Íslensk raforkukauphöll

Nú síðsumars 2012 munu hefjast kauphallarviðskipti með íslenska raforku.

Þetta eru talsverð tímamót. Raforkumarkaðurinn hérlendis hefur í nokkur ár verið frjáls, þ.e. frjáls verðlagning á raforku og kaupendum verið frjálst að velja hvaðan þeir kaupa rafmagnið. Þetta fyrirkomulag er sjálfsagt öllum kunnugt. Sum ef ekki flest raforkusölufyrirtækjanna hafa reynt að nýta sér þetta viðskiptafrelsi til að laða að sér nýja viðskiptavini og auka viðskipti sín. Sbr. t.d. sjónvarpsauglýsingar Orkusölunnar um að kaupa rafmagnið þaðan. Og fá það sem þau hjá Orkusölunni kalla "nýtt og ferskt rafmagn".

Þessu fyrirkomulagi, sem felur í sér að neytendur velja sér hvaðan þeir kaupa rafmagnið, var komið á í tengslum við aðild Íslands að EES-samningnum. Tilgangurinn er m.a. sá að auka samkeppni milli raforkuframleiðenda.

Það er sem sagt frjáls samkeppni á íslenska raforkumarkaðnum. Engu að síður er þessi samkeppni vissum takmörkunum háð. Framleiðendum og öðrum seljendum raforku hefur t.a.m. verið sniðinn þröngur stakkur gagnvart því að eiga viðskipti sín á milli (heildsöluviðskipti).

Seljendur raforku hafa fyrst og fremst haft úr eigin framleiðslu að moða. Og t.d. haft litla möguleika til að koma til móts við aukna eftirspurn, svo sem vegna nýrra viðskiptavina, nema þá með því að auka eigin framleiðslugetu (sem getur kallað á nýja virkjun). Vissulega eru raforkuviðskipti frjáls og þ. á m. milli raforkuframleiðenda, þ.a. að sjálfsögðu er ávallt mögulegt að raforkuframleiðendur eigi heildsöluviðskipti sín á milli. Engu að síður hafa slík viðskipti verið háð fremur gamaldags og þunglamalegu fyrirkomulagi. Þau eru að mestu ef ekki öllu leyti bundin við langtímasamninga og raforkufyrirtækin hafa haft takmarkaða möguleika til að kaupa raforku með skemmri fyrirvara.

Í tilvikum þar sem raforkufyrirtæki hefur áhuga á heildsöluviðskiptum með skömmum fyrirvara (t.d. til að selja áfram til viðskiptavina sinna) hefur starfsfólkið þurft að hringja eða senda öðrum framleiðanda tölvupóst með fyrirspurnum um það hversu margar kWst verði til reiðu á þeim tíma sem áhugi er á viðskiptum. Og síðan hafa samband við næsta raforkuframleiðandi til að kanna hvort betri kjör bjóðist þar.

Að sumu leyti líkist þetta því að sá sem vilji kaupa sér nokkra hrúta þurfi að ráfa milli fjárhúsa. Núverandi fyrirkomulag á heildsölumarkaði með raforku skapar ýmsar hindranirnar og hefur óhjákvæmilega þær afleiðingar að samkeppni á raforkumarkaðnum verður lítt virk. Ekki aðeins er framkvæmdin á heildsöluviðskiptunum þunglamaleg, heldur veldur fyrirkomulagið því að verðmyndunin verður fremur óljós.

Almennt séð er núverandi fyrirkomulag raforkuviðskipta í heildsölu líklegt til að halda aftur af samkeppni. Ef aftur á móti raforkuviðskipti færu fram í kauphöll lægi ávallt fyrir hvaða verð væru í boði og ávallt væri a.m.k. tiltekið lágmarksframboð af rafmagni til taks (vegna viðskiptavakakerfis líkt og gerist t.d. á hlutabréfamarkaði). Þá myndu allir viðskiptaaðilar sitja við sama borð og auknar líkur verða á því að best reknu fyrirtækin njóti ávaxtanna og nái að vaxa enn frekar.

Einnig gætu þá raforkuframleiðendur með einföldum hætti keypt raforkuna af öðrum, fremur en að framleiða hana sjálfir, þegar þeim hentar svo. Og raforkukauphöll myndi skapa þann möguleika að til kæmu milliliðir sem sérhæfa sig í kaupum og sölu á raforku. Þar er vel að merkja ekki átt við markað með hreina fjármálagjörninga; í raforkukauphöllinni yrði einungis boðið upp á viðskipti með beinharða raforku (það sem á ensku kallast physical electricy excgange).

Núverandi fyrirkomulag raforkumarkaðarins hefur sennilega einkum verið óheppilegt fyrir minni vatnsaflsfyrirtæki, sem hafa yfirleitt úr lítilli miðlun að spila og eru mjög háð sveiflum í framleiðslu sinni. Norðlenska fyrrtækið Fallorka er dæmi um slíkt fyrirtæki, þar sem framleiðslan sveiflast verulega eftir árstíðum og veðrinu almennt. Vilji fyrirtækið selja meiri raforku til neytenda en sem nemur lágmarksframleiðslugetu fyrirtækisins, þarf Fallorka oft að eiga aðgang að raforku annars staðar frá. Og þá er mikilvægt að framboð sé fyrir hendi og verðmyndun sé skýr.

