega eyðimörk; Karakum-eyðimörkin alræmda sem nær yfir 70-80% alls landsins.

Og það er einmitt þar í miðju þessarar riseyðimerkur sem okkur birtast svo ljóslifandi hinar gífurlegu gaslindir í Túrkmenistan. Þarna brenna nefnilega furðulegir eilífðareldar, þar sem gas streymir upp á yfirborðið og brennur líkt og þarna sé sjálft anddyri þess alræmda Svarta með klaufirnar.

Það vari upphafi áttunda áratugar liðinnar aldar - á þeim tíma sem gula Tonka-grafan var helsta gull Orkubloggarans - að sovéskir jarðfræðingar voru að bora eftir gasi þarna í auðninni austur í Túrkmenistan. Og þá komu bormenn niður á mikla hella sem voru fullir af gasi. En svo fór að yfirborið (hellaþakið) gaf sig, borinn hrundi niður og gas tók að streyma upp á yfirborðið.

Til að geta athafnið sig á svæðinu án þess að hætta væri á gaseitrun var ákveðið að kveikja í gasinu og láta það brenna, eins og algengt er á gasvinnslusvæðum. En gasið fuðraði ekki bara upp sísona, heldur reyndist þarna vera mikið og stöðugt gasútstreymi úr jörðu. Og núna hafa eldarnir logað sleitulaust í nærri fjóra áratugi!

Svona eilífðarloga er reyndar að finna mun víðar í heiminum. Ekki alveg jafn svakalega, en engu að síður elda sem brenna stanslaust ýmist vegna gasuppstreymis eða vegna kola í jörðu. Þetta þekkist t.a.m. á all mörgum stöðum í Mið-Asíu og litlir kolaeldar finnast líka nokkuð víða á gömlum kolanámusvæðum í bæði Bandaríkjunum og Kína. Og þegar Orkubloggarinn var í Azerbaijan s.l vor, skaust hann einmitt út fyrir Bakú til að kíkja á svona eilífðareld, þar sem gas streymir úr jörðu skammt fyrir utan Bakú. En það var auðvitað ekkert í líkingu við þessa ógnvekjandi gaselda í Karakum-eyðimörkinni í Túrkmenistan, sem sumir nefna innganginn að Víti.

Já - þetta er í senn furðulegt og heillandi. En eftir að áðurnefndur furðufugl Saparmurat Niyazov náði völdum í hinu nýsjálfstæða Túrkmenistan einangraðist landið og náði ekki að hagnast á gaslindunum eins og búast hefði mátt við. Á þeim tímum hafði Túrkmenistan engar gasleiðslutengingar við umheiminn, að frátöldum gömlu sovésku gasleiðslunum og næstu árin gerðist fátt markvert í orkumálum Túrkmena.

Efnahagsþrengingarnar sem herjuðu á Rússland og fleiri ríki í Rússneska sambandinu sem þá var og hét, smituðu út frá sér. Tíundi áratugurinn í Túrkmenistan fór aðallega í að reisa risastórar gullstyttur af leiðtoganum, svo landsmenn gleymdu nú örugglega ekki hans guðdómlegu ásjónu. Verð á olíu og gasi var fremur lágt og enginn virtist áhugasamur um að stinga nýjum rörum í gaslindirnar ógurlegu þarna djúpt inni í Mið-Asíu.

En tímarnir breytast - og það stundum með undrahraða. Það voru reyndar blessaðir Persarnir sem fyrstir sáu hag í því að tengja sig þarna við. Árið 1997 opnaði lítil og nett 200 km löng gasleiðsla frá vestanverðu Túrkmenistan og til borgarinnar Kordkuy sem liggur nyrst í Írak, rétt hjá landamærunum að Túrkmenistan. Þetta var kannski ekkert stórmál, en var reyndar fyrsta millilanda-gastenging Túrkmena sem ekki lá um rússneskt landsvæði.

Það var þó fyrst eftir að nýr forseti tók við völdum í Túrkmenistan í ársbyrjun 2007 - ljúflingurinn með lipra nafnið Gurbanguly Berdimuhamedov - að hlutirnir komust á almennilega hreyfingu. Lögð var önnur gasleiðsla til Íran, sem þeir Berdimuhamedov og Mahmoud Ahmadinejad  Íransforseti opnuðu með pompi og pragt í janúar s.l. (2010). Myndinni hér að ofan var einmitt smellt af við það ánægjulega tækifæri.

Og varla hafði Berdimuhamedov svarið embættiseiðinn árið 2007 þegar Kínverjar birtust í höfuðborginni Ashgabad. Kínverjum virðist einkar lagið að koma hlutunum í framkvæmd. Párað var undir samninga med det samme og aðeins tveimur árum síðar var komin 3.500 km gasleiðsla frá Túrkmenistan og all leið til Kína! Algerlega magnað.

