Ofurskálin er barmafull af olíu

Síðar í dag fer fram árlegur úrslitaleikur í bandaríska fótboltanum. The Super Bowl.

Orkubloggarinn er reyndar enginn sérstakur aðdáandi þessarar tuddalegu íþróttar. En í dag er samt tilefni til að rifja upp hvernig hin æpandi vinsæla Ofurskál er nátengd bandaríska olíuiðnaðinum. Það er nefnilega svo að án olíunnar og nokkurra helstu frumherjanna í bandaríska olíuiðnaðinum, þá væri Super Bowl varla sá risastóri viðburður sem leikurinn er í dag. Allt á þetta rætur að rekja til þess þegar geggjað olíugullæðið westur í Texas gerði gamla kusufylkið að einhverri mestu auðsuppsprettu Bandaríkjanna. Það mikla ævintýri hófst fyrir meira en hundrað árum:

SPINDLETOP

Í upphafi 20. aldar var Texas varla meira en syfjulegur útkjálki, sem flestum Bandaríkjamönnum utan fylkisins stóð nokk sama um. En svo rann upp 10. janúar 1901. Þegar borinn á Spindletop-hæðinni hitti í beint í mark.

Þarna á einungis 300 m dýpi austast í Texas höfðu menn rambað á hreint svakalega olíulind. Olíustrókurinn stóð líkt og risavaxinn svartur gosbrunnur 50 metra upp í loftið og það tók meira en viku að hemja olíugosið. Það er til marks um stærðina, að bormennirnir hefðu orðið nokkuð ánægðir ef brunnurinn hefði skilað 5-10 tunnum daglega - en þarna sprautuðust upp af gríðarlegum krafti litlar 100 þúsund tunnur daglega!

Olíulindin undir Spindletop reyndist framleiða meiri olíu en allir aðrir olíubrunnar Bandaríkjanna til samans. Þetta olli þáttaskilum í ólíuiðnaðinum; Spindletop markaði upphafið að olíuiðnaði nútímans og olíubransinn í Texas var fæddur. Og næstu fimm áratugina - eða allt þar til hræódýr olían frá Mið-Austurlöndum tók að streyma inn á bandaríska markaðinn upp úr 1960 - átti Texas eftir að vera vettvangur einhvers rosalegasta olíuævintýris í heiminum. Þegar hver risaolíulindin af annarri fannst undir yfirborði Yexas.

Fram að atburðunum við Spindletop 1901 hafði Pennsylvanía verið vagga bandaríska olíuiðnaðarins. En nú varð Texas miðpunkturinn. Bæði innfæddir Texasbúar og aðrir djarfhuga ævintýramenn streymdu með olíubora út á sléttur Texas. Næstu árin skapaði olían undir yfirborði the Lone Star State einhverja mestu auðmenn sem sögur fara af. Og borgirnar Dallas og þó einkum Houston urðu miðstöðvar bandaríska olíuiðnaðarins. 

OLÍUAUÐKÝFINGARNIR Í TEXAS 

Á þessum tíma var geysilegt magn af olíu að finna á sáralitlu dýpi. Það þurfti því ekki mikið fjármagn til að bora, heldur fyrst og fremst útsjónarsemi... og heppni. Auðvitað voru ekki allir útvaldir. En þeir sem hittu á stærstu olíulindirnar í Texas urðu ekki aðeins efnuðustu mennirnir í Bandaríkjunum, heldur meðal ríkustu manna veraldarinnar.

Þarna má einkum og sér í lagi nefna fimm náunga; þá Roy Cullen, H.L. Hunt, Glenn McCarthy, Clint Murchison og Sid Richardson. Olíuspámennirnir í Texas urðu auðvitað miklu fleiri, en þessir fimmmenningar hafa oft verið kallaðir risarnir í olíuævintýrinu í Texas. Saga þeirra er vægast sagt ævintýraleg og jafnvel lygileg á köflum. Og t.d. nokkuð augljóst að söguþráður hinna víðfrægu Dallas-þátta byggir verulega á samsulli úr ævi þessara Suðurríkjamanna og afkomenda þeirra. Þó svo raunveruleikinn hafi verið margfalt ótrúlegri og dramatískari en söguþráðurinn í sjónvarpssápunni.

Fimmmenningarnir umræddu áttu það sameiginlegt að hafa brotist úr sárri fátækt - en urðu nú allir vægast sagt ofsaríkir. Þó þeir bærust mismikið á, má almennt segja að lífstíll þeirra hafi slegið út flest það sem fólk getur ímyndað sér. Risavaxnar olíulindirnar voru sem peningavélar og fyrir vikið söfnuðu þeir búgörðum, stórhýsum, veðhlaupahestum, einkaflugvélum og eyjum í Mexíkóflóa og Karíbahafinu - líkt og aðrir söfnuðu frímerkjum.

Eiginkonurnar lyftu sér upp með veisluhöldum; ýmist heima í Suðurríkjunum, einhverri lúxusvillunni í Mexíkó eða á dýrustu hótelunum í París eða Róm. En þetta voru engu að síður fyrst og fremst Texasbúar. Og sökum þess að Texas var ansið langt frá bandarísku yfirstéttinni á austurströndinni og fjölmiðlabylting 20. aldarinnar ennþá víðsfjarri, voru fæstir Bandaríkjamanna meðvitaðir um þessa ofurauðugu olíuklístrugu Texasbúa.

Það var ekki fyrr en olíuskáldsagan Giant kom út árið 1952 að Bandaríkjamenn áttuðu sig loks á tilveru olíu-auðkýfinganna í Texas - sem þá voru komnir vel yfir miðjan aldur. Þessi vitneskja náði þó ekki almennilega til bandarísks almennings fyrr en kvikmyndin byggð á Giant kom árið 1956. Með Hollywood-stjörnurnar James Dean, Elísabetu Taylor og Rock Hudson í aðalhlutverkum.

Alræmdastur og þekktastur af olíufimmmenningunum er eflaust H.L. Hunt (f. 1889). Hann var á tímabili hvorki meira né minna en auðugasti maður veraldarinnar - vegna risastórra olíuauðlindanna sem hann hafði komist yfir í austurhluta Texas.

H.L. Hunt var um margt mikill furðufugl og kannski heldur ógeðfelldur karakter. Hann var greinilega vænissjúkur og taldi kommúnista og gyðinga hafa gert samsæri um að ná yfirráðum í Bandaríkjunum og heiminum öllum. Og rasisti þar að auki, en á þessum tímum voru Suðurríkin reyndar afar fornaldarlegt samfélag þar sem kynþáttafordómar hvítu yfirstéttarinnar voru allsráðandi.

Hunt var mikill fjölskyldumaður - kannski of mikill því brátt kom í ljós fjölskyldustóðlífi hans með þremur eiginkonum! Sem allar áttu með honum sæg af börnum. Formlegt tvíkvæni sannaðist þó aldrei á karlinn. Að Hunt gengnum (d. 1974) urðu hörð málaferli um fjölskylduauðinn, en loks náðist samkomulag milli fjölskyldnanna þriggja um skiptingu arfsins.

Einn sona H.L. Hunt, Bunker Hunt (f. 1926), tók um skeið við sæti föður sins sem mesti auðjöfur veraldarinnar, þegar hann fann risaolíulind í Líbýu á 7. áratugnum. En það er sitthvað gæfa og gjörvileiki og Bunker Hunt fékk svo sannarlega að finna fyrir því. Þegar Gaddafi komst til valda í Líbýu snemma á 8. áratugnum þjóðnýtti hann olíulindir landsins og svipti Bunker þar með verðmætum upp á nokkra milljarða dollara. Bunker Hunt var þó ekki á flæðiskeri staddur - enn um sinn. Eða þar til fjármálaveldi hans hrundi til grunna með dramatískum hætti eftir misheppnaða tilraun hans til að króa af silfurmarkað heimsins. Eins og Orkubloggið hefur áður sagt frá.

ÍÞRÓTTAFRÖMUÐURINN LAMAR HUNT 

Annar sonur H.L. Hunt (og bróðir Bunker's) hét Lamar Hunt (f. 1932). Lamar hafði mun minni áhuga á olíustússi en stóri bróðir - en var þeim mun áhugasamari um íþróttir. Hann var liðtækur í amerískum fótbolta á skólaárunum og þegar hann óx úr grasi gerði hann íþróttabissness að helsta lifibrauði sínu. Og árangurinn varð hreint ótrúlegur. Því Lamar átti eftir að koma á fót bæði bandarísku deildarkeppninni í tennis og í knattspyrnu (sem Kanar kalla soccer). Og hann átti líka þátt í að byggja upp bandarísku körfuboltadeildina. Sjálfur var Lamar að auki hluthafi í ekki smærra körfuboltaliði en Chicago Bulls.

Þekktastur er þó Lamar Hunt fyrir að stofna bandarísku fótboltaruðningsdeildina American Football League (AFL) og byggja upp ruðningslið í Dallas. Þetta var árið 1960. Liðið nefndi Lamar Dallas Texans og þar með var ameríski fótboltinn loks kominn til Suðurríkjanna. [Orkubloggarinn leyfir sér að kalla þessa sérkennilegu íþrótt ýmist amerískan fótbolta eða ruðning, þó svo almennt sé hugtakið ruðningur einungis notað yfir rugby en ekki amerískan fótbolta].

Þegar Lamar stofnaði Dallas Texans í upphafi 7. áratugarins hafði hann um skeið reynt að kaupa lið í bandarísku deildinni þáverandi; National Football League (NFL). Sú keppni átti sögu sína allt aftur til 1920 og flest liðin voru staðsett í borgum í NA-hluta Bandaríkjanna. En nú var ameríski fótboltinn hreinlega að gera allt vitlaust í Bandaríkjunum og Lamar sá þarna mikil tækifæri.

Æðið var að miklu leyti tilkomið vegna eins ruðningsleiks sem fram fór í New York árið 1958. Þar sem New York Giants og Baltiomore Colts kepptu í einhverjum svakalegast úrslitaleik sögunnar. Sjónvarpsáhorfið á leikinn sló líka öll met, með 45 milljónir áhorfenda. Og allt ætlaði um koll að keyra - bæði á vellinum og framan við sjónvarpstækin - þegar Alan Ameche skoraði snertimarkið sem tryggði Baltimore Colts sigurinn í framlengingu. Það andartak var fangað á frægri ljósmynd, sem sjá má hér til hliðar. Touchdown! Áhorfendur gjörsamlega trylltust af æsingi og bandaríska þjóðin varð á þessu andartaki algerlega heltekin af ruðningi.

Þessi magnaði leikur árið 1958 fékk brátt viðurnefnið Greatest Game Ever Played. Segja má að leikurinn hafi tryggt að íþróttaheimurinn í Bandaríkjunum varð endanlega að þeim megabissness sem við þekkjum svo vel dag. 

Lamar Hunt var meðal áhorfenda á leiknum og ákvað samstundis að þessa íþrótt þyrfti hann að fá heim til Dallas. Hann hafði augastað á ruðningsliðinu í Chicago, en ef þau kaup myndu ekki ganga eftir vildi Lamar kaupa sérleyfi af NFL til að setja upp nýtt lið í Dallas. Það reyndist torsótt (eigandi Washington Redskins var með sérleyfi fyrir öll Suðurríkin). Á endanum ákvað Lamar einfaldlega bæði að stofna sitt eigið ruðningslið og koma á fót annarri ruðningsdeild; American Football League eða AFL. Sem myndi keppa við hliðina á NFL.

Þetta var sem fyrr segir í byrjun 7. áratugarins. AFL-ruðningskeppnin varð brátt feykivinsæl og veitti hinni gamalreyndu National Football League (NFL) harða samkeppni. Í hinni nýju AFL-deild kepptu alls átta ný lið. Eitt þeirra var að sjálfsögðu liðið hans Lamar's Hunt; Dallas Texans. Af liðunum átta mætti t.d. líka nefna Houston Oilers, sem eins og nafnið gefur til kynna var líka í eigu olíu-milljónamærings. Sá hét Bud Adams (er í bláa jakkanum með Lamar Hunt á ljósmyndinni). Sá karl var að vísu ekki jafn ógeðslega ríkur eins og Hunt-strákarnir. En þetta sýndi vel að vestur í Texas þótti mönnum að olíugróði og ruðningur væri ágætisblanda.

Tilvera Dallas Texans varð þó ekki löng í Dallas. Jafnskjótt og NFL sá samkeppnina verða til í formi AFL var ákveðið að hleypa fleiri Suðurríkjaliðum inn í NFL deildina (fram til þess hafði Washington Redskins verið eina Suðurríkjaliðið í NFL). Ekki leið á löngu þar til annar olíuauðkýfingur í Dallas ákvað að nýta sér þetta. Og Dallas Cowboys varð til.

Lamar Hunt taldi of áhættusamt að tvö lið væru í borginni - jafnvel þó þau myndu keppa í sitt hvorri deildinni. Hann ákvað að sá vægi sem vitið hefur meira. Árið 1963 flutti hann liðið til Kansasborgar og heitir það síðan Kansas City Chiefs. Kansasbúar tóku Lamar Hunt fagnandi og næstu áratugina hélt hann áfram að fjárfesta í bandarísku íþróttalífi og er álitinn eins konar faðir margra helstu íþróttagreinanna þar vestra. Lamar Hunt lést árið 2006; 74 ára að aldri og þá tóku börnin hans við rekstri Kansasliðsins. 

 DALLAS COWBOYS 

Sem fyrr segir ákvað NFL árið 1960 að heimila nokkur ný lið í deildina. Þetta tækifæri greip maður að nafni Clint Murchison Jr (f. 1923). Sá var vel a merkja sonur gamla Clint Murchison, sem var einn áðurnefndra fimmmenninga sem töldust mestu olíuauðkýfingar Suðurríkjanna. Þar með voru bæði synir HL Hunt og Cris Murchison Sr. komnir á fullt í ameríska fótboltann!

Rétt eins og Lamar Hunt, þá fæddist Clint Murchison Jr. svo sannarlega með silfraða olíuskeið í munni. Ásamt bróður sínum, John Murchison, var hann lengi vel einn umsvifamesti kaupsýslumaður Bandaríkjanna. Þegar auður hans varð mestur á 8. áratugnum var hann metinn á 250-350 milljónir dollara - sem á þeim tíma var hressilega mikið fé.

Clint Murcison Jr. var um margt einkennilegur persónuleiki. Hann erfði kommúnistaótta föður síns og var nokkuð fyrir flöskuna, en hætti svo að drekka og gerðist nánast sjúklega kirkjurækinn. Þekktastur er Clint Murchison Jr. þó fyrir að hafa gripið tækifærið þegar NFL ruðningsdeildin ákvað að hleypa nokkrum nýjum liðum í deildina. Þvi þá stofnað Murchison Jr. Dallas Cowboys. Sem átti eftir að verða eitthvert allra sögufrægasta íþróttalið Bandaríkjanna!