Fallorka gæti auðvitað að einhvejrju leiti leyst málið með hefðbundnum langtímasamningum við t.d. Landsvirkjun. En til að mæta sveiflum og geta uppfyllt skyldur sínar gagnvart viðskiptavinum sínum væri væntanlega mjög æskilegt fyrir fyrirtækið að eiga aðgang að skipulögðum heildsölumarkaði. Þá er átt við markað þar sem sem flestir og helst allir kaupendur og seljendur raforku í heildsölu á Íslandi mætast nafnlaust á jafnræðisgrundvelli, rétt eins gerist á t.d. hlutabréfa- eða skuldabréfamarkaði í kauphöll - og setja þar inn kaup- og/eða sölutilboð á rafmagn.

Slíkt kauphallarfyrirkomulag með raforku hefur ýmsa kosti. Með skipulögðum heildsöluraforkumarkaði í kauphöll verður verðmyndun á raforku miklu gleggri, fyrirtækjum yrði gert auðveldara að mæta óvæntum sveiflum og allir myndu sitja við sama borð. Þar að auki tryggir kauphallarfyrirkomulagið öruggt uppgjör á öllum samningum.

Kauphallarfyrirkomulagið er líklegt til að auka samkeppni og verða til hagsbóta bæði fyrir raforkunotendurna og vonandi flest raforkufyrtækin. Kauphöllin ætti að hafa þau áhrif að best reknu raforkufyrirtækin spjari sig best og þar með aukist möguleikar þeirra til vaxtar. Það þyrfti ekki að gerast með byggingu nýrra virkjana, heldur einfaldlega með því að viðkomandi fyrirtæki verða stærri viðskiptaaðili á raforkumarkaðnum.

Þarna kunna t.a.m. að vera umtalsverð tækifæri fyrir vel rekin minni raforkufyrirtæki, sem ættu sum hver að geta aukið markaðshlutdeild sína umtalsvert. Og þar með styrkt samkeppni á raforkumarkaðnum. Slíkt hefði augljósa kosti fyrir neytendur t.d. núna þegar Orkuveita Reykjavíkur hefur verið að stórhækka raforkuverð sitt (vegna mislukkaðra fjárfestinga og undarlegrar fjármögnunarstefnu fyrirtækisins á árunum fyrir efnahagshrunið).

Almennt séð eykur raforkukauphöll sveigjanleika í raforkuviðskiptum. En það eru ekki bara skynsamir raforkuframleiðendur og neytendur sem geta notið góðs af kauphöll með raforku. Flutningsfyrirtækið Landsnet hefur einnig tækifæri til að nýta sér slíkan skipulagðan heildsölumarkað. Vegna mögulegra bilana og flutningstapa í raforkukerfinu þarf Landsnet ætíð að eiga aðgang að umtalsverðu aukamagni af raforku. Fram til þessa hefur aðgangur að þeirri orku verið tryggður með samningum til eins árs i senn. En með tilkomu kauphallar með raforku opnast sú leið fyrir Landsnet að kaupa a.m.k. hluta þeirrar orku á markaði kauphallarinnar með miklu skemmri fyrirvara.

Auðvitað er ekki öruggt að þar með þurfi Landsnet að greiða lægra verð en ella fyrir raforkuna sem þarf til að mæta flutningstapi eða bilunum. En með þessu eykst svigrúm Landnets til að halda slíkum kaupum í lágmarki. Og þar með skapast tækifæri til að ná fram meiri hagkvæmni í rekstri, sem ætti að geta skilað sér í lægri útgjöldum neytenda.

Íslenska raforkukauphöllinn fer af stað nú í lok sumars. Til að byrja með verður þar einungis um að ræða viðskipti innan dagsins (intra day trading) og þá talað um ISBAS. Það mun ekki standa til að bjóða upp á spot-viðskipti; a.m.k. ekki til að byrja með. Slík viðskipti eiga sér stað daginn áður (þ.e. raforkan er afhent daginn eftir viðskiptin) og myndast þá markaðsverð fyrir hvern klukkutíma fyrir sig. Til að slíkur spot-markaður sé raunhæfur er þörf á mjög tíðum viðskiptum og talsvert mikilli veltu. Þær upplýsingar sem hafa komið fram um íslensku raforkukauphöllina fram til þessa, benda til þess að beðið verði með að koma á fót spot-markaði uns reynsla er komin á ISBAS.

Fyrirkomulagið á ISBAS styðst einkum við fyrirmyndir frá norræna raforkumarkaðnum; Nord Pool Spot. Þar er boðið upp á tvær megingerðir samninga; annars vegar s.k. Elspot-samninga og hins vegar Elbas-samninga. Elspot er uppboðsmarkaður með raforku sem er til afhendingar daginn eftir, þar sem fram kemur markaðsverð fyrir hvern klukkutíma fyrir sig. Elbas er aftur á móti raforkumarkaður sem líkist meira staðgreiðsluviðskiptum, þar sem unnt er að kaupa raforku í gegnum kauphöllina til afhendingar allt niður í klukkutíma fyrirvara. ISBAS mun einmitt verða ámóta markaðsfyrirkomulag eins og Elbas.

Íslenska raforkukauphöllin hefur verið i undirbúningi í mörg ár og má líklega rekja þá vinnu allt aftur til ársins 2005. Það var a.m.k. allt tilbúið í sumarlok 2008 og búið var að ákveða opnun ISBAS þá um haustið. En þá skall bankahrunið á, sem skapaði mikla óvissu í efnahagsmálum og Landsnet tók þá skynsamlegu afstöðu að fresta ISBAS.