Þessi fyrsti áfangi leiðslunnar mun hafa kostað skitna 7 milljarða dollara og á næstu árum stendur til að stækka hana og margfalda flutningsgetuna. Það var sjálfur Kínaforseti Hu Jintao sem vígði leiðsluna í desember 2009 ásamt  Berdimuhamedov, svo og forsetum Uzbekistan and Kazakhstan. Sannkallað Mið-Asíu gaspartý.

Nú fóru hlutirnir að gerast hratt. Bæði Rússar og ESB höfðu fölnað upp við að sjá  hvenrig gasið frá Túrkmenistan (ásamt gasi frá Uzbekistan og Kazakhstan) fór allt í einu að streyma austur á bóginn til Kína. Og menn brugðust skjótt við. Pútin kom askvaðandi til Ashgabad og faðmaði Berdimuhamedov í blómahafi. Samið var um endurnýjun á gasleiðslum til Rússlands og gasið frá Túrkmenistan var svo sannarlega komið á beinu brautina til bæði suðurs, austurs og norðurs.

Í Brussel lá mönnum við yfirliði. Voru Evrópumenn endanlega að missa af aðgangi að Túrkmenagasinu? Enn er allsendis óvíst hvort ESB fái nokkru sinni Nabucco-leiðsluna sína austur eftir Tyrklandi og til Kaspíahafsins. En þrátt fyrir að þá tengingu vanti, var nú óðar ráðist í samningaviðræður um að Túrkmenar myndu líka selja gas til vesturs. Það leit reyndar alls ekki vel út með að þar næðist árangur. Túrkmenar bættu fyrst við einum nettum samningi við  Afgani, Pakistana og Indverja um gassölu þangað, sem er leiðsla upp á rúma 1.800 km og næstum geggjaða 8 milljarða USD. Í Evrópu óttuðust menn að Túrkmenum þætti þetta orðið gott í bili.

En svo allt í einu nú í sumarbyrjun (2010) lýsti Berdimuhamedov því yfir að hátt í 1000 km gasleiðsla verði senn lögð vestur að Kaspíahafi. Hjá skrifstofum framkvæmdastjóra orkumála í Brussel fóru menn loks að geta brosað. Kannski kemst gasleiðsla frá Túrkmenistan í átt til Evrópu bráðum á kortið.

En það er langt í land! Þó svo talað sé um að senn verði komin gasleiðsla frá nokkrum stærstu gaslindum Túrkmena og að austurströnd Kaspíahafsins, þá er eftir að tengja hana við Bakú. Eftir botni Kaspíahafsins! Og frá Bakú í Azerbaijan er næstum óendanlega langt vestur eftir Kákasus-löndunum og endilöngu Tyrklandi þar til gasið yrði loks komið til Evrópu.

Og svo gæti allt eins farið, að Túrkmenagasið sem streyma mun í vesturátt, taki skyndilega beygju norður til Rússlands eða suður til Íran. Enn er alltof snemmt fyrir Evrópu að skála fyrir því að gas frá Túrkmenistan muni í framtíðinni halda heimkynnum Evrópubúa þokkalega hlýjum. Risaspurningunni um hvort Evrópa losni nokkru sinni undan gashrammi Rússa, hefur ennþá ekki verið svarað.

 

Skóflustungur

Etanól er sniðugt eldsneyti. En hefur þann stóra galla að vera framleitt úr korni og öðrum manneldisplöntum. Í Bandaríkjunum berjast menn við að finna hagkvæmar leiðir til að framleiða það sem kallað er annarrar kynslóðar etanól. Sem er etanól unnið úr sellulósa; þ.e. úr óætu hlutum plantnanna.

Vesenið er að þetta annarrar kynslóðar etanóleldsneyti ætlar að láta á sér standa. Jafnvel þó svo snillingar eins og Vinod Khosla og margir aðrir stórir fjárfestingasjóðir dæli í þetta peningum. Öll þykjast fyrirtækin vera alveg á mörkum þess að koma með lausnina. Dæmi er  Range Fuels, sem hefur lofað að brátt streymi annarrar kynslóðar etanól á markað frá nýju verksmiðjunni þeirra sem er að rísa í smábænum Soperton í Georgíufylki. Myndin hér að ofan er einmitt frá því fyrsta skóflustungan var tekin að verksmiðjunni þar. Range Fuels er bara eitt af mýmörgum grænorkuverkefnum áðurnefnds Vinod's Khosla, sem er einungis einn í hópi margra sem veðja stíft á annarrar og þriðju kynslóðar etanól.