Dallas Cowboys urðu fljótlega sigursælir með afbrigðum. Ekki er ofsagt að saga Dallaskúrekanna sé eitthvert magnaðasta ævintýrið í öllum bandaríska íþróttaheiminum. Einungis nokkrum árum eftir að liðið var stofnað sigraði það NFL-deildina (1965) og endurtók þann leik margoft næstu árin.

Segja má að allt tímabilið 1965-1985 hafi velgengni Dallas Cowboys á leikvellinum verið með hreinum ólíkindum. Svo fór að í lok 8. áratugarins voru Dallas Cowboys orðið svo vinsælt lið um gjörvöll Bandaríkin, að félagið fékk viðurnefnið America's Team!

Eftir 1985 rann upp nokkurra ára tímabil þar sem liðið missti taktinn. En á 10. áratugnum náði það sér aftur á strik og Dallas Cowboys vann t.a.m. Super Bowl 1992, 1993 og 1995. Síðan þá hefur liðinu gengið nokkuð vel - þó svo það hafi ekki náð að sigra í Ofurskálinni síðan 1995. Vinsældir og velgengni liðsins er slík, að í dag er ruðningsliðið Dallas Cowboys hvorki meira né minna en eitthvert allra verðmætasta vörumerkið í íþróttum heimsins.

Árið 2009 hélt viðskiptatímaritið Forbes því t.a.m. fram að einungis Manchester United sé verðmætara lið. Nýi heimavöllur Dallas-kúrekanna skammt frá Dallas - Kúrekaleikvangurinn eða Cowboys Stadium - tekur meira en 100 þúsund manns í sæti. Og veitir ekki af því liðið nýtur gríðarlegrar hylli heimamanna og Bandaríkjamanna flestra (þó svo sumir auðvitað elski að hata liðið). Þessar vinsældir skila sér greinilega í þokkalegusta rekstri, því Dallas Cowboys er tekjuhæsta ruðingsliðið í Bandaríkjunum.

FRÁ ALLSNÆGTUM TIL ÖRBIRGÐAR 

Íbúar Dallas tóku strax miklu ástfóstri við Dallas Cowboys - ruðningsliðsins hans Clint Murchison Jr. Þeir troðfylltu Baðmullaskálina (Cotton Bowl), sem var fyrsti heimavöllur liðsins. Þar spiluðu Dallaskúrekarnir heimaleiki sína allt fram til 1971, en þá var svæðið þarna orðið hálfgert slömm og Murchison færði heimavöllinn á glænýjan leikvang í betra hverfi.

Clint Murchison varð feykivinsæll meðal íbúa Dallas og nágrennis. En glanstímabilið hans varð aldeilis ekki eilíft. Þegar olíuverð hrapaði snemma á níunda áratugnum breyttist viðskiptaveldi hans á örskotstundu í einhverja hrikalegustu skuldasúpu í sögu bandaríska kapítalismans. Þegar líða fór á 9. áratuginn var ástandið orðið ansið svart. Kröfuhafarnir uppgötvuðu sér til skelfingar að viðskiptaveldi Murchison skuldaði á bilinu 500-1000 milljónir dollara. Á sama tíma hafði lækkandi olíuverð og hrun á fasteignamarkaði valdið því að eignirnar slefuðu varla í hundrað milljónir dollara. Bilið var alltof breitt til að nokkru yrði bjargað. Murchison neyddist ekki aðeins til að selja ruðningsbarnið sitt ástsæla - Dallas Cowboys - heldur tapaði hann öllum eigum sínum.

Svo ógæfulega vildi til a einhver skuldabréfanna sem Murchison hafði skrifað upp á, báru sjálfskuldaábyrgð hans sjálfs. Þ.a. kröfuhafarnir gengu ekki aðeins að hverju einasta fyrirtæki og hlutabréfi í eigu Clint Murchison, heldur seldu þeir líka glæsihýsið ofan af þeim hjónum. Þar að auki hafði Murchison þá misst heilsuna; var komin með taugasjúkdóm sem olli því að hann gat vart talað og varð bundinn við hjólastól.

Clint Murchison Jr. - maðurinn sem áður var sannkallað stórveldi í bandarísku viðskiptalífi og stofnandi vinsælasta ruðningsliðs Bandaríkjanna - lést í Dallas árið 1987. Hann var einungis 63 ára að aldri og slyppur og snauður. Þessu hefur stundum verið lýst sem stærsta persónulega gjaldþroti í sögu Bandaríkjanna.

OFURSKÁLIN

En dveljum ekki við þessi dapurlegu örlög auðkýfingsins. Fögnum þess í stað Super Bowl. Það er reyndar svo að þessi magnaði úrslitaleikur á rætur að rekja til þess þegar Lamar Hunt stofnaði AFL í upphafi 7. áratugarins. Á þeim tíma var NFL nánast alhvít deild, en innan háskólanna í Suðurríkjunum reyndist mikill efniviður í nýjar ruðningsstjörnur (sem margir voru blökkumenn).

Ekki leið á löngu þar til nýju liðin í AFL voru orðin að sömu gæðum eins og ofurliðin í NFL. Þess vegna varð fullt tilefni til að koma á einhverju samstarfi milli deildanna. Þegar leið á 7. áratuginn fæddist hugmynd um sérstakan úrslitaleik milli sigurvegara deildanna tveggja. Þessi viðburður var nefndur Super Bowl og fór fyrst fram árið 1967 í Los Angeles. Og það var íþrótta-markaðssnillingurinn Lamar Hunt sem átti hugmyndina að nafninu

Árið 1969 voru ruðningsdeildirnar tvær (AFL og NFL) svo sameinaðar. Þar er liðunum nú skipt í alls átta riðla og eftir undankeppnina og útsláttarfyrirkomulag eru loks tvö lið eftir. Sem keppa til úrslita. Og það er þessi úrslitaleikur sem nefnist Super Bowl.

Og núna seint í kvöld að íslenskum tíma eru það New York Giants og New Engaland Patriots sem mætastí svalanum á Lucas Oil Stadium í Indianapolis. Já - Lucas Oil Stadium! Blessað olíusullið er bersýnlega ennþá nátengt bandaríska ruðningnum. Til fróðleiks má nefna að umræddur leikvangur er kenndur við fyrirtækið Lucas Oil, sem vörubílstjórinn Forrest Lucas stofnaði í kringum 1990. Hann keypti réttinn að nafninu á leikvanginn árið 2006 til næstu 20 ára - fyrir 120 milljónir dollara. Money never sleeps, pal!

Þessi úrslitaleikur NFL er talsvert mál þarna vestra - svo ekki sé fastar að orði kveðið. Leikstaðurinn vegna leiksins í kvöld var t.a.m. ákveðinn strax árið 2008. Og 30 sek sjónvarpsauglýsing kostar laufléttar 3,5 milljónir USD (það var NBC sem keypti sýningarréttinn í Bandaríkjunum þetta árið). Þetta er reyndar bara meðalverðið; dýrustu sekúndurnar eru ennþá dýrari. Og aldrei áður hefur auglýsingaverðið á Super Bowl verið svo hátt.

IDOL stjarnan Kelly Clarkson mun syngja þjóðsönginn fyrir leik. Og Madonna skemmtir í hléinu. Sem sagt mikið show. Sjálf segir Madonna að það að syngja í hléinu á Super Bowl sé líkt og draumur litlu stelpurnnar frá Mið-Vesturríkjunum sé að rætast (Madonna ólst upp í smáborg í Michigan).

En svo er líka sagt að í draumi sérhvers manns sé fall hans falið. Það á vonandi ekki við um Madonnu - en virðist óneitanlega smellpassa við Clint Murchison Jr. Lýkur þar með þessari langloku um Ofurskálina og tengsl hennar við olíuna. Enda fer leikurinn bráðum að byrja. It's Miller time!

Hormuz veldur titringi - enn á ný

Vesturlönd stefna nú að því að beita eitt mesta olíuútflutningsríki heims viðskiptaþvingunum - og þ.á m. olíuútflutningsbanni.

Þar er um að ræða Íran. Tilgangurinn með slíkum aðgerðum er að þrýsta á írönsk stjórnvöld að hætta við kjarnorkuáætlun sína. Og þannig koma í veg fyrir að Íranir eignist kjarnorkuvopn.

Forseti Írans, Mahmoud Ahmadinejad, segir að Íranir eigu fullan rétt á því að nýta kjarnorkuna. Og fullyrðir að það muni þeir einungis gera í friðsamlegum tilgangi. Þ.e. til raforkuframleiðslu, en ekki til að eignast kjarnorkuvopn.

En umheimurinn á bágt með að treysta slíkum yfirlýsingum. Enda hefur Ahmadinejad oft verið herskár í orðum. Hann hefur t.a.m. ítrekað sagt að útrýma eigi Ísraelsmönnum. Og að Bandaríkjaforseti sé djöfullinn sjálfur og angi langar leiðir af brennisteinslykt.

Olía er langmiklvægasta útflutningsvara Írans; Íran er hvorki meira né minna en 4ða stærsta olíuútflutningsríki heims (á eftir Sádum, Rússum og Nígeríu). Viðskiptaþvinganir sem fælu í sér olíuútflutningsbann gegn Íran myndu því valda Írönum gríðarlegu tekjutapi og þannig hafa alvarlegar afleiðingar fyrir Írani.

Á móti hótar forsetinn Ahmadinejad því að ef Íran verði beitt slíkum þvingunum, þá muni íranski herinn loka Hormuz-sundi. Öll skip sem flytja olíu (og fljótandi gas; LNG) frá Persaflóasvæðinu þurfa að sigla gegnum Hornuz. Meðal Persaflóaríkjanna eru mörg helstu olíuframleiðslu- og olíuutflutningsríki heimsins.

Hormuz-sund er mikilvægasta siglingaleiðin í gjörvöllum olíuflutningi veraldarinnar. Út um sundið fara á degi hverjum um 15 drekkhlaðin olíuskip með samtals um 17 milljónir tunna af olíu. Þetta samsvarar hvorki meira né minna en u.þ.b. 35% af öllum skipaflutningum með olíu og næstum 20% af allri þeirri olíu sem heimurinn notar á degi hverjum.

Ef alvarleg röskun yrði á þessum útflutningi frá Persaflóaríkjunum myndi heimsmarkaðsverð á olíu óhjákvæmilega rjúka upp - jafnvel 50-100% á nokkrum dögum að áliti sumra. Það myndi hafa alvarlegar afleiðingar fyrir efnahagslíf á Vesturlöndum og um veröld víða. Þarna eru því miklir hagsmunir í húfi; bæði fyrir Íran en ekki síður fyrir heiminn allan.

Það eru ekki aðeins öll þessi 15 olíuskip sem þurfa að sigla út um Hormuz-sund á sérhverjum sólarhring. Því önnur 15 tóm tankskip þurfa auðvitað að geta siglt hindrunarlaust þar inn daglega, til að tryggt sé að ekki verði meirháttar truflun á olíuflutningum í heiminum. Þetta eru því samtals um þrír tugir olíuskipa á sólarhring og þar af eru nokkur stærstu olíuskip heimsins.

Siglingaleiðin þarna um sundið er einungis tvisvar sinnum 2 sjómílur að breidd. Og milli inn- og útsiglingaleiðanna er 3ja sjómílna belti. Sundið sjálft er tæplega 25 sjómílur þar sem það er þrengst (eða aðeins tæplega tvöfalt breiðara en mynni Siglufjarðar). Þar að auki þurfa risastór olíuskipin að taka hressilega krappa beygju í sundinu sjálfu. Það má því ekki má mikið út af bregða til að vandræði hljótist af.

Siglingaleiðin um Hormuz liggur innan landhelgi tveggja ríkja, sem eru Óman og Íran. Íran á langa strandlengju að Persaflóa og Hormuz-sundi og er því í lófa lagið að trufla skipaumferðina - ef þeir vilja standa við stóru orðin. Auk flugskeytaárása frá landi gæti þeir beitt bæði herskipum og litlum kafbátum, þ.a. ógnin er er raunveruleg. Þó svo vafalaust væri við ofurefli að etja, þar sem bandaríski sjóherinn er afar öflugur á þessum slóðum.

Það er vel að merkja ekkert nýtt að togstreita sé milli Bandaríkjanna og Íran. Þarna á milli hefur vægast sagt andað köldu allt frá því Íranskeisari var hrakinn frá völdum og íranskir uppreisnarmenn hertóku bandaríska sendiráðið í Tehran árið 1979. Og smáskærur í grennd við Hormuz eru ekki nýjar af nálinni. Íranski herinn hefur t.d. af og til látið vopnaða hraðbáta þvælast á siglingaleiðinni og þarna urðu t.a.m. smá skærur árið 2008.

Leiðin um Hormuz-sund er vel a merkja alþjóðleg siglingaleið skv. þjóðarétti. Það merkir að skipum er frjálst að eiga friðsamlega ferð um sundið og það á bæði við um olíuskip og herskip. Íranir hafa því þjóðaréttinn gegn sér, ætli þeir að reyna að loka á siglingar um Hormuz. 

Þarna á Persaflóa og Ómanflóa er fimmti floti bandaríska sjóhersins umsvifamikill og gætir þess að hráolían og eldsneytið frá Persaflóanum berist til efnahagsmaskínu veraldarinnar.  Íranskir ráðamenn eru engu að síður kokhraustir þegar þeir tala um getu sína til að trufla siglingar um Hormuz. Enda er nánast jafn auðvelt fyrir þá að stöðva skipaumferðina þarna eins og ef Landhelgisgæslan ákvæði að loka aðgangi að Sundahöfn. En vegna olíuhagsmunanna mundu slíkar aðgerðir af hálfu Íranshers væntanlega leiða til mjög harkalegra viðbragða. Jafnvel umfangsmikilla loftárása Bandaríkjahers á Íran. Þetta vita auðvitað ráðamenn í Íran. Þess vegna er kannski líklegast að Íranir einfaldlega heimili alþjóðlegt eftirlit með kjarnorkuáætluninni; bæði til að koma í veg fyrir viðskiptaþvinganir og önnur eftirmál. Að því gefnu að þarna séu ekki sturlaðir menn við stjórnvölinn.

Það er líka vandséð að Íranir eigi efni á því að standa í slíku stappi. Íranir eru afar fjölmenn þjóð; eru nú um 75 milljónir og þar af eru litlar 12 milljónir í höfuðborginni Tehran. Efnahagur þjóðarinnar byggir að mestu leyti á olíunni; hún skilar um 80% allra útflutningstekna Írana.