Það er auðvitað óvíst hvernig takast mun til með þessa íslensku raforkukauphöll. Íslenski raforkumarkaðurinn utan hinna umfangsmiklu stóriðjusamninga er afar lítill (einungis um 3 TWst). Til að markaðurinn virki eðlilega, er algerlega nauðsynlegt að raforkuframleiðendurnir hérna sinni þessu verkefni af skyldurækni og áhuga. Og ekki má búast við of miklu svona fyrst í stað.

Í þessu sambandi er vert að hafa í huga að það tók norræna raforkumarkaðinn Nord Pool Spot þó nokkur ár að ná þroska. Hann á rætur sínar að rekja til aukins frelsis í raforkuviðskiptum sem tekið var upp í Noregi um 1990 . Fyrstu árin óx þessi skipulagði raforkumarkaður rólega og ýmisr spáðu þvi jafnvel að þetta myndi aldrei ganga upp. 

En reynslan varð góð og og í dag fara rúmlega 70% af öllum raforkuviðskiptum viðkomandi markaðssvæðis í gegnum Nord Pool Spot! Nord Pool Spot er hvorki meira né minna en stærsta raforkukauphöll heims og er reyndar fyrirmynd flestra nýrra kauphalla þessu sviði. Þar má nefna bæði raforkukauphallir í Bretlandi, á meginlandi Evrópu og í Bandaríkjunum. Norðmennirnir hjá Statnett, sem fyrstir komu að uppbyggingu þessa kerfis, geta því verið afar stoltir af árangrinum.

Rétt eins og Nord Pool Spot er í eigu norrænu raforkudreifingarfyrirtækjanna, þá verður íslenska raforkukauphöllinn sérstakt fyrirtæki í eigu Landsnets. Viðskiptin munu öll eiga sér stað rafrænt í gegnum heimasíðu markaðarins (sem væntanlega verður www.isbas.is).

Sumir hafa eflaust efasemdir um að svona markaður geti gengið hér á landi, einfaldlega vegna þess hversu stór hluti allrar raforkuframleiðslunnar hér er bundinn í langtímasamningum (við stóriðjufyrirtækin). Hér verður líka að hafa í huga hversu gríðarstórt hlutfall af raforkuframleiðslunni hérlendis er í höndum einungis eins fyrirtækis. Samtals framleiðir Landsvirkjun hátt í ¾ hluta allrar raforku í landinu. Og meira að segja þó að stóriðjunotkunin sé undanskilin, er markaðshlutdeild Landsvirkjunar mjög mikil eða á bilinu 60-65% af allri almennri notkun.

Til samanburðar má nefna að á Nord Pool Spot er enginn einn aðili með meira en 20% markaðshlutdeild. Stofnun ISBAS er því veruleg áskorun. En ef vel tekst til gæti svo farið að smám saman muni hluti af raforkuviðskiptum stóriðjunnar hér á landi færast yfir í kauphöllina. Þá gæti jafnvel myndast grundvöllur fyrir spot-markað. 

Það eru a.m.k. spennandi tímar í vændum á íslenskum raforkumarkaði - og þá ekki aðeins vegna Rammaáætlunar og hugmynda um sæstreng. Og það er með ólíkindum að íslenskir fjölmiðlar skuli ekki hafa sýnt tilvonandi ISBAS markaði meiri athygli. Vonandi verður þetta hádegis-innlegg Orkubloggsins þennan milda mánudag til þess að a.m.k. einhverjir lesendur átti sig betur á því hvernig raforkumarkaðurinn hér mun mögulega þróast á næstu misserum og árum.

--------------- 

[Myndirnar hér í færslunni eru fengnar úr kynningum sem aðgengilegar eru á vef Landsnets og vef Orkustofnunar, en NPS-lógóið er að sjálfsögu fengið af vef NordPoolSpot].

Landsvirkjun gerð að almenningshlutafélagi?

Undanfarið hafa hugmyndir um breytingar eignarhaldi í íslenska orkugeiranum verið talsvert í umræðunni.

Ein hugmyndin er sú að nýtt orkufyrirtæki, með aðild Orkuveitu Reykjavíkur og íslenskra lífeyrissjóða, verði stofnað í kringum Hverahlíðarvirkjun. Einnig hafa komið fram hugmyndir um að Landsvirkjun taki upp verkefnafjármögnun (sbr. síðasta færsla Orkubloggsins þar um). Og jafnvel að Landsvirkjun verði gerð að almenningshlutafélagi og hluti fyrirtækisins verði seldur til lífeyrissjóða eða eftir atvikum til annarra einkaaðila.

Eins og alkunna er, þá eru helstu orkufyrirtæki landsins alfarið í eigu hins opinbera. Síðan síðla árs 2006 hefur  Landsvirkjun verið að fullu í eigu ríkisins, en fyrir þann tíma áttu Reykjavíkurborg og Akureyrarbær líka í fyrirtækinu. Orkuveita Reykjavíkur er að mestu leyti í eigu Reykjavíkurborgar (með nokkur nágrannasveitarfélög sem meðeigendur). Hitaveita Suðurnesja var líka lengst af í eigu ríkisins og sveitarfélaga á Suðurnesjum. 

Síðan kom að því um mitt ár 2007 að Hitaveita Suðurnesja var einkavædd [hér er hugtakið einkavæðing látið ná yfir það þegar opinber rekstur er hlutafélagavæddur og viðkomandi fyrirtæki selt að hluta eða í heild til einkaréttarlegra aðila]. Þriðjungshlutur ríkisins í Hitaveitu Suðurnesja var þá seldur til Geysis Green Energy. Í kjölfarið var svo Hitaveitunni skipt upp í HS Veitur og HS Orku (desember 2008) og enduðu þessar tilfæringar með því að einkavæðingin náði einungis til HS Orku. En HS Veitur voru áfram í opinberri eigu. Þar er Reykjanesbær með stærsta eignarhlutann, en OR á þar einnig umtalsverðan hlut.