En eitthvað virðist ganga hægt að koma þessu annarrar kynslóðar etanóli á brúsana. Orkubloggarinn er satt að segja farinn að efast um að súperetanól-draumurinn rætist í bráð. Hvort sem það er annarrar kynslóðar biofuel eða þriðju kynslóðar þörungasull. Þetta kann að koma e.h.t. í framtíðinni. En hugsanlega er miklu raunhæfara að heimurinn einbeiti sér að öðru og heldur óhollari alkóhóli. Nefnilega árans tréspíranum. Metanóli.

Svo skemmtilega vill til að Íslendingar gætu þar orðið meðal brautryðjenda. Framleiðsla á metanóli - og jafnvel bráðum einnig á DME - er að hefjast á Íslandi. Metanólverksmiðja Carbon Recycling International (CRI) er að rísa við Svartsengi. Og uppi eru hugmyndir um DME-verksmiðju í Hvalfirði.

Hjá CRI í Svartsenginu er líklega á ferðinni einhver mesta frumkvöðlastarfsemi á landinu um þessar mundir. Ef vel tekst til gæti þetta orðið mikilvægt skref til að byggja upp nýjan og jafnvel umfangsmikinn iðnað á Íslandi. Ekki veitir af.

Þetta er spennandi. Ekki var búið að tryggja fjármögnun verksmiðjunnar í Svartsengi þegar hrunið skall á haustið 2008. Það lagðist illa í Orkubloggarann. En fyrirtækinu tókst hið ótrúlega; að fá nýtt fjármagn inní verkefnið á þessum erfiðu tímum.

Og í október í fyrra (2009) var fyrsta skóflustungan tekin að metanólverksmiðjunni við Svartsengi. Að viðstöddum Nóbelsverðlaunahafanum George Olah, sem hefur verið einn helsti boðberi þess að veröldin nýti metanól sem eldsneyti. Myndin hér til hliðar var einmitt tekin við það tækifæri. Veðrið var svolítið hryssingslegt, en dúndur hressandi.

Til að nota metanól í háu blöndunarhlutfalli sem bifreiðaeldsneyti, þarf að breyta bifreiðunum. Venjulegar vélar þola ekki mikinn styrk metanóls í eldsneytinu. Vandamálin munu t.d. bæði vera gangsetningartruflanir og tæring. Þess vegna er horft til þess að nota metanólið fremur sem lítinn hluta á móti bensíni. Þ.e. nota blöndu metanóls og bensíns, sem óbreyttar bílvélar þola. Þar gæti hlutfall metanólsins verið 10% eða jafnvel 15%.

Stærsta vandamál fyrirtækja sem veðja á metanól er það að enn sem komið er nýtur metanól yfirleitt lítils stuðnings sem bifreiðaeldsneyti. Bæði í Bandaríkjunum og hjá ESB hafa stjórnvöld tregast við að leyfa sterkari metanólblöndu en sem nemur 3% af rúmmáli. Sbr. t.d. tilskipun Evrópusambandsins um eldsneytisstaðla (Fuel Quality Directive nr. 2009/30).

Það yrði mikill ávinningur fyrir metanóliðnaðinn ef sterkari metanólblanda yrði staðall. Það myndi leggja grunn að öflugum metanóliðnaði, rétt eins og gildir um E10 (15% etanól á móti 90% bensíns). E10 staðallinn er í reynd grundvöllurinn að etanóliðnaðinum í Bandaríkjunum. Án slíkra staðla er hætt við að þróunin verði mjög hæg og fjármagnið treysti sér ekki í verkefnin vegna of mikillar áhættu.

Það er ekkert grín að ætla að koma með nýtt eldsneyti á markað í Bandaríkjunum. Jafnvel þó það verði bæði grænt og vænt. Bandaríski etanóliðnaðurinn tjaldar öllu til að berjast gegn slíku. Það var alveg makalaust að fylgjast með massífum lobbýismanum westur í Washington DC s.l. vor - gegn metanóli. Þar voru á ferð bæði olíuiðnaðurinn og bandaríski bílaiðnaðurinn - en þó fyrst og fremst etanóliðnaðurinn. Þokkaleg þrenning að eiga við! Ástæðan var sú að skv. frumvarpinu var stjórnvöldum heimilað að ákveða nýjan almennan staðal fyrir metanóleldsneyti - allt að M85! Jafnvel þó svo frumvarpið geymdi einnig ákvæði um að stefna að allt að 85% etanóli, beittu Etanólarnir sér af hörku gegn því að metanólið fengi að vera þarna með. 

Fulltrúadeild Bandaríkjaþings samþykkti nýja græna orkufrumvarpið í júní á liðnu ári (2009). En hvernig það mun endanlega líta út vitum við ekki. Ekki fyrr en Öldungadeildin hefur afgreitt frumvarpið. Ómögulegt er að segja hvort eða hvenær það verður. Og miðað við lætin er hætt við að metanólhvatar verði þá endanlega horfnir út frumvarpinu eða a.m.k. búið að draga úr þeim allar tennur.