Íran er eitt mesta olíuríki veraldarinnar. Landið er ekki aðeins einn mesti olíuútflytjandi heimsins, heldur eru olíubirgðir þar í jörðu álitnir þær fjórðu mestu í heimi. Einungis Sádarnir, Kanada og Venesúela búa yfir meiri birgðum. Íran var lengi vel miklu stærri olíuframleiðandi en í dag og var á sínum tíma helsta paradís breska olíufyrirtækisins BP. Fyrir daga klerkabyltingarinnar árið 1979 var olíuframleiðslan í Íran vel yfir 5 milljónir tunna á dag. Eftir byltinguna varð hrun í olíuvinnslunni og framleiðslan fór niður í um 1,5 milljón tunnur. Þetta var ekki gæfulegt efnahagslega. Að auki mátti almenningur súpa seyðið af trúarofstækinu sem hin nýju stjórnvöld innleiddu. Og ekki varð hryllilegt stríðið milli Írans og Íraks árin 1980-88 til að bæta ástandið.

En þrátt fyrir erfiðleikana og harðstjórnina hefur ýmislegt verið á uppleið í Íran síðustu árin. Olíuframleiðslan hefur smám saman komist aftur á góðan skrið og hátt olíuverð hefur gert Írönum mikið gagn. Undanfarin ár hefur dagsframleiðsla Persanna almennt verið á bilinu 3,5-4 milljónir tunna af olíu (er nú u.þ.b. 4 milljónir tunna). Fyrir vikið er Íran annar stærsti olíuframleiðandinn innan OPEC (á eftir Saudi Arabíu).

Þar af flytur Íran nú út um 2,5 milljón tunnur daglega eða rúmlega helming framleiðslu sinnar - sem gerir Íran að 4ða stærsta olíuútflutningsríki heimsins, eins og fyrr var nefnt. Afganginn notar hin gríðarlega fjölmenna og unga íranska þjóð.

Þó svo hagsmunir Bandaríkjamanna af snurðulausum olíuútflutningi frá Persaflóa séu miklir, þá eru það fyrst og fremst Asíuríki sem kaupa olíuna frá Íran. Kína er stærsti kaupandinn að olíu þaðan með um 550 þúsund tunnur á dag, sem er um 22% allrar útfluttrar olíu frá Íran. Þar á eftir koma Japanir og Indverjar, hvorir um sig með um 330 þúsund tunnur daglega.

Lönd innan Evrópusambandsins eru einnig stórir innflytjendur að olíu frá Íran. Fyrirtæki í Evrópusambandinu kaupa samtals um 450 þúsund tunnur þaðan daglega (sem er um 18% af þeirri olíu sem Íranir flytja út). Þar eru Ítalir og Spánverjar fyrirferðamestir. Þar á eftir kemur  svo Japan með um 14%, svo Indland og þar á eftir S-Kórea. En það eru sem sagt Kínverjar sem eru mikilvægustu viðskiptafélagar Írans. Öll umrædd lönd eiga talsvert mikið undir því að olían frá Íran berist tímanlega á áfangastað. Og hafa því ekki verið alltof spennt fyrir olíuútflutningsbanni á Íran.

Þess vegna er ekki skrýtið að ESB hafi mjög þrýst á að leitað yrði leiða til að beita Írani efnahagslegum og pólítískum þrýstingi án þess að það bitnaði á olíuframboði. Það er til marks um hversu olían frá Íran skiptir miklu, að innflutningur Ítala og Spánverja á olíu frá Íran nemur um 14% af öllum olíuinnflutningi þessara landa. Olían frá Íran er einnig þýðingarmikil fyrir Grikki, sem fá þaðan um 13% af allri sinni olíu. Þetta sýnir vel hversu mjög hin sunnanverðu ESB-ríki eru háð Íran um olíu. Og þá ekki síst nú um stundir þegar erfiðleikar hafa verið  í olíuframleiðslu Líbýu, eftir að framleiðslan þar féll í uppreisninni fyrr á þessu ári (2011).

Meðan Evrópskir stjórnmálamenn leituðu örvæntingafullir leiða til að fá Írani til að hætta kjarnorkustússinu ÁN þess að það bitnaði á olíuframboði, tóku Kínverjar þann pól í hæðina að tryggja sig í bak og fyrir. Í liðinni viku var sjálfur kínverski forsætisráðherrann, Wen Kiabao, mættur á Arabíuskagann. Þar var hann bersýnilega í þeim erindargjörðum að semja við Sádana um að umframafkastageta Saudi Arabíu verði fyrst og fremst nýtt til að framleiða fyrir Kína. Þ.e. ef til þess kemur að olíuframboð frá Íran falli niður vegna viðskiptahindrana.

Það er nefnilega svo að Saudi Arabía er eina ríki heimsins með einhverja almennilega umframafkastagetu til að auka olíuframboð. Sádarnir, með olíumálaráðherrann Ali Al-Naimi í fararbroddi, hafa undanfarið fullvissað heiminn um að þeir muni auðveldlega geta bætt 2,5 milljón tunnum daglega inn á markaðinn. Og þannig fyllt upp í framboðsgatið (sem íranska olían myndi skilja eftir). 

Þessar yfirlýsingar Sádanna gerðu íranska ráðamenn alveg brjálaða. Og ljóst að litlir kærleikar eru milli Persanna og Arabanna - þó bæði ríkin séu innan OPEC. Al-Naimi taldi því rett að leggja áherslu a að hann hefði ekkert sérstaklega verið að tala um Íran - heldur bara almennt um viðbrögð Sádanna ef olíuframboð drægist snögglega saman í heiminum. En auðvitað vita allir hvað klukkan slær og Sádarnir gráta það lítt þó sjítarnir i Íran séu beittir þvingunum. Þeir eru jú hvorki Arabar né súnnítar.

Til eru þeir sem efast um að Sádarnir geti brugðist svo fljótt við sem þeir segja. Þeir stóðu að vísu nokkuð vel í því að auka olíuframleiðslu sína þegar olíuútflutningur Líbýu snarminnkaði í kjölfar uppreisnarinnar þar s.l. vor. En þetta gerðist samt nokkru hægar en þeir höfðu lofað. Það vekur ugg um að afkastageta Sádanna sé ekki alveg jafn öflug eins og þeir sjálfir halda fram. Og skapar ótta um að viðskiptaþvinganir gegn Íran kunni að valda óþægilega miklum verðhækkunum á olíu. Þar að auki eru vísbendingar um að þeir sem muni fá fyrstu 500 þúsund nýju olíutunnurnar frá Sádunum, verði Kína. En Evrópuríkin sitji eftir í súpunni og þurfi að bíða þolinmóð eftir að Sádarnir skrúfi frá fleiri krönum.

Já - Íran er orkustórveldi og óróleikinn vegna kjarnorkuáætlunar þeirra er að skapa mikla spennu. En þrátt fyrir þessa spennu og gífurlegan fólksfjölda ætti framtíð írönsku þjóðarinnar að vera björt. Þetta er mjög ung þjóð - þ.e. aldurssamsetningin. Ef/þegar að því kemur að harðstjórnin víki ætti Tehran og aðrar stórborgir í Íran að geta orðið hin prýðilegustu nútímasamfélög (alls eru hátt í 20 borgir í Íran með meira en 400 þúsund íbúa!). Því miður er þó allt eins líklegt að hinar ofboðslegu náttúruauðlindir Írana muni áfram leiða til háskalegrar togstreitu, spillingar innanlands og jafnvel styrjalda.

Kusur og hveiti besta fjárfestingin?

Hvað það verður, veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Þessi uppáhaldsspeki Orkubloggarans á jafnt við árið 2012 eins og á öðrum tímum. Engu að síður er stundum gaman að spá. Og ekki síður að spá í spár annarra um framtíðina. Sem er einmitt það sem Orkubloggið gerir í dag.

Byrjum á að líta til hinnar árlegu svaðaspár danska spútníkbankans Saxo bank. Þar ber hvað hæst að mjög muni hægja á efnahagslífinu i Kína. Það muni hafa víðtækar afleiðingar og t.a.m. gera Evrópu og Bandaríkjunum ennþá erfiðara fyrir að ná sér aftur á flug. Samdrátturinn í Kína myndi, að mati Saxo, líka leiða Ástrali beinustu leið inní kreppu. Efnahagur Ástrala byggir nefnilega mjög á hrávöruframleiðslu og hrávöruútflutningi til SA-Asíu.

Uppgangurinn í Kína undanfarin ár hefur skapað mikla eftirspurn eftir kolum, málmum, kjöti o.s.frv. pg þá ekki síst frá Ástralíu. Þó svo aðeins hafi hægt á uppsveiflunni í Kína hefur eftirspurnin þarðan (og frá öðrum ríkjum í SA-Asíu) ennþá verið næg til að halda uppi blússandi ferð á hrávöru-rússíbananum suður í Ástralíu. En það kann sem sagt að breytast árið 2012 - álíta þau hjá Saxo - og þar með muni ástralska húsnæðisblaðran sennilega loksins springa og ástralíudollarinn falla .

Annar skemmtilegur og hæfilega kærulaus spámaður er fjárfestinga-gúrúinn Jim Rogers. Hann segir í viðtali á CNBC að þetta verði ekki fallegt ár og best sé að skortselja all draslið. Þar nefnir hann sérstaklega hlutabréf í bandarískum tæknifyrirtækjum og flest evrópsk hlutabréf. Hann er einnig á því að yfirvofandi sé verðfall á flestum hrávörumörkuðunum. Rogers undanskilur þó eina tegund hrávöru, sem hann treysti á að hækki á árinu 2012. Sem eru landbúnaðarafurðir. Og til lengri tíma er hann mjög bullish á landbúnaðarafurðir og þar séu mikla hækkanir framundan.

Já; almennt séð álítur gamli refurinn Jim Rogers að við séum að barmi ægilegrar matvælakreppu, þ.e. að framleiðsla á landbúnaðarafurðum muni ekki ná að halda í eftirspurnina. Þetta muni birtast í síhækkandi verði á landbúnaðarafurðum. Þetta er ekki bara skot útí bláinn hjá Rogers, heldur styðst hann þarna við beinharða tölfræði. Hann bendir á að meðalaldur bænda í heiminum fari hratt hækkandi og alvarlegir flöskuhálsar séu að myndast í matvælaframleiðslunni. Á sama tíma fjölgar mannkyninu jafnt og þétt (fjöldinn fór yfir 7 milljarða á liðnu ári; 2011). Fjölgunin muni halda áfram og svo vill til að frumskilyrði hvers og eins er jú að fá næringu. Hvort sem er kjöt, mjólk eða hrísgrjón.

Hér má nefna að hollenski búnaðarbankarisinn Rabobank, sem er framarlega á því sviði að greina matvælaeftirspurnina í heiminum, segir að árið 2030 muni eftirspurn eftir kjöti verða 45% meiri en er í dag! Ástæðan sé fólksfjölgun, en þó ekki síður vaxandi kaupmáttur í löndum eins og Brasilíu, Rússlandi og Kína. Þetta muni setja mikinn verðþrýsting á matvæli og þá ekki síst landbúnaðarafurðir. Það er því kannski ekkert skrýtið að Jim Rogers segi það blasa við að veðja á þennan hluta hrávörumakaðsins: "Going forward we're going to have huge shortages developing of everything - including shortages of farmers - so agriculture is going to be a great place for the next 10-20 years."

Með agriculture á karlinn ekki við landbúnaðarfyrirtæki, heldur fyrst og fremst hrávöruna sjálfa. Kálfana, hrísgrjónin og hveitið. Þó svo hækkandi hrávöruverð myndi sjálfsagt virka jákvætt á hlutabréfaverð fyrirtækja í bransanum, hafi rannsóknir sýnt að miklu ábatasamara sé að veðja á hrávöruna sjálfa. Það gerir maður annað hvort með kaupum á framvirkum hrávörusamningum (futures) eða að fjárfesta í þeirri ljúfu fjármálaafurð sem kallast hrávörusjóðir (commodity exchangetraded funds eða commodity ETF's)

Í öðru glænýju viðtali er Rogers á sömu nótum og bætir þá reyndar við að skynsamlegt sé að fjárfesta í landbúnaðarlandi: "Agriculture in my view is going to be one of the best areas of the world economy in the next few years, whether you buy farmland or buy farm products or become a farmer ... If you buy the right land and you find the right farmers, you're going to make staggering amounts of money because agricultural prices will go up, the value of the land will go up, your profits will go up every year."

Rogers álítur að það séu tækifæri til að græða á landbúnaði nánast um allan heim. Hann er samt sérstaklega spenntur fyrir Afríku, Suður-Ameríku og SA-Asíu. Og nefnir Búrma (Myanmar) sérstaklega. "Myanmar is where China was in 1978; they're just opening up and starting over. So Myanmar I find very exciting, especially for agriculture. There are places, and Africa - I cannot tell you how much money is going to be made in Africa. The Chinese are down there buying up as much agriculture as they can in Africa. There are great opportunities in the world. The West and the developed world may have serious problems facing us, but there're spectacular opportunities out there".

Og það virðist sem Danirnir hjá Saxo bank séu á svipuðum nótum. Því þó svo þeir telji reyndar að flestir málmar og orkuhrávörur muni lækka á árinu 2012, eru þeir á öðri máli með margar landbúnaðarafurðir. Álita t.d. að verð á hveiti muni hækka um hvorki meira né minna en helming á árinu sem er nýgengið í garð.

Í þessu sambandi er athyglisvert að líta aðeins til baka. Það er nefnilega svo að margir þeirra sem græddu hvað mest árið 2011 voru þeir sem veðjuðu á verðhækkanir ýmissa landbúnaðarafurða. Það var t.d. svo að hrávaran sem hækkaði mest í verði árið 2011 voru nautgripir á fæti. Já - live cattle var málið árið 2011 með 21% hækkun yfir árið; mestu hækkunina af öllum hrávörum heimsins. Þarna eru Ástralir einmitt risastórir og flytja ókjör af lifandi nautgripum til landa eins og Indónesíu og Malasíu. Kannski eru einfaldlega kusur og hveiti besta fjárfestingin?

Pippa & Percy eru sjóðandi heit

Nú styttist í áramótin. Það er því kannski viðeigandi að vera með efni í léttari kantinum. Þó svo öllu gamni fylgi jú alltaf nokkur alvara.

Í sumar sem leið var Filippía Middleton einhver umtalaðasta skutlan í slúðurpressu heimsins. Það ættu því allir að vita deili á stúlkunni. Ef einhverjir lesendur Orkubloggsins eru litlir aðdáendur slúðurfrétta, er rétt að geta þess að stelpan sú er litla systir Katrínar nokkurrar Middleton. Þeirri sem í vor giftist Vilhjálmi erfðaprinsi bresku krúnunnar; eldri syni þeirra Karls ríkisarfa og Díönu heitinnar.

Pippa er vissulega augnayndi og kannski ekki skrítið að fjölmiðlafólk hafi sýnt henni æpandi mikla athygli. En það sem Orkublogginu þykir athyglisverðast við Pippu, er að hún er komin á kaf í orkumálin! Og meira að segja í þann hluta orkugeirans hvar Íslendingar standa fremstir. Því Pippa Middleton er komin í vinnu hjá jarðvarmafyrirtæki! Fyrirtæki sem ætlar sér stóra hluti í framtíðinni.