Í dag er HS Orka að stærstu leyti í eigu kanadíska almenningshlutafélagsins Alterra Power - í gegnum sænskt eignarhaldsfélag. Fyrir nokkru minnkaði kanadíska fyrirtækið reyndar hlut sinn í HS Orku. Það gerðist þegar Jarðvarmi slhf - nýtt samlagshlutafélag í eigu íslenskra lífeyrissjóða - keypti sig inn í HS Orku. Í dag á Jarðvarmi þriðjungshlut í HS Orku.

Vegna erfiðrar fjárhagsstöðu Reykjanesbæjar og OR munu bæði sveitarfélagið og reykvíska orkufyrirtækið vera áhugasöm um að selja hlut sinn í HS Veitum. Það er því vel hugsanlegt að næsta einkavæðin í íslenska orkugeiranum verði ekki í raforkuframleiðslu, heldur í framleiðslu og dreifingu á heitu og köldu vatni. Sem er athyglisvert, því víða um heim er einkavæðing á vatnsveitum jafnvel ennþá eldfimari pólítískt séð heldur en einkavæðing í raforkuframleiðslu. 

Og sem fyrr segir er núna líka rætt um að huga beri að aðkomu einkaaðila að virkjanaverkefnum á vegum Orkuveitu Reykjavíkur. Og einnig er uppi sú hugmynd að Landsvirkjun verði gerð að almenningshlutafélagi.

Í desember s.l. (2011) mátti t.a.m. sjá fréttir þar sem þeir Arnar Sigmundsson, stjórnarform. Landssamtaka lífeyrissjóða og Samtaka fiskvinnslustöðva, og Helgi Magnússon, stjórnarformaður Lífeyrissjóðs verslunarmanna, lýstu ágæti þess að Landsvirkjun yrði skráð á hlutabréfamarkað. Og að lífeyrissjóðir yrðu meðeigendur ríkisins að þessu langstærsta orkufyrirtæki landsins. Þannig myndu "allir græða"; lífeyrissjóðirnir kæmu peningum í vinnu, ríkissjóður fengi peninga í kassann og fjármögnun Landsvirkjunar sögð verða tryggari.     

Skömmu áður hafði þáverandi efnahags- og viðskiptaráðherra, Árni Páll Árnason, viðrað svipaðar hugmyndir og undir það tóku fleiri Samfylkingarmenn. Hér má líka nefna nýlega grein Magnúsar Halldórssonar, blaðamanns á Fréttablaðinu, þar sem hann nefnir þá leið að ríkið selji íslenskum lífeyrissjóðum t.d. 40% hlut í Landsvirkjun. Ekki síst í þeim tilgangi að styrkja eignastöðu lífeyrissjóðanna eða öllu heldur veita þeim gengisvörn (verðmæti Landsvirkjunar hverju sinni ræðst mjög af þróun USD og álverðs). Á sama tíma myndi salan styrkja lausafjárstöðu ríkisins. Sem mögulega yrði nýtt til að ráðast í skynsamlegar opinberar framkvæmdir og/eða lækka skatta og þannig örva atvinnulífið.

Margir sjá sem sagt einkavæðingu Landsvirkjunar sem góðan kost og eftir atvikum einnig einkavæðingu OR. Þar með er þó ekki endilega verið að segja að hið opinbera eigi alveg að fara út úr raforkuframleiðslunni. Þvert á móti virðast flestar þessara hugmynda ganga út á það, að hið opinbera verði áfram stór eignaraðili að orkufyrirtækjunum og jafnvel meirihlutaeigandi.

Þessa umræðu um einkavæðingu stóru íslensku orkufyrirtækjanna má líklega að einhverju leyti rekja til skýrslu sem þeir hagfræðingarnir Ásgeir Jónsson og Sigurður Jóhannesson unnu nýverið fyrir fjármálaráðuneytið. Skýrslan sú fjallar um arðsemi af orkusölu til stóriðju á Íslandi, en á hana var einmitt minnst í síðustu færslu Orkubloggsins. Þar setja þeir Ásgeir og Sigurður fram þá hugmynd að Landsvirkjun (og önnur íslensk orkufyrirtæki í opinberri eigu) taki upp verkefnafjármögnun og að Landsvirkjun verði gerð að almenningshlutafélagi. Það sé farsælasta leiðin til að auka arðsemi Landsvirkjunar.

Orkubloggið hefur nefnt að erfitt geti reynst að taka upp verkefnafjármögnun við byggingu virkjana hér á Íslandi - a.m.k. nú um stundir. En hvað með hinn þáttinn í hugmyndum þeirra Ásgeirs og Sigurðar? Væri skynsamlegt að einkavæða Landsvirkjun? Og það jafnvel sem fyrst? Myndu allir græða á því að fyrirtækið verði skráð á markað og einhver hluti þess seldur til einkaaðila?