Andstaðan við metanólið í þar vestra kemur sossum ekki á óvart. Ef metanólstandard upp á t.d M10 eða M15 yrði samþykktur myndi það geta haft slæm áhrif á etanóliðnaðinn. Það væri talsvert högg fyrir etanólið ef allt í einu væri hægt að renna inn á bensínstöð og dæla M10 eða M15 á bílinn. Þar með væri hin fræga E10 blanda skyndilega búin að fá dúndrandi samkeppni - frá vöru sem hefur t.d. þann kost umfram etanólið að vera unnin úr m.a. koldíoxíði, meðan etanólið er unnið úr korni og fleiri undirstöðum fæðuframboðs! Þarna er ólíku saman að jafna. Þar að auki er miklu ódýrara að framleiða metanól heldur en etanól. Líklega um 20-25% ódýrara m.v. orkuinnihald. Metanól virðist óneitanlega skynsamari kostur en etanól - en það er stundum bara ekki nóg.

Orkupólitíkin er skrítin tík. Og meðan metanól fær ekki meira vægi hjá stjórnmálamönnunum leitar fjármagnið sem er tilbúið að fara í eldsneyti af þessu tagi, fremur í etanóliðnaðinn.

Þar með er þó alls ekki búið að dæma metanól úr leik. Í stað þess að metanólbensín (t.d. M10) verði að veruleika gæti metanól nýst sem eldsneyti á díselvélar. Þá væri metanólinu umbreytt í DME (CH3-O-CH3), sem unnt er að nota sem  eldsneyti á díselvélar og gæti t.d. hentað skipum og flutningabílum. Einungis mun þurfa að gera smávægilegar breytingar á vélunum til að geta notað DME. Þetta er eldsneytið sem menn tala nú um að framleiða í sérstakri verksmiðju í Hvalfirði. Þannig getur metanól orðið hlekkur í því að framleiða íslenskt DME.

Enn sem komið er er einungis eitt land í heiminum sem hefur gert alvöru úr því að nota metanól sem eldsneyti á bifreiðar. Reyndar ekkert smá land - því þetta er sjálft Kína. Kínverjarnir eru á fullu í að framleiða bílvélar sem brenna hvorki meira né minna en M85 (85% metanól). Þarna í Austrinu kann því brátt að myndast verulega stór markaður fyrir metanól. Og það sem er sæmilega stórt í Kína, ætti að gefa ýmis tækifæri!

En vandamálin eru mörg. Það er ennþá varla hægt að tala um að til sé raunverulegur eldsneytismarkaður fyrir metanól hér á Vesturlöndum - né fyrir DME. Það er reyndar svo að eldsneytisverð úr dælunni ræðst ekki bara af olíuverði. Heldur t.d. líka af afköstum olíuhreinsunarstöðvanna. Þróunin síðustu misserin hér á Vesturlöndum hefur verið mikill samdráttur í rekstri olíuhreinsunarstöðva. Í Bandaríkjunum er t.a.m. vart hægt að lýsa þessu öðru vísi en að um sé að ræða hreinar raðlokanir í bransanum. Sú þróun mun valda hækkunum á bensínverði þegar (ef!) eftirspurnin vex á ný. Það gæti reynst metanóliðnaðinum vel. Og auðvitað öðrum tegundum af eldsneyti, sem keppa við hefðbundið eldsneyti.

Ennþá eru hvatarnir samt ónógir og ennþá er bensínverð í Bandaríkjunum of lágt til að hvetja fjármagnið til að hugleiða metanólframleiðslu af alvöru. Það virðist einfaldlega ennþá vera unnt að bjóða mönnum olíusullið á spottprís - jafnvel þó svo hráolían kosti sitt þessa dagana. Það er því á brattann að sækja fyrir metanólið. 

En það er margt að gerast. Orkubloggarinn hefur hér á blogginu stundum lýst aðdáun sinni á Kanada. Eldsneytisstefna Kanadamanna er einmitt eitt af því sem gerir landið áhugavert. Þarna má t.d. nefna reglur í Bresku Kólumbíu um að stórauka hlutfall á eldsneyti sem losar lítið kolefni. Reglugerðin sú nefnist Renewable and Low Carbon Fuel Requirements Regulation (RLCFRR) og tók hún gildi 1. janúar s.l. (2010). 

Þarna eru sett metnaðarfull markmið, sem ásamt kolefnisstefnu kanadísku alríkisstjórnarinnar gætu gert Kanada að leiðandi ríki í að nota t.d. bæði metanól og DME. Ætti Ísland kannski að einbeita sér meira að góðum og nánum samskiptum við Kanada?