Nei; þetta hefur því miður ekkert að gera með mannabreytingar hjá Orkuveitu Reykjavíkur. Því vinnuveitandi Pippu er ekki Or, heldur nýstofnað breskt jarðvarmafyrirtæki, Cluff Geothermal. Sem hyggst einbeita sér að jarðvarmaverkefnum í Bretlandi. Til framtíðar horfir Cluff Geothermal einnig til meginlands Evrópu, enda er þar víða að finna svæði þar sem góðir möguleikar eru til að nýta jarðvarma.

Eins og flest önnur ríki innan Evrópusambandsins hefur Bretland uppi áætlanir um mikla aukningu á nýtingu endurnýjanlegrar orku. Í dag er hlutfall endurnýjanlegrar orku á Bretlandseyjum um 3,5% (þar að baki eru árleg endurnýjanleg orkuframleiðsla sem nemur um 54 TWst). Markmið breskra stjórnvalda er að þetta hlutfall verði komið í 15% árið 2020 og á bilinu 30-45% árið 2030. Eðlilega er markmiðið vegna 2030 nokkuð loðnara en vegna 2020. En jafnvel til að ná hlutfallinu í 15% þarf risaátak.

Til að ná markmiðinu um að árið 2020 verði hlutfall endurnýjanlegrar orku á Bretlandseyjum komið í 15%, er áætlað að þá muni Bretar þurfa að framleiða alls 234 TWst af endurnýjanlegri orku (árið 2020 er búist við að árleg orkuþörf Breta muni jafngilda 1.557 TWst). Í dag nemur endurnýjanleg orkuframleiðsla í Bretlandi, sem fyrr segir, um 54 TWst á ári (u.þ.b. helmingur þess er raforka en hinn helmingurinn aðallega lífmassi brenndur til upphitunar). Samkvæmt umræddu markmiði ætla Bretar því árið 2020 að vera búnir að rúmlega fjórfalda endurnýjanlega orkuframleiðslu sína og þá  framleiða 180 TWst meira af grænni orku en gert er árlega nú um stundir.

Til að setja þetta í íslenskt samhengi má nefna að þessi netta viðbót jafngildir rúmleg tífaldri raforkuframleiðslu á Íslandi í dag. Tíföld raforkuframleiðsla Íslands bara sem hrein viðbót í breska græna orkumengið. Og það ekki seinna en árið 2020. Þetta kann mörgum að þykja ansið hressileg aukning. Það verður þó að viðurkennast að allra síðustu árin hefur Bretum t.d. gengið nokkuð vel að byggja upp græn raforkuver. Þar hefur vindorkan leikið stærsta hlutverkið. Og þar á að halda áfram á fullri ferð - því mest af þessari nýju endurnýjanlegu orku á einmitt að verða raforka frá vindorkuverum.

Einnig er áætlað að sjávarorkuver og lífmassi leiki þarna stórt hlutverk - sem virðist raunar byggt á hreinni óskhyggju. Loks er svo talað um að jarðvarmi og sólarorka (þetta tvennt er flokkað saman hjá Bretunum) komi einnig til með að aukast mikið og muni saman nema um 6% af aukningunni. Það merkir að samtals muni jarðvarmi og sólarorka skila 14 TWst árið 2020. Það er nánast jafn mikið eins og öll raforkuframleiðsla Landsvirkjunar í dag.

Í dag eru jarðvarmi og sólarorka einungis vel innan við 2 TWst af orkumengi Bretlands. Stærstur hluti þeirrar orku er nýting á sólarhita til að hita upp vatn (s.k. solar thermal). Ef ná á takmarkinu um að jarðvarmi og sólarorka skili 14 TWst árið 2020 þarf því mikil aukning að koma til í þessum geirum orkuframleiðslunnar.

Umræddar áætlanir breskra stjórnvalda um stórfellda aukningu í framleiðslu á endurnýjanlegri orku kalla á geysilega mikil fjárútlát ríkisins. Bæði í formi beinna fjárframlaga og alls konar niðurgreiðslna, óbeinna styrkja, skattaafslátta o.s.frv. Þó svo efndirnar eigi eftir að koma í ljós, virðist sem breskum stjórnvöldum sé full alvara. Og fyrir vikið sjá t.d. bæði sólarorkufyrirtæki og jarðvarmafyrirtæki nú möguleika á mikilli uppsveiflu á sínu sviði í Bretlandi.

Enn sem komið er hefur jarðvarmi nær einungis verið nýttur til upphitunar í Bretlandi - og það í afskaplega litlum mæli. Enda er óvíða að finna aðgengilegan og góðan hita þar í jörðu og lághitasvæðin sem sumstaðar bjóða upp á einhverja möguleika eru ekkert í líkingu við það sem við þekkjum hér á eldfjallalandinu okkar.

Og raforkuframleiðsla fyrir tilstilli jarðvarma er þarna enn sem komið er óþekkt, þó svo núna sé reyndar verið að vinna að slíkum virkjanaverkefnum. Þar er um að ræða tvær fyrirhugaðar virkjanir á Cornwall; annars vegar 10 MW virkjun Geothermal Engineering og hins vegar 4 MW virkjun sem er hluti af s.k. Edensverkefni, en þar er á ferðinni risastórt ferðamannagróðurhús. Líklega hafa framkvæmdaaðilarnir átt ferð um Hveragerði áður en Eden brann; a.m.k. er hugmyndin af sama toga og nafnið líka hið sama. Skemmtilegt.

Nýjasta jarðvarmaverkefnið á Bretlandi eru svo áætlanir Pippu og Cluff Geothermal. Ástæðan fyrir aðkomu Pippu að því verkefni, mun vera sú að annar stofnenda fyrirtækisins er náinn vinur hennar; maður að nafni George Percy. Sá hin sami og er að dúllast með Pippu á ljósmyndinni hér til hliðar og myndunum tveimur þar fyrir ofan.

Percy þessi, sem er vel að merkja af sannkölluðum heiðkóngabláum breskum aðalsættum, var einmitt hér á Íslandi í fyrrasumar (2010). Hann var þá að kynna sér nýtingu jarðvarmans á Íslandi. Og svo skemmtilega vill til að hann hefur líka verið í samskiptum við Orkubloggarann vegna verkefnisins. Því miður hefur bloggarinn aftur á móti ekki heyrt stakt orð frá Pippu!

Það er þó ekki hinn bráðungi Percy sem er aðaleigandinn að Cluff Geothermal. Þar er á ferðinni annar og reyndari bissnessmaður. Sá er nokkuð litskrúðugur amerískur auðmaður að nafni Algy Cluff. 

Algy Cluff hefur marga fjöruna sopið. Hann gerði það fyrst gott í gúmmíframleiðsu í Malasíu eftir seinna stríð. Síðar græddi hann vel á olíufjárfestingum í Norursjó. Eftir það tók hann til við að fjárfesta duglega í námavinnslu í Afríku og fann á 10. aratugnum einhverja stærstu gullnámu síðari tíma í Tansaníu. En núna á gamals aldri fannst honum bersýnilega viðeigandi að setja nokkra aura í endurnýjanlega orku.

Verkefnum Cluff Geothermal tengjast líka vísindamenn frá Newcastle-háskóla sem hafa sérhæft sig í jarðvarma. Og nú segjast þau Algy Cluff, Percy, Pippa og félagar þeirra, að þau ætli að bora 3ja km djúpa holu í Durhamsýslu (rétt sunnan við Newcastle). Þar stendur til að komast í 120 gráðu heitt vatn og nýta það til raforkuframleiðslu.

Það er nú samt svo að lítill fugl hvíslaði því að Orkubloggaranum að þetta geti orðið svolítið erfið fæðing hjá Cluff Geothermal. Það verður a.m.k. nóg að gera hjá Pippu ætli hún að gera Cluff Geothermal að alvöru jarðvarmafyrirtæki. Með raðgjaldþrotum sólarorkufyrirtækja nú síðsumars vestur í Bandaríkjunum virðist sem loftið sé byrjað að síga all hressilega úr grænu orkublöðrunni. Það er jafnvel hætt við því að þessi græni geiri atvinnulífsins rekist enn einu sinni á kolsvartan vegg raunveruleikans. Og að sagan frá níunda áratug liðinnar aldar endurtaki sig. 

Það lítur þar að auki út fyrir að gamli Algy Cluff sé ekki sérstaklega trúaður á þetta jarðvarmaævintýri Cluff. Nýlegar fréttir af kallinum eru nefnilega þær að hann sé aftur kominn á fullt í alvöru sótsvört hrávöruverkefni suður í Afríku.

En reyndar herma ennþá nýrri fréttir að Cluff Gothermal hafi nú tekist að sameina jarðhita- og Afríkuáhuga þess gamla. Því Cluff mun vera komið í dúndrandi jarðvarmaverkefni í Kenýa. Og er þar m.a. í samstarfi við nokkuð kunnuglegt fyrirtæki, sem Cluff kallar Mannvitt á heimasíðu sinni. Og þar með leyfir Orkubloggarinn sér að líta svo á að Pippa Middleton sé orðinn Íslandsvinur! 

Hlutverk Pippu hjá Cluff Geothermal er sagt vera eins konar kynningarstjóri fyrirtækisins. En það er spurning hvort þau Percy og Pippa hafi í reynd einhverjar stundir aflögu til að sinna fyrirtækinu? Því það tekur jú dágóðan tíma að vera celeb og hertogasonur; hvort sem er að mæta á Wimbledon, láta mynda sig í dúllulegum róðratúrum í sveitinni eða allt partýstandið. En auðvitað vonum við samt að þau Pippa og Percy geti náð eyrum bæði breskra stjórnvalda og almennings, þ.a. jarðvarminn í Bretlandi komist í uppsveiflu. Þau eru a.m.k. bæði alveg sjóðandi heit!

-------------------------------------------

Vegna tímafrekra en skemmtilegra verkefna mun Orkubloggið líklega verða með stopulla móti næstu mánuðina. Orkubloggarinn óskar lesendum gleðilegs komandi árs.

 

Vongóður í landi Væringjanna

Pólland er land orkutækifæranna um þessar mundir. Eins og sagt var frá í nýlegri færslu Orkubloggsins, er þar nú að hefjast mikið gasgullæði. Enda streyma stóru orkufyrirtækin til Póllands til að festa sér land til að bora eftir gasi.

Svo gæti farið að eftir nokkur ár verði kolalandið Pólland orðið einn mesti gasframleiðandi Evrópu. Ævintýrin gerast enn í orkuiðnaðinum. Meira að segja í gömlu Evrópu. 

En það er nú þegar búið að selja vinnslurétt á stórum hluta Póllands. Þess vegna eru spekúlantarnir strax farnir að svipast um eftir nýjum möguleikum. Svæðum sem eru líkleg til að verða næsta gasæði að bráð. Og þá beinast sjónir manna að löndum eins og Búlgariu og þó enn frekar Úkraínu.

Enn og aftur er það nýja gasvinnslutæknin sem er að valda straumhvörfum. Þ.e. sú aðferð að sprengja upp grjóthörð jarðlögin djúpt undir ökrunum með efnablönduðu háþrýstivatni - fyrst niður og síðan lárétt gegnum sandsteininn - og losa þannig um innikróuð lög af jarðgasi. 

Í Evrópu er vestanverð Úkraína hugsanlega mjög spennandi. Gasleitin þar er þó enn mjög skammt á veg komin þarna austan Karpatafjalla og rétt svo að fyrstu teymin séu farin að þreifa fyrir sér. Í sumar sem leið fréttist þó af fáeinum trukkum, sem mjökuðust um gamaldags sveitavegi vestarlega í Úkraínu með búnað til endurvarpsmælinga og fleira góðgæti.

Það sem gerir Úkraínu sérstaklega áhugaverða er að þar er samkeppnin um land miklu minni, heldur en í Póllandi Evrópusambandsins. Þarna er að vísu við það smávægilega vandamál að etja, að aðgangur útlendinga að úkraínsku landi er háður ýmsum takmörkunum. En með réttu samböndunum og þefskyn á lagaglufur er lítið mál að höndla það! Það geta lögfræðingarnir ljúfu á viðkunnalegum skrifstofum Salans við Volodymyrskagötu í Kænugarði eflaust staðfest við lesendur Orkubloggsins.

Það er óneitanlega svolítið skemmtilegt að gasspekúlantar skuli nú horfa bæði til Póllands og Úkraínu. Þessi lönd stóðu nefnilega saman að boði um að halda næstu úrslitakeppni Evrópumótsins í knattspyrnu - og höfðu þar á endanum sigur. Það verður næsta sumar (2012) að bestu knattspyrnumenn álfunnar koma saman í bæði Kiev og Varsjá og nokkrum örðum borgum Póllands og Úkraínu. Og etja þar kappi um sjálafan Evrópumeistaratitilinn.

Eftir að hafa kaflesið heilu skýrslubunkana og pælt gegnum háa gagnastafla um slétturnar austan Karpatafjalla, er niðurstaða Orkubloggarans sú að þarna séu tvímælalaust æpandi tækifæri fyrir hendi. Svo skemmir ekki fyrir að Úkraína er bæði fallegt og fjölbreytt land. Sjálf Kiev er líka bæði notaleg og falleg borg - þrátt fyrir að hafa orðið illa úti í stríðinu og þrátt fyrir það að vera einungis u.þ.b. 100 km frá kjarnorkuverinu alræmda í Chernobyl.

Í heimsstyrjöldinni ærðist Stalín þegar Kiev féll í hendur Þjóðverja. Moskva, Stalíngrad og Kiev voru hið heilaga þríeyki og stolt Stalíns, sem aldrei skyldu falla í hendur hersveita Hitlers. Kiev slapp reyndar miklu betur en Stalíngrad (og eins og allir vita komust Þjóðaverjar mjög nálægt Moskvu en máttu undan láta). En þó svo Kiev hafi ekki verið jöfnuð við jörðu, þá er borgin ævarandi minning um geðveiki styrjaldarinnar.

Kiev varð nefnilega vettvangur einhverra hryllilegustu fjöldamorða í stríðinu öllu. Þegar þýski herinn og SS-sveitirnar slátruðu meira en þrjátíu þúsund gyðingum á tveimur sólarhringum í útjaðri borgarinnar, þar sem heitir Babi Yar. Um þessar mundir eru einmitt liðin nær slétt 60 ár frá þessum skelfilegu fjöldamorðum. Þetta var 30. og 31. september 1941. Og Babi Yar varð áfram vettvangur grimmdarverka Þjóðverja á Úkraínumönnum. Alls voru 100-150 þúsund Úkraínumenn myrtir við Baby Yar; mest gyðingar en einnig sígaunar, andspyrnumenn, stríðsfangar og almennir borgarar. Þjóðverjarnr voru duglegir að ljósmynda aðfarirnar og eru þær myndir skelfilegri en orð fá lýst. Orkubloggarinn hreinlega treysti sér ekki til að setja myndir af þeim hryllingi hér í færsluna (forvitnir og fróðleiksfúsir geta auðveldlega nálgast umrætt myndefni á Netinu).