Ekki treystir Orkubloggarinn sér til að gefa einhlítt svar við þeirri spurning. Það skal þó nefnt, til að alls sannmælis sé gætt, að bloggarinn er almennt velviljaður því að dregið sé úr beinni þátttöku hins opinbera í atvinnulífinu. En að ríkið og/ eða sveitarfélög eigi þar með að selja frá sér orkufyrirtækin er samt alltof stórt mál til að afgreiða það eingöngu á einhverjum prinsippum um almenna kosti ríkisrekstrar og einkarekstrar. Þetta hlýtur að skoðast út frá afar breiðu hagsmunamati, þar sem hagsmunir almennings eiga að vera í fyrirrúmi.

Nefna má að nær öll helstu raforkufyrirtækin á Norðurlöndunum eru ekki á markaði (a.m.k. ekki ennþá) og eru ýmist að stærstu leyti eða öllu leyti í ríkiseigu. Það á bæði við um norska Statkraft (100% í eigu norska ríkisins), sænska Vattenfall (100% í eigu sænska ríkisins) og danska Dong Energi (þar á danska ríkið um 77%, en afgangurinn er að mestu leyti í eigu tveggja samvinnufélaga sem eru í eigu viðskiptavinanna). Meira að segja finnska almenningshlutafélagið Fortum, sem er stærsta raforkufyrirtæki Finnlands, er að meirihluta í eigu finnska ríkisins.

Það er sem sagt svo að finnska Fortum er hið eina af stóru norrænu raforkufyrirtækjunum sem gert hefur verið að almenninghlutafélagi. Statkraft, Vattenfall og Dong eru aftur á móti öll rekin sem opinber fyrirtæki - a.m.k. enn sem komið er. Fyrir nokkrum árum stefndu dönsk stjórnvöld að því að skrá Dong á markað, en danska ríkið skyldi þó áfram vera meirihlutaeigandi. Af þessari einkavæðingu Dong varð þó ekki, af því markaðsaðstæður þóttu óhagstæðar og voru hugmyndir um einkavæðingu Dong settar í salt.

Án þess að fara að draga sérstakar ályktanir af eignarhaldinu á Vattenfall, Statkraft, Dong og Fortum, þá er samt athyglisvert hversu ríkið er þarna í öllum tilvikum umsvifamikið. Finnska Fortum er hið eina þessara raforkufyrirtækja sem er almenningshlutafélag (síðan 1998). Finnska ríkið hefur engu að síður haldið meirihlutanum í Fortum og á nú rétt tæplega 51% í fyrirtækinu. Þess vegna má kannski helst finna fyrirmynd að einkavæðingu Landsvirkjunar (þar sem íslenska ríkið yrði stór hluthafi) í finnska Fortum?

Fortum er reyndar ansið hreint ólíkt Landsvirkjun. Auk stærðarmunarins er Fortum afar umsfvifamikið í kjarnorku og hefur vaxið hratt utan Finnlands. Fyrirtækið stendur í miklum fjáfestingum erlendis og þá ekki síst í Rússlandi. Þar í landi framleiðir Fortum nú þrisvar sinnum meiri raforku en öll raforkuver á Íslandi framleiða til samans. Einkavæðingin á Fortum skömmu fyrir aldamótin var einmitt gerð samhliða því að fyrirtækið fór mjög að horfa til erlendra markaða.

Í þessu sambandi er líka athyglisvert að að í vöggu einkaframtaksins - Bandaríkjunum - er um 70% alls virkjaðs vatnsafls í eigu hins opinbera. Þar er ekki um að ræða neitt smáræði, heldur heil 55.000 MW. Þar á meðal eru nokkrar af stærstu vatnsaflsvirkjunum veraldarinnar. Af einhverjum ástæðum hafa bandarísk stjórnvöld - hvort sem er alríkisstjórnin og stofnanir hennar eða einstök fylki - forðast aðkomu einkaaðila að þessum virkjunum.

Það er sem sagt svo að hið opinbera - hvort sem er í Skandinavíu eða Bandaríkjunum - er afar fastheldið á orkufyrirtæki og þó alveg sérstaklega orkufyrirtæki sem byggja mikið á vatnsafli. Enda eru vatnsaflsvirkjanir almennt langhagkvæmasta leiðin til að nýta endurnýjanlega orku. Og það vill einmitt svo til að Landsvirkjun er ennþá nánast alfarið vatnsaflsfyrirtæki; um 96% raforkuframleiðslu Landsvirkjunar kemur frá vatnsafli.  

Það blasir sem sagt ekki við að skandínavísku raforkufyrirtækin gefi okkur það fordæmi að skynsamlegt sé að einkavæða Landsvirkjun. Og slíkt fordæmi er ekki einu sinni að finna í bandarísku vatnsaflsfyrirtækjunum. Enda er það svo að í skýrslu sinni vísa þeir Ásgeir og Sigurður alls ekki til skandínavískra eða bandarískra raforkufyrirtækja til stuðnings þvi að einkavæða Landsvirkjun. Þvert á móti virðast þeir einkum leita fyrirmyndar að slíkri einkavæðingu Landsvirkjunar í einu af stærstu olíuvinnslufyrirtækjum Evrópu. Sem er norski olíu- og gasrisinn Statoil.

Orðrétt er haft eftir Ásgeiri (leturbreyting er Orkubloggarans): „Ég vil skoða hvernig eignarhaldi Statoil er háttað. Þar er hugsunin sú að ríkið haldi utan um auðlindirnar með því að eiga meirihlutann í fyrirtækinu, en á sama tíma er reynt [að] hafa eins mikið aðhald í starfsemi félagsins og hægt er, en á sama tíma geti fyrirtækið fjármagnað sig á markaði sjálfstætt og sé ekki með ríkisábyrgð og hafi ýmislegt aðhald að markaðnum. Það næst að einhverju leyti með hlutafélagavæðingu."

Jú - Statoil er vissulega farsælt félag og er líka almenningshlutafélag - með norska ríkið sem langstærsta hluthafann með rétt tæplega 71% hlut. Statoil er sem sagt rekið sem algerlega sjálfstætt fyrirtæki, sem verður að fjármagna sig á markaði án nokkurra beinna afskipta norska ríkisins. Og nýtur auðvitað ekki ríkisábygðar. Kannski þarna sé að finna áhugaverða fyrirmynd fyrir Landsvirkjun?

Gallinn er bara sá, að það sjónarmið að sambærileg skipan á eignarhaldi Landsvirkjunar eins og er hjá Statoil muni leiða til aukinnar arðsemi hjá Landsvirkjun, stenst vart skoðun. Þarna er um að ræða gjörólíkan rekstur. Risastórt olíufyrirtæki eins og Statoil starfar í rekstrarumhverfi sem er afar ólíkt því sem gildir um raforkufyrirtæki sem byggir framleiðslu sína að mestu á vatnsafli. Vissulega eru bæði fyrirtækin á orkumarkaði. En olíuleit og -vinnsla er allt annar bissness en raforkuframleiðsla og þó einkum og sér í lagi þegar um lítt áhættusöm vatnsaflsfyrirtæki er að ræða.

Orkubloggaranum er líka hulið hvað Ásgeir Jónsson á við með því að segja að reynt sé að "hafa aðhald" í starfsemi Statoil. Þó svo það kunni að vera freistandi að líta á Statoil sem krúttlegt og nettlega rekið norskt orkufyrirtæki, þar sem bæði er hugað að hagsmunum norsku þjóðarinnar og leitast við að hámarka arðsemina, þá er staðreyndin sú að þarna er einfaldlega á ferðinni alþjóðlegur olíurisi. Statoil er í olíustússi út um allar trissur; er með starfsemi í um 40 löndum og er t.a.m. umfangsmikið í löndum eins og Aserbaijan, Alsír og Líbýu. Þetta er geysilega áhættusamur bisness, þar sem fyrirtækin svífast stundum einskis til að komast yfir bestu bitana um veröld víða. Þau beita jafnvel mútum, eins og staðfest hefur verið í nokkrum dómsmálum vegna olíuvinnslu Statoil í þróunarlöndunum. Statoil tekur líka þátt í gríðarlega áhættusömum verkefnum utan við strendur Angóla og Brasilíu og er orðið nokkuð stór aðili í einhverri mest mengandi olíuvinnslu veraldar; í kanadíska olíusandinum. Aðhald?

Hér má líka nefna að þegar Statoil var breytt í almenningshlutafélag árið 2001 var tilgangurinn fyrst og fremst sá að gera fyrirtækinu auðveldara að vaxa erlendis. Gera það að alþjóðlegu olíuvinnslufyrirtæki sem myndi ekki aðeins starfa í norsku lögsögunni eða Norðursjó, heldur um veröld víða. Það að vísa til Statoil í tengslum við hugmyndir um einkavæðingu Landsvirkjunar er þess vegna kannski ekki alveg rökrétt.

Þar að auki má nefna að meirihlutaeign norska ríkisins í Statoil hefur ekkert með það að gera að "halda utan um auðlindirnar", eins og Ásgeir orðar það. Utanumhald norska ríkisins á norsku olíuauðlindunum er ekki í höndum Statoil, heldur fer þetta fram í gegnum norska olíumálaráðuneytið og sérstaka stjórnsýslustofnun sem svipar til Orkustofnunar. Auk þess mætti þarna nefna hlutverk norska ríkisfyrirtækisins Petoro (sem ekki er á markaði). Hinn mikla arð Norðmanna af olíuauðlindunum er einmitt miklu fremur að rekja til ríkisfyrirtækisins Petoro heldur en eignarhalds norska ríkisins í Statoil, en Petoro er umfangsmikill hluthafi í vinnsluleyfum á norska landgrunninu.

Þeir Ásgeir og Sigurður hefðu að ósekju mátt rökstyðja það aðeins betur af hverju gera beri Landsvirkjun að almenninghlutafélagi við núverandi aðstæður - og af hverju Statoil sé góð fyrirmynd. Það er líka miður að þeir létu alveg hjá líða að gera hinn minnsta samanburð, né ræddu þeir mismunandi rök með og á móti einkavæðingu raforkufyrirtækja í vatnsaflsiðnaðinum. Orkubloggarinn fær ekki betur séð en að einu rökin sem þeir félagarnir nefna fyrir einkavæðingu Landsvirkjunar, séu þau að stjórnendur fyrirtækisins standi frammi fyrir freistnivanda - sem geti leitt til óarðbærra virkjanaframkvæmda. Má ekki einfaldlega leysa úr því með þeim hætti að íslenska ríkið hætti að ábyrgjast lán fyrirtækisins? Til að framkvæma það eitt og sér þarf enga einkavæðingu.

Með þessum ábendingum eða athugasemdum er Orkubloggarinn vel að merkja ekki að taka afstöðu gegn hverskonar einkavæðingu í íslenska raforkugeiranum. Alls ekki. Þvert á móti þá hefur bloggarinn áður viðrað hér á Orkublogginu þá skoðun sína að skynsamlegt geti verið að fá einkafjármagn að takmörkuðu leyti að bæði Landsvirkjun og Orkuveitu Reykjavíkur. En það þarf að gerast á réttum forsendum. Að gera það með vísan til verkefnafjármögnunar eða að Statoil sé áhugaverð fyrirmynd eru varla sterk rök fyrir einkavæingu Landsvirkjunar.