Í dag er löngu búið að fylla Babi Yar með grjóti og jarðvegi og byggja blokkir þar yfir. Þarna eru þó faéin minnismerki. Sbr. höggmyndin af börnunum hér að ofan, sem er eitt minnismerkjanna um skelfinguna við Babi Yar.

Ja - sagan drýpur svo sannarlega af hverju strái þarna austur í Úkraínu. Og sjálf Kiev er hrein veisla fyrir sagnfræðiþyrsta. Hvort sem þeir hafa fyrst og fremst áhuga á hörmungum heimsstyrjaldarinnar síðari eða sögu víkinga. 

Sjálfum hlýnar Orkubloggaranum jafnan um hjartarætur þegar hann stendur framan við minnismerkið af væringjabræðrunum þremur á Sjálfstæðistorginu (Maidan Nezalezhnosti) í miðborg Kænugarðs. Þeir minna óneitanlega hressilega mikið á norræna víkinga og gætu vel verið náskyldir bæði Ingólfi Arnarsyni og Þorfinni karlsefni. Nema hvað flétturnar og yfirvaraskeggin minna kannski reyndar meira á Ástrík og félaga! En minnismerkið er flott engu að síður. 

Ekki síður skemmtilegt er að heimsækja hið gamla heimili rithöfundarins frábæra; Mikhail's Bulgakov (sbr. endurminningablogg Orkubloggarans). Fallegastar eru þó líklega gömlu grísk-kaþólsku kirkjurnar með gullin þök sín og klausturbyggingar allt í kring í sama stíl. Þær eru þarna út um allt og varpa dulúðugum glampa yfir borgina. Jafnvel á köldum og drungalegum vetrardegi getur Kiev verið sjarmerandi borg. Þegar æpandi fullt tungl speglast í kyrru en þungu Dnepr-fljótinu, sem rennur gegnum borgina í ótal sveigjum og bugðum.

Yfir þessu öllu vakir svo tíguleg verndargyðjan; sjálf Móðir Úkraínu (Berehynia). Hún stendur með brugðið sverð sitt á gríðarlega hárri súlu á Sjálfstæðistorginu miðju og gnæfir þar yfir miðborginni. Vonandi stendur hún sína plikt sem verndari Úkraínumanna allra á þessum erfiðu tímum efnahagssamdráttar þar í landi.

Það er reyndar hálf nöturlegt að sjá allar gömlu konurnar, sem liggja á hnjánum á flotta verslunarbreiðstrætinu Khreschatyk (Крещатик eða Хрещатик), hver og ein með litla skörðótta betlaraundirskál eða bolla fyrir framan sig. Þær drjúpa höfði og án þess að líta upp tauta þær ofurlágt nokkur blessunarorð ofan í gangstéttina, þegar smápeningur hafnar klingjandi í skálinni.

Þarna krjúpa þær endilanga kalda vetrardaga fyrir framan flottar tískubúðirnar og framhjá streyma jafnt Hummer'ar sem gamlar kolryðgaðar Lödur. Sagan hefur ekki farið vel með eldri kynslóðina í Úkraínu. Vonandi á unga fólkið bjartari framtíð fyrir höndum. Gallinn er bara hrikaleg spillingin sem þarna gegnsýrir stjórnkerfið og pólítíkina. Og þá ekki síst þann hluta sem snýr að orkumálum!

En það er sem sagt vel þess virði að sækja Kænugarð heim. Og hvað svo sem fátækt og gasdraumum líður, þá verður a.m.k. hægt að skemmta sér yfir fótboltanum. Á tímabili leit að vísu út fyrir að ekki tækist að ljúka framkvæmdum í tæka tíð. Platini, knattspyrnustjóri Evrópu, var meira að segja farinn að svipast um eftir nýju keppnislandi. En nú lítur út fyrir að allt verði tilbúið í tíma. Sjálfur úrslitaleikurinn á að fara fram í Kiev að kvöldi til þann 1. júlí n.k. (2012). Hver veit nema þá muni Andrés Shevchenko enda á toppnum?!

Norðlingaölduveitu í nýtingarflokk

Samkvæmt þingsályktunartillögu um Rammaáætlun er stefnt að þvi að Norðlingaölduveitu verði skipað í verndarflokk.

Kortið hér til hliðar sýnir núverandi virkjanir og veitur á Þjórsár- og Tungnaársvæðinu - auk þeirra framkvæmda sem Landsvirkjun hefur áhuga á að ráðast þarna í. Þar á meðal er Norðlingaölduveita. Norðingaölduveita felst í því að stífla Þjórsá nokkra km sunnan Hofsjökuls og mynda þannig lón, sem kallað hefur verið Norðlingaöldulón. Þaðan myndi vatninu verða veitt um jarðgöng til austurs, uns það sameinast vatni frá  Kvíslaveitu og fellur til Þórisvatns. Og þaðan í virkjanir Landsvirkjunar, hverja á fætur annarri. Þar með yrði unnt að auka raforkuframleiðslu virkjananna mjög mikið eða vel yfir 600 GWst árlega.

Áður en lengra er haldið er vert að taka fram að þarna er ekki um að ræða stóra lónið, sem sumir höfðu áhuga á að mynda fyrir nokkuð mörgum árum síðan. Vatnshæð þess átti að ná 575 m yfir sjávarmál og lónið, sem hefði orðið allt að 29 ferkm, hefði teygt sig inn í Þjórsárver; hið einstaka friðland og votlendissvæði. Til allrar hamingju höfnuðu stjórnvöld þeirri framkvæmd og féllust þess í stað á miklu minna lón. Það er Norðlingaöldulónið sem hér er til umfjöllunar (sjá má muninn á þessum tveimur lónum á kortunum tveimur hér að ofan). Lónið í þessari nýju útfærslu mun í hæstu stöðu ná 567,5 m yfir sjávarmál og í mesta lagi verða um 5 ferkm. Út frá umhverfis- og náttúruverndarsjónarmiðum er sem sagt himin og haf milli upphaflegra hugmynda um Norðlingaölduveitu og þess sem nú er á dagskrá.

Sem fyrr segir, þá hefur þessi framkvæmd þann tilgang að auka orkugetu virkjana Landsvirkjunar á Þjórsár- og Tungnaársvæðinu vel yfir 600 GWst á ári. Til samanburðar má nefna, að vinnslugeta Kröfluvirkjunar er 480 GWst á ári og Blönduvirkjun framleiðir um 720 GWst árlega.

Norðlingaölduveita ein og sér - án þess að byggja þurfi nýja virkjun - myndi því auka framleiðslu Landsvirkjunar langt umfram það sem t.d. Kröfluvirkjun framleiðir og slaga hátt í framleiðslu Blönduvirkjunar. Og þessar rúmlega 600 GWst sem Norðlingaölduveita myndi skila er t.d. talsvert mikið meira en fyrirhuguð Hólmsárvirkjun á að framleiða.

Það ætti því ekki að koma neinum á óvart, að Norðlingaölduveita er sögð vera einhver allra hagvæmasti möguleikinn til að auka raforkuframleiðslu á Íslandi. Enda skoraði veitan mjög vel í hagkvæmnisflokkun Rammaáætlunar. Engu að síður er nú lögð fram sú tillaga af hálfu iðnaðarráðherra (sem byggir á tillögu þeirra sem unnu Rammaáætlunina) að fallið skuli frá hugmyndum um Norðlingaölduveitu.

Rökin fyrir því að nýta ekki þennan geysilega hagkvæma raforkuframleiðslukost eru í hnotskurn svohljóðandi [leturbreyting er Orkubloggarans]: "Felur í sér röskun vestan Þjórsár á lítt snortnu landi í jaðri Þjórsárvera, auk áhrifa á sérstæða fossa í Þjórsá. Kvíslaveitur hafa nú þegar virkjað þverár sem falla í Þjórsá að austan, en kvíslum vestan ár hefur verið hlíft. Virkjunarkostur sem liggur á jaðri svæðis með hátt verndargildi sem menn eru sammála um að eigi að njóta friðunar. Mannvirki rétt við friðland yrðu til lýta. Því þykir rétt að vernd á svæðinu verði látin hafa forgang."

Norðlingaölduveita er sem sagt felld á tveimur meginatriðum: Annað er nálægðin við Þjórsárver. Hitt er að þessi framkvæmd myndi skerða rennslið um Þjórsá og þannig hafa áhrif á "sérstæða" fossana þar fyrir neðan.

Þessi rök væru skiljanleg ef þarna væri um að ræða stórt og óraskað víðerni (eins og á við um svæðin við Hólmsá, sem fjallað var um í síðustu færslu Orkubloggsins). En svo er alls ekki. Það er löngu búið að raska fossunum þarna í Þjórsá fyrir neðan fyrirhugað Norðlingaöldulón. Það var gert fyrir mörgum árum með Kvíslaveitu (sem sjá má á kortinu hér efst í færslunni, sbr. einnig myndin hér til hliðar). Með þeim framkvæmdum var vatnsrennslið um Þjórsá þarna uppi á hálendinu skert stórlega - og þar með hið villta vatnsrennsli um fossana sem eru neðan fyrirhugaðs Norðlingaöldulóns. Þess vegna er verndun svæðisins við Norðlingaöldu eiginlega marklaus - nema kannski ef á sama tíma yrði beinlínis ákveðið að leggja Kvíslaveitu niður og færa landið og vatnsrennslið þarna austan Hofsjökuls í fyrra horf.

Já - fossunum neðan Norðlingaöldu var fórnað á sínum tíma með Kvíslaveitu og eru nú varla svipur hjá sjón. Í huga Orkubloggarans er ekki mikið náttúruverndargildi í slíkum fölnuðum fossum. Og þar sem Norðlingaöldulónið yrði þar að auki talsvert langt utan Þjórsárvera, eru öll helstu rök gegn Norðlingaölduveitu fallin.

Þar að auki er Norðlingaölduveita, sem fyrr segir, einhver allra ódýrasti kosturinn á Íslandi öllu til raforkuframleiðslu. Þegar allt er saman tekið þykir Orkubloggaranum rökin að baki því að stöðva Norðlingaölduveitu vera ansið veik og horfa framhjá skynsamlegri forgangsröðun virkjunarkosta á Íslandi. Eðlilegast væri að fallast á framkvæmdina og skipa Norðlingaölduveitu í nýtingarflokk. Eða a.m.k. í biðflokk meðan nánari athugun fer fram á forgangsröðun á þeim fjölmörgu virkjunarkostum sem Alþingi mun að öllum líkindum setja í biðflokkinn. 

[Kortin hér í færslunni eru úr kynningum Landsvirkjunar og eru fengin af vef fyrirtækisins].

Setjum Hólmsá í verndarflokk

Senn kemur að því að Alþingi taki þingsályktunartillögu um áætlun um vernd og orkunýtingu landsvæða til meðferðar.

Þarna er á ferðinni stefnumótun sú sem jafnan er kölluð Rammaáætlunin. Þar verður ákveðið hvaða virkjunarkostir fara í nýtingarflokk og hverjir fara í verndarflokk. Þar að auki er svo þriðji flokkurinn; biðflokkur, en þar kunna flestir virkjunarkostirnir að lenda og þar með verða skildir eftir galopnir.

Nú vill svo til að Orkubloggarinn er almennt meðmæltur því að nýta fallvötn landsins til orkuframleiðslu. En að um leið beri að vernda fegurstu og sérstæðustu svæðin og árnar, eins og t.d. Jökulsá á Fjöllum. Drög að Rammaáætlun er leiðsögn sem virðist hafa heppnast nokkuð vel - þó svo þar séu fáein atriði sem bloggaranum þykir að betur þurfi að huga að. Bæði er að Orkubloggaranum þykir verndunarsjónarmið í nokkrum tilvikum hafa gengið of langt. Og sömuleiðis hefði í nokkrum öðrum tilfellum mátt láta umhverfisvernd hafa meiri vigt. Í þessari færslu Orkubloggsins verður sjónum beint að einu dæmi um hið síðar nefnda; virkjunarkost sem margvísleg rök mæla með að verði sleginn út af borðinu og svæðið friðað.

Þar er um að ræða Hólmsárvirkjun við Atley. Þetta er virkjunarkostur sem í þingsályktunartillögunni um Rammaáætlun er settur í biðflokk. Sitt sýnist hverjum um þá tillögu. Orkusalan hefur í umsögn sinni andmælt þessari flokkun og telur einsýnt að virkjun Hólmsár við Atley eigi að fara í nýtingarflokk. Orkusalan er vel að merkja fyrirtæki sem er í samstarfi við Landsvirkjun um að reisa umrædda virkjun, en Landsvirkjun er stór hluthafi í Orkusölunni. Í öðrum umsögnum eru aftur á móti sett fram öndverð sjónarmið um þessa virkjun. Á þá leið að þarna sé um að ræða svæði sem beri að varðveita og eðlilegast sé að umræddur kostur fari í verndarflokk.

Orkubloggarinn hefur áður fjallað um Hólmsána og lýsti þar upplifun sinni af þessu afar sérstæða og ægifagra svæði. Svæði sem furðufáir Íslendingar virðast hafa skoðað og hefur af einhverjum ástæðum lítið verið í umræðu um umhverfisvernd. Þegar umrædd færsla um Hólmsá var skrifuð hafði bloggarinn einungis farið að ánni vestan megin - um þá leið sem nefnd er Öldufellsleið. Sú upplifun var þó nóg til að sannfæra bloggarann um að þarna eigi alls ekki að virkja. Og núna eftir að hafa kynnt sér svæðið nánar og þá líka svæði austan árinnar, er ekki ofmælt að virkjun þarna yrði mikið umhverfisslys.

Svæðin vestan megin Hólmsár eru þau sem flestir sjá. Einfaldlega vegna þess að Öldufellsleið liggur vestan árinnar. Þar er mikil náttúrufegurð, en vissulega er þar Mýrdalsjökull og svartur sandurinn mjög áberandi. Mun erfiðara er að komast að Hólmsánni austanmegin, en þar er einungis unnt að aka að ánni eftir smalaslóðum sem fæstir þekkja. Því er hætt við að margir þeirra sem komið hafa á þessar slóðir, hafi í reynd ekki séð nema brot af svæðinu. Og geri sér alls ekki grein fyrir þeim náttúruverðmætum sem þarna stendur til að fórna.

Í áætlunum um virkjunina er gert ráð fyrir að reisa um 38 m háa stíflu á fallegum stað fremur neðarlega í farvegi Hólmsár, við Atley. Myndin hér til hliðar er einmitt tekin á þeim slóðum, sem stíflan myndi rísa (og er ljósmyndarinn austan megin árinnar).