Þá stendur eftir spurningin hvort aðkoma íslenskra lífeyrissjóða að Landsvirkjun nú um stundir sé skynsamlegur kostur? Til að skapa sjóðunum gengisvörn, koma fé þeirra í vinnu við rekstur og uppbyggingu virkjana og auka lausafé hjá hinu opinbera. Almennt má vafalaust telja fjárfestingu lífeyrissjóða í vatnsafli skynsamlega, því þar er oft á ferðinni fremur áhættulítill rekstur sem til lengri tíma skilar bærilegri arðsemi. Stjórnendur íslensku lífeyrissjóðanna eru þó varla svona spenntir fyrir þeirri Landsvirkjun, sem fram til 2011 hafði að meðaltali skilað einungis að meðaltali 2% arðsemi af eigin fé. Miklu fremur hljóta stjórnendur lífeyrissjóðanna að líta til þess að á undanförnum misserum hefur Landsvirkjun kynnt möguleikann á því að stóraauka arðsemi fyrirtækisins á næstu 15 árum eða svo. Sbr. einnig skýrsla GAMMA um mögulega stóraukna arðsemi Landsvirkjunar á komandi árum.

Það vill svo til að Landsvirkjun virðist vera að skila nokkuð góðum rekstri þessi misserin, er að skila arði til ríkisins, er að greiða niður skuldir og virðist almennt séð vera á prýðlegri siglingu. Og gangi umræddar hugmyndir um að stórauka arðsemi Landsvirkjunar eftir, er augljóst að vermæti fyrirtækisins mun aukast mjög frá því sem nú er.

Það er líka svo að EF eigandi Landsvirkjunar, þ.e. íslenska ríkið, hefur trú á umræddri framtíðarsýn stjórnenda fyrirtækisins, þá hlýtur ríkið að fara afar varlega í einkavæðingu fyrirtækisins nú. Og þess í stað einfaldlega veita stjórnendum Landsvirkjunar svigrúm til að koma stefnumörkun sinni í framkvæmd. Þess vegna er kannski ótímabært að ræða um einkavæðingu Landsvirkjunar nú um stundir.

Verkefnafjármögnun íslenskra virkjana

Nú um stundir er talsvert rætt um um verkefnafjármögnun og aðkomu lífeyrissjóða (og etv. fleiri einkaaðila) að opinberu orkufyrirtækjunum.

Þessa umræðu má m.a. rekja til skýrslu sem þeir hagfræðingarnir Ásgeir Jónsson og Sigurður Jóhannesson unnu nýverið fyrir fjármálaráðuneytið. Skýrslan sú, sem nálgast má á vef ráðuneytisins, fjallar um arðsemi af orkusölu til stóriðju á Íslandi. Þar leggja höfundarnir til að allar nýjar virkjanaframkvæmdir Landsvirkjunar (og annarra íslenskra orkufyrirtækja í opinberri eigu) verði verkefnafjármagnaðar. Og í framhaldinu verði opinberu orkufyrirtækin gerð að almenningshlutafélögum, þ.e. að hlutafélögum sem skráð verði á markað.

Skýrsluhöfundarnir segja að arðsemi af raforkusölu til stóriðju á Íslandi hafi fram til þessa verið afar lítil. Og að raforkuframleiðsla Landsvirkjunar hafi ekki skilað beinni auðlindarentu. Ef einhver slík renta hafi á annað borð myndast þá hafi hún a.m.k. ekki runnið til orkufyrirtækisins, heldur til orkukaupendanna - í formi lægra orkuverðs. Þar er stóriðjan lang fyrirferðamest. Því má segja að niðurstaða þeirra Ásgeirs og Sigurðar sé í reynd sú, að það séu fyrst og fremst eigendur stóriðjufyrirtækjanna sem njóti auðlindarentunnar af orkunýtingu á Íslandi. Sem er auðvitað ekki alveg nógu gott og mikilvægt að eigendur orkufyrirtækjanna (hið opinbera) njóti hennar í ríkara mæli.

Skýrsluhöfundar segja að hin lága arðsemi af rafmagnssölu Landsvirkjunar til stóriðju myndi tæplega standa undir þeim kröfum um ávöxtun sem gerðar eru til orkuframleiðslufyrirtækja á frjálsum markaði úti um heim. Þeir telja mikilvægt að bæta þarna úr og að ekki verði ráðist í nýjar virkjanaframkvæmdir hér, nema tryggt sé að arðsemiskrafan verði í samræmi við það sem myndi gerast á markaði. Þ.e. að arðsemiskrafan hækki umtalsvert. Og til að svo megi vera sé mikilvægt að gera ákveðnar breytingar á Landsvirkjun og öðrum orkufyrirtækjum í opinberri eigu.

Breytingarnar sem þeir Ásgeir og Sigurður leggja til eru annars vegar að allar nýjar virkjanaframkvæmdir verði verkefnafjármagnaðar og hins vegar að opinberu orkufyrirtækjunum verði breytt í almenningshlutafélög. Þetta sé tryggasta leiðin til að auka arðsemi í raforkuframleiðslunni á Íslandi. Orðrétt lýsa þeir þessu þannig (leturbreyting er Orkubloggarans):

Höfundar leggja til að unnið verði að því að breyta Landsvirkjun og öðrum orkufyrirtækjum í opinberri eigu í almenningshlutafélög og leggja beri áherslu á verkefnafjármögnun nýrra framkvæmda. Það felur í sér að framkvæmdir séu fjármagnaðar af eigin verðleikum en skatttekjur íslenska ríkisins séu ekki lagðar að veði þegar orkumannvirki eru byggð.