Stíflan hefur þann tilgang að mynda miðlunarlón sem á að verða um 10 ferkm að flatarmáli. Þarna færi því talsvert mikið land undir vatn. Hlutfallslega yrði þarna reyndar sökkt miklu meira landi en gert var með Hálslóni - þ.e. þegar litið er til afls virkjananna. Eðli málsins samkvæmt verður vatnshæð lónsins æði breytileg og þarna myndast því breiður vatnsbakki sem verður margir tugir km að lengd. Þar mun vafalítið setjast talsverður leir, sem svo fýkur yfir gróðurlendið í nágrenninu.

Frá lóninu yrði vatninu veitt um 6,5 km. löng aðrennslisgöng að stöðvarhúsi, sem reisa á neðanjarðar. Frá stöðvarhúsinu yrðu svo rúmlega 1 km. frárennslisgöng, sem kæmu út úr brekkunni skammt frá bænum Flögu í Skaftártungu. Þaðan á vatnið svo að renna eftir um 900 m skurði út í Flögulón og þaðan niður Kúðafljót.

Ofangreind lýsing á virkjuninni er tekin af vef Landsvirkjunar. Þar er líka að finna grófa lýsingu á svæðinu og í stuttu máli rakið hvaða rannsóknir og athuganir ráðast þarf í. Þar sker nokkuð í augu að í þessari matsáætlun er minnst á birkikjarr á Snæbýlisheiði. En sérhver sá sem skoðar svæðið austan Hólmsár sér að þarna væri miklu nær að tala um að lónið myndi skerða umtalsverðan, gróskumikinn og uppvaxandi villtan íslenskan birkiskóg. Og þarna er vel að merkja hugsanlega um að ræða síðustu leifar hinna fornu Dynskóga. Skóganna sem sögur segja að hafi áður náð yfir stór svæði milli fjalls og fjöru þar sem nú liggur Mýrdalssandur.

Í hnotskurn má segja að þessi birkiskógur (sem mönnum virðist tamt að kalla kjarr) og svæðið allt með sjálfan Mýrdalsjökul í bakgrunni, hafi alla burði til að geta talist eitthvert sérstæðasta og fallegast ósnortna víðerni landsins. Í þessu sambandi er athyglisvert hversu misvísandi upplýsingar hafa verið lagðar fram um gróðurþekju þessa svæðis, sem þarna er undir.

Í drögum að matsáætlun Landsvirkjunar og Orkusölunnar segir að samtals séu rúmlega 60% af lónsstæðinu ógróið eða lítt gróið land, en í nýlegri skýrslu Náttúrufræðistofnunar Íslands segir að hlutfall þessa lands sé 31%. Umrædd skýrsla Náttúrufræðistofnunar var vel að merkja beinlínis unnin fyrir Landsvirkjun og Orkusöluna, sem gerir það að verkum að misræmið þarna er þeim mun undarlegra.

Þetta er sláandi munur og virðist sem annar aðilinn hafi hreinlega snúið hlutunum á hvolf. Skv. umræddri skýrslu Náttúrufræðistofnunar er hlutfall gróins lands 69%, en skv. gögnum Landsvirkjunar og Orkusölunnar er hlutfall gróins lands tæplega 40%. Tekið skal fram að umrædd skýrsla Náttúrufræðistofnunar ber titilinn Hólmsárvirkjun - Atleyjarlón. Náttúrufarsyfirlit um gróður og vistgerðir og þrátt fyrir að vera gefin út á tímum Internetsins, virðist þessa skýrslu alls ekki vera að finna á Netinu!

Nú veit Orkubloggarinn svo sem ekki hvaða tölur þarna eru réttari. Mikilvægt er að þeir sem standa að ákvörðunartöku um röðun virkjunarinnar í Rammaáætlun hafi þarna réttar upplýsingar. Í huga Orkubloggarans skipta tölurnar þarna þó ekki höfuðmáli. Því jafnvel þó svo gróðurþekja svæðisins sé heldur minni en meiri, þá ætti sérhverjum manni sem þarna fer um að vera ljóst að virkjunin hefði vægast mikil, neikvæð og óafturkræf umhverfisáhrif á þessu einstaklega fallega og ósnortna svæði.

Miðlunarlónið myndi m.a. teygja sig inn eftir og sökkva fallegum og gróðursælum smádölum þar sem nú falla bergvatnsár og -lækir um skógivaxið landið. Þarna má nefna svæði sem kunnugir þekkja undir örnefninu Skógar, þar sem Skógá fellur í snotrum fossi innst í dalnum. Þessu öllu myndi miðlunarlónið sökkva (vatnsborð lónsins yrði nálægt staðnum þar sem fossinn á myndinni hér að ofan fellur fram af klettabrúninni). Á bökkum lónsins myndi svo að auki myndast breitt leirlag, sem sjálfsagt myndi fjúka úr og yfir gróðurlendið í kring.

Fyrst og fremst eru það þó heildaráhrif virkjunarinnar sem eru áhyggjuefni. Virkjunin myndi valda gríðarlegri röskun á ægifögru og stórbrotnu landsvæði, sem í dag er nánast alveg ósnortið af manna höndum. Auk þess sem mikið land fer undir vatn þarf að reisa varnargarða, leggja vegi og slóða og grafa skurði. Þar sem útfallið er fyrirhugað (í Flögulón) er landið flatt og ekki útséð hvaða áhrif t.d. vatnið og framburðurinn hefði á Flögulón og fisk í Tungufljóti.

Þá eru ótalin þau miklu neikvæði sjónrænu áhrif sem háspennulínan hefði.  Háspennulínan myndi skera í sundur heiðarnar ofan Skaftártungu og næsta nágrenni Friðlandsins að Fjallabaki. Hún myndi verða lögð frá stöðvarhúsinu og 25-30 km norður eftir heiðarlöndunum upp af Skaftártungu. Þar myndi hún tengjast suðurlínu Landsvirkjunar (Sigöldulínu) - sem á sínum tíma var lögð skammt frá Fjallabaksleið nyrðri (þetta var snemma á 9. áratug liðinnar aldar, en svona lína yrði vart lögð um þessar sömu slóðir í dag).

Umræddar tillögur um Hólmsárvirkjun ættu að fá okkur öll til að staldra við og hugleiða málið vel og vandlega. Við Íslendingar erum enn svo gæfusamir að eiga nokkur lítt eða ósnortin og einstök víðerni, sem við höfum ennþá kost á að vernda til framtíðar. Við ættum að fara sérstaklega varlega þegar slík svæði koma til skoðunar sem virkjanasvæði.

Í þessu sambandi er líka vert að hafa í huga að þarna er ekki um að ræða landsvæði lengst uppi í óbyggðum, heldur í næsta nágrenni við byggð og alfaraleið. Þegar horft er til framtíðar er líklegt að verndun þessa svæðis muni hafa miklu meiri þýðingu fyrir atvinnuuppbyggingu í Skaftárhreppi heldur en virkjun. [Myndin hér til hliðar er frá Tungufljóti, sem er rómuð sjóbirtingsá]

Það blasir við að svæðin í nágrenni Fjallabaks og allt suður að Torfajökli, Mýrdalsjökli og þar með talin Hólmsá verðskulda friðun. Í huga Orkubloggarans myndi virkjun Hólmsár við Atley vera táknræn um algert áhugaleysi stjórnvalda á skynsamlegri og alvöru náttúruvernd. Vonandi taka Alþingismenn af skarið og skipa virkjunarhugmyndum við Hólmsá í verndarflokk.

Tíu árum síðar

"Í desemberbyrjun 2001 er Enron lýst gjaldþrota. Fyrirtæki með yfir 20 þúsund starfsmenn, sem fáeinum mánuðum fyrr hafði tilkynnt um 50 milljarða dollara tekjur og hafði enn einu sinni sprengt allar væntingar. En nú var ballið búið. Þetta reyndist stærsta gjaldþrot í sögu Bandaríkjanna."

Já - í dag 2. desember 2011 eru nákvæmlega 10 ár síðan hið risastóra orku- og hrávörufyrirtæki Enron varð gjaldþrota. Í tilefni þess leyfir Orkubloggið sér nú að rifja upp eldri færslu sína um Enron.

Kannski er þó ennþá meiri ástæða til að hugleiða sumt af því sem segir í grein á fréttavef CBS í dag:

"Enron didn't go wrong because the late Ken Lay and currently imprisoned Jeff Skilling were bad guys... The failure of this corporation required the active participation and collusion of hundreds, if not thousands, of employees. Enron's corporate culture encouraged rampant, ruthless internal competition, driving otherwise decent human beings to take risks of a kind they knew were dangerous and wrong."

"Enron was the dress rehearsal for the banking crisis which propelled the economic crisis we now find ourselves mired in. We could have, should have learned from it. We didn't. Legislators were intimidated. Government was weak and probably corrupt. Employees in their hundreds colluded in what they knew to be wrong. This was willful blindness on an epic scale. And once the market bounced back, it was easy to fall back on the fatal argument that Enron had been the exception, not the rule."

Gasæði í Póllandi

Það eru athyglisverðir hlutir að gerast austur í Póllandi þessa dagana.

Í því mikla kolalandi virðist nú í uppsiglingu nýtt og stórbrotið orkuævintýri. Það eru nefnilega vísbendingar um að gríðarlegar gaslindir sé að finna í pólskri jörðu. Og að í framtíðinni verði Pólland einhver stærsti gasframleiðandi Evrópu!

Allt snýst þetta um nýju gasvinnslutæknina ("fracking") sem hefur verið að breiðast út vestur í Bandaríkjunum. Fram til þessa hefur Pólland alls ekki verið þekkt fyrir að luma á miklu af gasi. En vegna nýju vinnslutækninnar er nú allt í einu orðið unnt að nálgast þunn gaslög innikróuð í grjóthörðum jarðlögum, sem áður var alltof dýrt að ætla að vinna (s.k. shale gas).

Fyrir vikið hefur upplýsingaskrifstofa banadaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) verið að endurmeta mat sitt á vinnanlegum gasbirgðum í jörðu um alla Evrópu. Og viti menn; það er mat EIA að innan Evrópu sé langmesta gasið af þessu tagi að finna í Póllandi.

Þetta nýuppfærða mat frá EIA um pólskt gas hljóðar upp á langtum meira gas en nokkurn óraði fyrir. EIA álítur nefnilega að í Póllandi megi vinna 5.300 milljarða rúmmetra af gasi. Þar með væri Pólland í einu vetfangi með áttundu mestu gasbirgðir veraldar (til samanburðar má t.d. nefna að sannreyndar gasbirgðir í lögsögu Noregs eru áætlaðar rúmir 2.300 milljarðar rúmmetra). Enda eru menn nú farnir að tala um að í framtíðinni muni Pólland verða kallað Katar norðursins.

Þetta eru talsverðar fréttir. Ekki síst sökum þess að gasvinnsla í Póllandi hefur fram til þessa verið sáralítil. Í orkugeiranum hefur Pólland fyrst og fremst verið þekkt sem kolaland og kol knýja nú um 95% af rafmagnsframleiðslu Pólverja. Það er til marks um umfang pólsku kolasvæðanna, að Pólland er níundi mesti kolaframleiðandi heims og ellefti stærsti kolaútflytjandinn. En nú eru sem sagt horfur á að Pólland geti brátt líka byrjað að nýta gas í stórum stíl.

Þarna ekki bara á ferðinni mikil hagsmunir fyrir Pólverja sjálfa - heldur líka alla nágranna þeirra. Pólskt gas gæti orðið hvalreki fyrir Evrópusambandið, sem hefur þurft að horfa upp á að verða sífellt háðara rússnesku gasi. Í því sambandi horfa menn til þess að Pólverjar muni selja stóran hluta gassins til þýskra orkufyrirtækja - sem á næstu árum þurfa að loka öllum kjarnorkuverum í Þýskalandi að skipan þýskra stjórnvalda.

En það er er samt alls ekki víst að pólska gasið fari til Þýskalands eða annarra landa innan ESB. Pólska gasið gæti allt eins farið austur á bóginn; til rússneska gasrisans Gazprom!  Gazprom vill tryggja markaðsyfirráð sín með því að kaupa pólska gasið og endurselja það til Evrópu. Í huga Gazprom er aðalatriðið að ekkert ógni gasbissness-módelinu sem fyrirtækið er búið að koma sér upp gagnvart Evrópu. Og að eftirspurnin eftir gasi um Nord Stream og aðrar gasleiðslur þeirra haldist í hámarki.

Það eru spekúleringar af þessi tagi sem sennilega eru einn helsti hvatinn að því að innan stofnana ESB er nú talað um að aðildarríkin þurfi sem allra fyrst að taka upp eina sameiginlega og víðtæka orkustefnu. Ennþá er óljóst hvað í slíkri orkustefnu á að felast. En sennilega eru menn einmitt að líta til þess að tryggja sem bestan aðgang ESB ríkjanna að orkulindum innan sambandsins og sporna gegn því að utanaðkomandi nái tangarhaldi á þeim. Eins og t.d. Rússar.

Strategískt séð væri slík sameiginleg orkustefna sennilega skynsamlegur kostur fyrir ESB. En það er langt í frá að búið sé að tryggja að pólska gasið verði nýtt innan ESB. Það er nefnilega svo að bandarísk olíu- og orkufyrirtæki hafa náð til sín vinnslurétti á stórum svæðum í Póllandi. Og þau fyrirtæki eru ekki rekin á grundvelli pólítískrar stefnu sem ákveðin er í Brussel, heldur munu þau fyrst og fremst horfa til viðskiptahagsmuna - þegar kemur að því að selja gasið. Og þá má vel vera að rússneska Gazprom muni bjóða best.

Þetta er eiginlega grátlegt fyrir ESB. Gaslindir Póllands hefðu getað verið mikilvægur hlekkur í því að losa um gashramm Rússa. En það er kannski ekki við því að búast að ESB nái þar miklum árangri þegar stjórnarformaður eins mikilvægasta gasflutningafyrirtækis Rússa (Nord Stream), sem að stærstu leyti er í eigu rússneska ríkisins, er fyrrum kanslari Þýskalands!

Enn sem komið er er pólska gasið reyndar bara fræðilegur möguleiki. Niðurstaða þeirra hjá EIA er vissulega byggð á ýmsum góðum gögnum, en eftir er að sannreyna að gasið sé þarna í raun og veru. Það var fyrst nú í sumar sem leið (2011) að menn voru mættir með örfáa bora á pólska grundu. Og pjakkið þá skilaði satt að segja litlum árangri.

Fram til þessa hefur pólska gasæðið aðallega falist í því að vegna peningalyktarinnar streyma landspekúlantar til Póllands og fara þar sem eldur í sinu um pólskar sveitir. Í því skyni að kaupa upp gasvinnslurétt á landi. Sem fyrr segir hafa útsendarar bandarískra orkufyrirtækja verið þar í fararbroddi. Þar má t.d. nefna Chevron, ConocoPhillips, ExxonMobil og Marathon Oil, en einnig ýmsa minni spámenn.

Það fer reyndar hver að verða síðastur að tryggja sér vinnslusvæði í Póllandi. Gasæðið þarna hefur verið þvílíkt  síðustu misserin að búið er að kaupa upp leitarleyfi á svæðum sem nema um þriðjungi af flatarmáli Póllands eða jafnvel rúmmlega það! Og það þó svo enn sé allsendis óvíst hversu auðvelt verði að nálgast þetta gas, sem EIA álítur vera til staðar.

Það verður í fyrsta lagi sumarið 2012 eða jafnvel ekki fyrr en 2013 að eitthvað fer að gerast fyrir alvöru á ökrum Póllands. Gríðarlegar fjárfestingar og framkvæmdir þarf til að vinnslan verði umtalsverð. Til að ná upp sæmilegri vinnslu á hverju leitarsvæði fyrir sig þarf kannski um fimmtíu brunna og hver þeirra kostar líklega rúmar 10 milljónir USD um þessar mundir.

Og jafnvel þó svo árangur af borununum verði góður, þá eru fjölmörg ár í að Pólland verði stór gasframleiðandi. Ennþá eru brunnarnir örfáir og það er mikið langhlaup að byggja upp verulega vinnslu. Og óneitanlega er svolítið kaldhæðnislegt að svona ný vongóð vinnslusvæði búa oft fyrst til forríka landspekúlanta, löngu áður en hin raunverulega auðlindanýting kemst almennilega í gang.

Það eru reyndar ekki allir jafn hrifnir af því að menn séu að stússa í að nálgast þessi þunnu en þéttu gaslög. Aðferðin felst í því að sprengja upp bergið með háþrýstivatni og losa þannig um gasið svo það streymi upp á yfirborðið. Ýmsir hafa áhyggjur af grunnvatnsmenguninni sem þetta getur mögulega valdið. Þ.e. þegar efnablandað háþrýstivatnið brýtur sér leið gegnum bergið djúpt í jörðu, opnar leiðir fyrir innikróað gasið en blandast um leið jarðvegi undir grunnvatninu.

Menn óttast líka jarðskjálftana sem stundum verða við þessa tegund af vinnslu. Það er nefnilega ekki er óalgengt að aðferðinni fylgi smáskjálftar svipaðir þeim sem orðið hafa á Hellisheiði í tengslum við niðurdælingu Orkuveitu Reykjavíkur þar á affallsvatni.

Frakkar hafa meira að segja bannað "frökkun" þar í landi. Það gerðist í sumar, en þau leitarleyfi sem þá var búið að veita gilda þó áfram (öll í sunnanverðu Frakklandi). Sterk andstaða er einnig gegn þessari tegund af gasvinnslu bæði í Þýskalandi og Bretlandi. Það lítur því út fyrir að fjölmennustu ríkin innan ESB ætli ekki að leyfa svona vinnslu innan sinnar lögsögu. Og því varla horfur á að hnignandi gasframleiðsla í vesturhluta Evrópusambandsins rétti úr kútnum á næstunni. En hvort pólska gasið mun streyma vestur á bóginn eða að mestu fyrst fara austur til Rússlands á eftir að koma í ljós. 

Arðsemi Landsvirkjunar

Landsvirkjun hefur tekið upp þá ánægjulegu nýbreytni að kynna stefnu sína og helstu áhersluatriðin í starfsemi fyrirtækisins á opinberum vettvang. Bæði í tengslum við ársfundi fyrirtækisins og með sérstökum fundum þess á milli.

Í vikunni sem leið fór fram haustfundur Landsvirkjunar fyrir fullu húsi í stórum sal í Hörpunni. Þar var einkum fjallað um arðsemi fyrirtækisins, með sérstakri áherslu á Kárahnjúkavirkjun, og mikilvægi þess að arðsemin aukist.

Það vakti athygli margra fundargesta og ekki síður fjölmiðla að skv. erindi Harðar Arnarsonar, forstjóra Landsvirkjunar, hefur arðsemi Landsvirkjunar í gegnum tíðina verið afar lág. Og eigandi fyrirtækisins hefur notið sáralítilla arðgreiðslna. Verulegan hluta tímabilsins frá því Landsvirkjun var stofnuð, árið 1965, hefur arðsemin beinlínis verið neikvæð (sbr. grafið hér að ofan, sem er úr kynningu Harðar og má nálgast á vef Landsvirkjunar).

Það var reyndar svo að mest allan þennan tíma var varla raunhæft að raforkuvinnsla Landsvirkjunar skilaði miklum arði. Raforkuverð í heiminum var lágt, kaupendur íslensku raforkunnar voru fyrst og fremst álbræðslur og önnur stóriðja (sem beinlínis þrífst á mjög lágu orkuverði) og lítil samkeppni var um íslensku raforkuna.

Það er aftur á móti umhugsunarefni að munurinn á orkuverði til stóriðju á Íslandi og erlendis virðist hafa aukist talsvert um og upp úr aldamótunum. Árið 2000 tók raforkuverð til nýrra álvera í heiminum almennt að hækka. Í þessu sambandi má vísa til skýrslna ráðgjafafyrirtækisins CRU, sem sýna þetta svart á hvítu (sbr. glæran hér til hliðar). Á sama tíma sat raforkuverðið til álveranna á Íslandi eftir - og er í dag ennþá á sömu slóðum og var fyrir meira en áratug.

Það var einmitt á þessum árum (skömmu fyrir og í kringum aldamótin) sem Orkuveita Reykjavíkur og HS Orka sömdu um raforkusölu til álvers Norðuráls í Hvalfirði. Orkubloggarinn hefur reyndar ítrekað heyrt að þar hafi umrædd fyrirtæki hreinlega undirboðið Landsvirkjun - sem alls ekki virðist fjarri lagi þegar afkoma þessara fyrirtækja er borin saman. Þarna slógu litlu stóru orkufyriryrtækin tón sem varð a.m.k. ekki til að styrkja samningsstöðu Landsvirkjunar.

Skömmu síðar kom svo að risasamningi Landsvirkjunar við Alcoa. Þar bættist við gífurlegur pólítískur þrýstingur frá þáverandi ríkisstjórn um að ná samningum. Það eitt og sér kann að hafa veikt samningsstöðu Landsvirkjunar verulega og gæti verið meginástæða þess að ekki náðist að semja um hærra raforkuverð.

Forstjóri Landsvirkjunar tók reyndar skýrt fram í erindi sínu að þarna hafi menn gert eins vel og þeir gátu á þeim tíma (þ.e. starfsfólk Landsvirkjunar). En forstjórinn nefndi það sérstaklega að raforkuverðið frá Kárahnjúkavirkjun væri of lágt - og ávinningur þjóðarinnar af virkjuninni væri óverulegur.

Í þessu sambandi má nefna að áður en samið var við Alcoa, þá hafði Norsk Hydro verið að skoða byggingu álvers á Reyðarfirði. En Norsk Hydro lagði þau áform til hliðar eftir að hafa ráðist í aðrar stórar fjárfestingar og taldi sér einfaldlega ekki unnt að bæta enn einu nýju og stóru álveri við að svo stöddu. Af nýlegum samtölum Orkubloggarans við tvo framkvæmdastjóra hjá Norsk Hydro virðist sem menn þar á bæ séu enn að skæla yfir því, að hafa ekki stokkið á byggingu álbræðslunnar á Íslandi. Að þeirra sögn mun jafn hagstæður raforkusölusamningur, eins og bauðst þá á Íslandi, aldrei bjóðast aftur í hinum vestræna heimi.

Það er svo sem auðvelt bæði fyrir Orkubloggarann og Norsk Hydro að vera vitur eftir á. Það er aftur á móti óumdeilanlegt að arðsemi Landsvirkjunar af Kárahnjúkavirkjun hefur enn sem komið er verið talsvert frá upphaflegum væntingum. Nú er bara að vona að álverð hækki brátt á ný (raforkuverðið til Alcoa er tengt álverði) og að vaxtakjör verði hógvær (vegna endurfjármögnunar lána). Að öðrum kosti mun Kárahnjúkavirkjun seint skila þeirri auðlindarentu til þjóðarinnar sem vænta mætti af þeirri miklu náttúruauðlind sem jökulárnar þarna eru.

Í stefnumótun sinni undanfarið hefur Landsvirkjun lagt mikla áherslu á að auka þurfi arðsemi fyrirtækisins. Þar er m.a. litið til þess að ná fram hækkunum á raforkuverði til núverandi stóriðju (jafnóðum og samningar losna eða endurskoðunarákvæði verða virk). Einnig hefur Landsvirkjun kynnt að í nýjum raforkusölusamningum verði miðað við verulega hærra verð en verið hefur fram til þessa.

Í dag er raforkuverðið til stóriðjunnar hér líklega nálægt 25 USD pr. hverja MWst (verðið frá Kárahnjúkavirkjun á síðasta ári var að meðaltali um 27 USD/MWst). Á haustfundinum kynnti Landsvirkjun að í dag bjóði fyrirtækið 12 ára raforkusamninga á 43 USD/MWst. Slíkur samningur fæli það bersýnilega í sér að þá myndi Landsvirkjun hagnast vel af raforkusölunni.

Sumum kann að finnast 43 USD/MWst hljóma sem ansið stórt stökk frá þeim 25-27 USD sem virkjanir Landsvirkjunar eru almennt að skila. En sennilega þurfa næstu virkjanir Landsvirkjunar a.m.k. 30-35 USD/MWst til að fjárfestingin sé réttlætanleg út frá arðsmissjónarmiðum. Nýlegur raforkusölusamningur Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna stækkunar álversins í Straumsvík kann einmitt að hafa verið á þessum nótum. Þ.e. um eða rétt yfir 30 USD/MWst. Það mun einmitt vera algengt orkuverð í raforkusölusamningum vegna stækkunar álvera í heiminum í dag (sbr. glæran frá CRU hér að ofan).

Til að skila góðri arðsemi til framtíðar þurfa raforkusölusamningar Landsvirkjunar vegna nýrra virkjana því að vera ansið mikið hærri en verið hefur hjá fyrirtækinu til þessa. Stefna Landsvirkjunar er að hækka arðsemi fyrirtækisins með því að raforkuverðið hér hækki í átt til þess sem gerist á raforkumörkuðum í Evrópu. En að verðið hér verði þó talsvert lægra en í Evrópu. Miklar hækkanir hafa orðið á síðustu árum á evprópskum taforkumörkuðum. Þess vegna er nú svigrúm til að hækka raforkuverð hér verulega OG um leið bjóða mjög samkeppnishæft verð m.v. Evrópu.

Þetta svigrúm ætti að nýtast til að laða hingað ýmis iðnfyrirtæki og þá sérstaklega þau sem kjósa nálægð við Evrópumarkaði. Þar að auki álítur Landsvirkjun mögulegt að raforkuverð í Evrópu eigi enn eftir að hækka mikið á næstu árum. Sem gefi Landsvirkjun enn meiri tækifæri til aukinnar arðsemi í framtiðinni.  

Í kynningum sínum um þróun raforkuverðs í Evrópu næstu árin og áratugina hefur Landsvirkjun birt spá frá finnska verkfræði- og ráðgjafafyrirtækinu Pöyry, sbr. grafið hér til hliðar (þessi glæra er úr kynningu Landsvirkjunar frá því í vor). Pövry gerir ráð fyrir að raforkuverð í Evrópu muni hækka mjög mikið - og Landsvirkjun sér tækifæri í þeirri þróun. Neðsta línan á grafinu sýnir hvernig Landsvirkjun sér möguleika á því að meðalverð á raforku sem Landsvirkjun framleiðir hækki í takt við verðþróunina í Evrópu, en verði um leið áfram talsvert miklu lægra en í Evrópu (sem líklega er nauðsynlegt til að draga raforkukaupendur til Íslands).

Skv. grafinu er algengt heildsöluverð á raforku til iðnaðar í Evrópu nú um 60 USD/MWst. Það er vel að merkja langtum hærra verð en álver almennt ráða við að greiða og þess vegna ekki skrítið að álbræðslum í Evrópu fer fækkandi. Pöyry álítur að árið 2025 verði raforkuverðið komið í 90-100 USD að núvirði. Ef íslenskt heildsöluverð á raforku yrði þá um 40% lægra en í V-Evrópu, yrði það um 50-60 USD/MWst að núvirði. Það myndi merkja að verðið hér yrði líklega um 20-25 USD umfram kostnaðarverð pr. MWst.

Það eru slíkar spár sem einkum réttlæta þá framtíðarsýn að raforkuframleiðsla Landsvirkjunar geti skilað gríðarlegri arðsemi til framtíðar. Þ.e. að síhækkandi raforkuverð í Evrópu muni styrkja samkeppnisstöðu Landsvirkjunar og gera það að verkum að veruleg eftirspurn verði eftir raforku fyrirtækisins á verði sem nemi allt að 60-70 USD/MWst árið 2025 (þ.e. hæsta verðið, en einnig væri boðið upp á mun lægri verð til stærstu kaupendanna). Þá yrði algengur hreinn hagnaður af hverri seldri MWst á bilinu 20-25 USD og í einhverjum tilvikum ennþá meiri. 

Þetta myndi auka arðsemi Landsvirkjunar mjög. En þessar áætlanir eru auðvitað alls ekki í hendi. Það er t.a.m. óvíst hvort spár um hratt hækkandi raforkuverð í Evrópu gangi eftir. Það er vissulega svo að áherslur Evrópusambandsríkjanna um að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku og draga úr kolefnislosun eru líklegar til að hækka raforkuverð í Evrópu. Á móti kemur að mjög hröð uppbygging nýrra vind- og sólarorkuvera í Evrópu og aukið gasframboð (sem er líklegt vegna nýrrar gasvinnslutækni) kunna að valda offramboði á raforku eða getur a.m.k. dregið mjög úr verðhækkunum. Það verður líka að hafa í huga að ef/þegar núverandi stóriðja fer að flýja hátt raforkuverð í Evrópu í ennþá meira mæli en verið hefur, mun eftirspurn eftir raforku þar minnka talsvert. Það eitt og sér gæti orðið til þess að raforkuverð í Evrópu (þ.e. innan ESB og Noregs) hækki ekki jafn hratt eins og sumar spár gera ráð fyrir.

Þess vegna er kannski mögulegt að enn um sinn verði það fyrst og fremst stóriðja sem lítur til Íslands sem áhugaverðar staðsetningar. En síður þau meðalstóru iðnfyrirtæki sem Landsvirkjun er bersýnilega mjög að horfa til þessa dagana.  Framtíðarsýn Landsvirkjunar er mjög áhugaverð og spennandi, en er háð margvíslegri óvissu.