Þarna er í reynd um tvö atriði að ræða. Annars vegar að allar nýjar virkjanaframkvæmdir verði reistar sem alveg sjálfstæð verkefni, þ.e. verkefnafjármagnaðar í stað þess að lán til framkvæmdanna séu tekin af Landsvirkjun með ríkisábyrgð. Og hins vegar að Landsvirkjun verði breytt í almenningshlutafélag. Tillaga þeirra Ásgeirs og Sigurðar merkir því væntanlega að byrja eigi á að því að setja allar nýjar virkjanaframkvæmdir í verkefnafjármögnun - uns búið verður að afnema ríksiábyrgðina og gera Landsvirkjun að almenningshlutafélagi. Að breyttu breytanda gildir hið sama um Orkuveitu Reykjavíkur.

Í skýrslunni er að finna nokkrar röksemdir fyrir þessari tillögu. Þar segir m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggarans)i:  "Á meðan ríkið ábyrgist fjárfestingar orkufyrirtækja verður alltaf hætta á að stjórnendur þeirra freistist til þess að leggja í fjárfestingar sem ekki ganga upp á frjálsum markaði." Skv. þessu er freistnivandi stjórnenda Landsvirkjunar ein helsta ástæða þess að skýrsluhöfundar leggja til verkefnafjármögnun nýrra virkjana

En er verkefnafjármögnun íslenskra orkufyrirtækja skynsamleg og raunhæf? Rétt er að árétta að með verkefnafjármögnun er átt við að hver og ein virkjun yrði fjármögnuð sem afmarkað verkefni. Þar sem einungis viðkomandi verkefni er lagt að veði vegna fjármögnunarinnar (þ.e. tekjustreymið vegna raforkusölu frá virkjuninni, en þar yrði væntanlega um að ræða langtímasamning við stóriðjufyrirtæki eins og t.d. álver). Í stað þess að Landsvirkjun (OR) taki viðkomandi lán með tilheyrandi ríkisábyrgð (ábyrgð borgarsjóðs í tilviki OR).

Við fyrstu sýn kann þessi hugmynd um verkefnafjármögnun opinberu orkufyrirtækjanna að líta nokkuð vel út. Tilgangurinn er jú að lágmarka hættuna á því að ný virkjunarverkefni séu lítt arðbær og fjarlægja ábyrgð skattborgaranna vegna fjármögnunar virkjanaframkvæmda. Enda hefur Orkubloggarinn verið talsmaður þess að afnema ríkisábyrgð og ábyrgð Reykjavíkurborgar vegna Landsvirkjunar og OR. En er þetta í raun mögulegt þegar á reynir? Er í raun og veru unnt að fjármagna stóra vatnsafls- eða jarðvarmavirkjun á Íslandi með þessum hætti?

Í þessu sambandi má vitna til nokkurra ára gamalla ummæla Stefáns Péturssonar, sem þá var fjármálastjóri Landsvirkjunar og er nú framkvæmdastjóri fjármálasviðs Arion banka. Í umræðu sem varð upp úr aldamótunum síðustu um fyrirkomulagið í íslenska orkugeiranum benti Stefán á að þó svo hugmyndir um verkefnafjármögnun virkjanaframkvæmda hljómi oft vel, sé þetta vart raunhæfur kostur. Rökin eru sú að til að verkefnafjármögnun sé raunhæf þurfi ávöxtunarkrafa verkefnisins að vera miklu hærri en verið hafi við byggingu virkjana á Íslandi. Og til að svo megi vera þarf raforkuverðið auðvitað að vera talsvert mikið hærra en ella (annars stæði verkefnið eitt og sér ekki undir arðsemiskröfunni).

Að mati Stefáns yrði afleiðing þess að taka upp verkefnafjármögnun líklegast sú að hér yrði engin ný vatnsaflsvirkjunvirkjun byggð. Það var vel að merkja fyrir rúmum áratug síðan sem hann setti þetta sjónarmið fram. En Orkubloggarinn er á því, að þrátt fyrir að raforkuverð í heiminum hafi almennt hækkað umtalsvert frá aldamótum, sé hætt við að afar erfitt yrði að fjármagna nýjar íslenskar stórvirkjanir með verkefnafjármögnun. Sérstaklega jarðvarmavirkjanir, því í jarðvarmanum er áhættan almennt umtalsvert meiri en í vatnsaflinu

Það er a.m.k. varla sannfærandi að á sama tíma og hægt gengur að laða nýja raforkukaupendur til Íslands, sé unnt að taka upp verkefnafjármögnun við byggingu nýrra virkjana hér á landi! Mun raunhæfara er að líta á aukna arðsemi Landsvirkjunar og annarra íslenskra raforkuframleiðenda sem langhlaup. Í því langhlaupi er mikilvægt að treysta stjórnendum fyrirtækisins til að smám saman ná að hækka raforkuverð í nýjum samningum í samræmi við skýra stefnu Landsvirkjunar þar um. Til framtíðar er vafalaust skynsamlegt að stefna að því að afnema ríkisábyrgðina vegna Landsvirkjunar. En að gera slíkt núna er varla rétta tímasetningin, heldur fyrst og fremst hagfræðilegar vangaveltur.