Það er reyndar bersýnilegt að Landsvirkjun gerir sér fulla grein fyrir þessari óvissu. Og er þess vegna að skoða ýmsa aðra möguleika. Það var t.a.m. athyglisvert hversu rík áhersla var lögð á möguleikann á sæstreng milli Íslands og Evrópu á umræddum haustfundi. Þarna þótti Orkubloggaranum hann skynja nýjan og sterkari sæstrengstón.

Í stað þess að segja að rafstrengurinn væri einungis áhugaverður möguleiki, eins og verið hefur á fyrri kynningarfundum Landsvirkjunar, var nú sagt að þarna gæti verið um að ræða stærsta viðskiptatækifæri fyrirtækisins. Enda væri þá unnt að selja beint inn á spot-markað í V-Evrópu, þar sem raforkuverð er almennt gríðarlega hátt.

Af þessum orðum frummælanda má hugsanlega álykta sem svo að Landsvirkjun sé farin að huga að sæstengnum af mun meiri alvöru en verið hefur. Og að byrjað sé að skoða þann áhugaverða möguleika að etv. megi ná sérstaklega hagstæðum samningum um lagningu á rafstreng vegna þeirrar úlfakreppu sem sum ESB-ríkin standa frammi fyrir - til að geta staðið við bindandi markmið sín um að stórauka hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkubúskap sínum. Þar er nærtækt að líta til Bretlands, sem augljóslega mun þurfa að kaupa gríðarmikla endurnýjanlega orku erlendis frá til að geta uppfyllt afar metnaðarfullar skyldur sínar um hlutfallslega aukningu endurnýjanlegrar orku.

Vandamálið er bara að til að það verði áhugavert að leggja umræddan sæstreng, þarf sennilega að auka orkuframleiðsluna hérna ansið mikið. Það eitt að ætla að selja umframorku gegnum svona streng er varla nógu mikið til að gera hann áhugaverðan í augum Evrópu. 

Í þessu sambandi er lógískt að Landsvirkjun virðist vera farin að verða mun áhugasamari um vindorku en verið hefur. Hér á landi er vindur með þeim hætti að stórar vindrafstöðvar á Íslandi kunna að geta skilað tvöfalt meiri nýtingu en gengur og gerist hjá evrópskum vindorkuverum. Og a.m.k. jafn mikilli framleiðslu (nýtingu) eins og vindrafstöðvar í sjó  gera, þ.e. vindrafstöðvar utan við strendur landa eins og Danmerkur, Hollands og/eða Bretlands (vindorkuver úti í sjó eru geysilega dýr). Því gæti mögulega verið hagkvæmt að byggja hér stór vindorkuver á landi og um leið leggja sæstreng milli Íslands og Evrópu.

Þess vegna er ekki útilokað að það styttist í að við munum sjá stór vindorkuver rísa á Íslandi. Á haustfundinum kom fram að Landsvirkjun álítur íslensk vindorkuver verða orðin samkeppnisfær við vatnsafl eftir áratug. Ef slíkar spár ganga eftir má hugsa sér tugi eða jafnvel hundruði turna - hver með 5 MW túrbínu - standa keika í hópum við suðurströnd Íslands. T.d. nálægt og útfrá Skaftarósi og á flatlendinu í Meðallandi. Skv. vindkortinu sem Landsvirkjun sýndi á haustfundinum eru þær slóðir einmitt ákjósanlegar til að nýta vindorku.

En hvað sem líður þróun raforkuverðs í Evrópu og staðsetningu íslenskra vindorkuvera, þá blasa ýmis spennandi tækifæri við íslenska orkugeiranum. Landsvirkjun er bersýnilega að kalla eftir umræðu - bæði í þjóðfélaginu og meðal stjórnmálamanna - um mikilvægi orkuauðlinda Íslands. Um leið má segja að Landsvirkjun sé að benda á mikilvægi þess að stjórnvöld hér hugsi fram í tímann. Ekki ósvipað og Norðmenn gerðu á tíunda áratug liðinnar aldar, áður en frjáls samkeppni var innleidd á norska raforkumarkaðnum og áður en Norðmenn tengdust Hollandi með sæstreng. Höfum í huga það sem Hörður Arnarson sagði berum orðum á haustfundinum, þegar hann ræddi mikilvægi þess að auka arðsemi í orkuframleiðslunni og hækka raforkuverðið: "Ekkert eitt verkefni mun ráða jafn miklu um lífskjör á Íslandi í framtíðinni."

[Glærurnar í þessari færslu eru úr kynningum Landsvirkjunar, að undanskildum glærunum tveimur frá CRU].

Evrópa versus Gazprom

Evrópusambandið hefur á síðustu árum lagt mikla áherslu á græna orkustefnu. Í grófum dráttum felst stefnan í því að draga beri úr notkun á kolvetniseldsneyti (olíu, gasi og kolum), auka hlutfall endurnýjanlegrar orku, spara orku og minnka kolefnislosun.

ESB hefur náð talsverðum árangri að koma þessari stefnu í framkvæmd. Hlutfall grænnar orku hefur farið vaxandi og ESB- ríkin eru í fararbroddi við að minnka losun gróðurhúsalofttegunda. Í reynd snýst þó meginatriðið í orkustefnu ESB um allt annað en græna orku. Því langmikilvægasta hagsmunamál ESB-ríkjanna felst í því að tryggja sér betri, fjölbreyttari og öruggari aðgang að orkulindum utan sambandsins.

Evrópusamabandið er gríðarlega háð innfluttri orku. Eða öllu heldur flest aðildarríki þess. Af öllum aðildarríkjunum 27 er einungis eitt ríki innan ESB sem framleiðir meiri orku en það notar (sem er Danmörk, en það geta Danir þakkað olíuvinnslu sinni í Norðursjó). Þar að auki fer olíu- og gasframleiðsla innan ESB hratt hnignandi. Þess vegna stendur ESB mun verr að vigi í orkumálum en t.a.m Bandaríkin. Þar vestra hefur gasframleiðsla aukist mikið á undanförnum árum og í Bandaríkjunum eru jafnvel líka góðar líkur á að unnt verði að auka olíuframleiðsluna.

Það er sem sagt svo að með hverjum degi sem líður verður ESB sífellt háðara innfluttum orkugjöfum (þó svo efnahagssamdráttur geti snúið þessu við tímabundið). Þetta er sennilega mesti veikleiki ESB. Enda fagna evrópskir stjórnmálamenn og leiðtogar sambandsins mjög, þegar áfangi næst í því að efla orkuöryggi ESB.

Slík fagnaðarlæti hafa reyndar orðið í tvígang núna í haust (2011). Þar var annars vegar um að ræða þau tímamót þegar fyrsti áfangi Nord Stream gasleiðslunnar var tekinn í notkun. Þar með byrjaði gas að streyma frá Rússlandi til Þýskalands, eftir 1.200 km langri gasleiðslunni sem nú liggur eftir endilöngum botni Eystrasaltsins. Gasið sem núna streymir um verkfræðiundrið Nord Steam er fyrsta gasið sem berst Þjóðverjum frá Rússum, án þess að þurfa að fara eftir gasleiðslum um lönd eins og Úkraínu eða Hvíta-Rússland. Þetta bætir afhendingaröryggi til muna, sem er fagnaðarefni fyrir bæði seljandann (Gazprom) og neytandann (í Þýskalandi og fleiri ESB-ríkjum).

Hitt tilefnið til að skála nú í haust af hálfu ESB var þegar aðildarríki sambandsins (utanríkisráðherraráðið) veittu framkvæmastjórn ESB umboð til að semja við stjórnvöld í Azerbaijan og Túrkmenistan um lagningu mikillar gasleiðslu eftir botni Kaspíahafsins. Leiðslan sú er oftast er kölluð Trans-Caspian Gas Pipeline, en um hana á að flytja gas þvert vestur yfir Kaspíahafið. Frá Túrkmenistan til Bakú í Azerbaijan og þaðan áfram eftir gasleiðslum gegnum orkubrúna Tyrkland og alla leið til Evrópusambandsins.

Náist samningar um þessa rosalegu Kaspíahafs-gasleiðslu aukast líkur á að ráðist verði í lagningu á hinni mikilvægu Nabucco-gasleiðslu (sem áður hefur verið fjallað um hér á Orkublogginu). Enda má segja að þessar tvær gasleiðslur séu svo nátengdar að annað hvort hljóti þær báðar að verða lagðar eða þá hvorug. Svo eru menn líka farnir að tala um að Kaspíahafsleiðslan muni ekki aðeins opna ESB aðgang að hinum gríðarlegu gaslindum í Túrkemistan, heldur einnig að miklu gasi norður í Kazakhstan.

Það eru þessir hagsmunir um framtíðaraðgang að orkulindum Mið-Asíuríkjanna sem valda því að þeir José Manuel Barroso, forseti framkvæmdastjórnar ESB, og Günther Oettinger, framkvæmdastjóri orkumála, hafa undanfarið verið á ferðinni bæði í Bakú í Azerbaijan og handan Kaspíhafsins í Ashgabat, höfuðborg Túrkmenistans. Þar hafa þeir félagarnir f.h. ESB faðmað forsetana báða; þá Ilham Aliyev í Azerbaijan og Gurbanguly Berdimuhamedow í Túrkmenistan. Og komið heim til Brussel með glansandi viljayfirlýsingar um að þessi Mið-Asíuríki bæði séu æst í að selja gas til Evrópu.

Vandamálið er bara að bæði Kínverjar og rússneska Gazprom sækja líka mjög í risavaxnar gaslindirnar í Mið-Asíu. Stóra spurningin er hver verður á undan að byggja gasleiðslur til þessara landa?

Það eru risavaxnir hagsmunir af þessu tagi sem nú hafa orðið til þess að innan ESB eru menn byrjaðir að tala um það að framkvæmdastjórnin þurfi að fá allsherjarumboð til að semja um og höndla með öll orkumál sem snerta aðildarríkin. Þar með yrði til ein sameiginleg orkustefna ESB þar sem framkvæmdastjórnin fengi mikil völd í sínar hendur. Þetta yrði meiriháttar stefnubreyting af hálfu aðildarríkja ESB, en kann að vera nauðsynlegt til að tryggja aðgang þeirra að öruggri orku til framtíðar. Við eigum eflaust eftir að heyra meira af þessum tillögum síðar hér á Orkublogginu - þetta snertir jú beinlínis hagsmuni Íslands sökum þess að við erum umsóknarríki um aðild að ESB.

Það er sem sagt svo að það eru tvær neðansjávar-gasleiðslur sem eru mál málanna í orkustefnu ESB-ríkjanna þessa dagana. Leiðslur sem flytja munu gas til ESB frá löndum í austri; ríkjum sem búa yfir miklum gasauðlindum.

Önnur af þessum gasleiðslum er nú orðin að raunveruleika.  Það er engu að síður augljóst að gasið frá Nord Sream mun ekki losa Þýskaland eða önnur Evrópuríki undan gashrammi Rússlands. Reyndar virðist Gerhard Schröder nokk sama um það. Þegar Schröder lét af embætti kanslara Þýskalands tók hann fagnandi boði Rússa um að setjast í stól stjórnarformanns Nord Stream. Þar er rússneski gasrisinn Gazprom vel að merkja langstærsti hluthafinn með 51% hlut (afgangurinn skiptist á milla nokkurra þýskra og fleiri evrópskra fyrirtækja). Hlutverk þessa fyrrum kanslara Þýskalands og formanns þýskra jafnaðarmanna sem stjórnarformanns Gazprom, er væntanlega fyrst og fremst að gæta hagsmuna hluthafa Gazprom. Sem að stærstu leyti er rússneska ríkið! Skemmtilegt evrópskt bræðraþel þarna á ferð.

Það var gaman að sjá hversu vel fór á með þeim ljúflingunum Schröder og Pútín þar sem þeir voru staddir austur í Skt. Pétursborg núna í september sem leið (2011). Tilefnið var að þá var byrjað að prófa hvernig gengi að láta gasið streyma eftir glænýrri Nord Stream leiðslunni. Frá rússnesku borginni með sænska nafnið (Vyborg, sem er skammt frá Pétursborg) og til þýska þorpsins Lubmin, sem er skammt vestan pólsku landamæranna.

Það var svo núna í vikunni sem leið (s.l. þriðjudag) að hin formlega opnunarathöfn Nord Stream fór fram - í þýska þorpinu Lubmin. Þar voru saman komnar margar helstu silkihúfur evrópskra stjórnmálamanna. Sem í sameiningu skrúfuða frá gríðarstórum krana til marks um vígslu á þessari tíu milljarða dollara gasleiðslu (sbr. myndin hér að neðan). Í fremstu röð voru þau Angela Merkel, kanslari Þýskalands, og Dmitry Medvedev, forseti Rússlands, en meðal gestanna mátti einnig sjá forsætisráðherra Frakklands, Hollands og fleira mektarfólk. Þarna fengu stjórnmálamennirnir að njóta sín, en rússneski gasrisinn Gazprom hélt sig til hlés.

Þvi miður var lítill púki sem truflaði gleðina. Nefnilega sjálfur efinn. Það er því miður allt eins líklegt að vígsla Nord Stream sé fyrst og fremst skýr táknmynd um að ESB muni í framtíðinni þurfa sífellt meira gas frá Rússum og Gazprom. Jafnvel að Evrópa þurfi að kaupa gas frá Mið-Asíuríkjunum í gegnum Gazprom!

Það er nefnilega svo að hljóðleg en gríðarlega hörð barátta stendur nú yfir um aðgang að gaslindum Mið-Asíuríkjanna. Kína er á góðri leið með að tryggja sér þarna væna sneið af kökunni. Og Rússar ætla sér svo sannarlega að koma í veg fyrir að þessi fyrrum Sovétlýðveldi selji gasið beint vestur til Evrópu. Þess í stað vilja þeir að gasið fari fyrst til Rússlands og þaðan til Evrópu - um lagnir Gazprom! Þar með fengju Rússar ekki aðeins væn flutningsgjöld, heldur líka sterkan pólítískan ávinning með því að geta hvenær sem er lokað á gasstreymið til Evrópu.

Kapphlaupið um beinan aðang að gaslindum Mið-Asíuríkjanna er eitthvert hljóðlátasta en um leið mikilvægasta hagsmunamálið í gjörvöllum orkugeiranum um þessar mundir. EF Evrópusambandsríkin tapa þessu kapphlaupi mun það gera ESB svakalega háð gasflutningum um Rússland. Vegna bæði landfræðilegra, sögulegra og pólítískra aðstæðna er óneitanlega líklegt að þarna muni Gazprom hafa betur en ESB. Og þess vegna lítur út fyrir að þrátt fyrir að North Stream sé komin í gagnið, þá kunni Evrópusambandið að vera í arfaslæmum málum.

En þegar neyðin er stærst er hjálpin næst. Á síðustu misserum hafa nefnilega orðið merkilegir atburðir í evrópska orkugeiranum, sem gætu hreinlega gjörbreytt aðgangi ESB að orku til langrar framtíðar - til hagbóta fyrir sambandið og á kostnað Gazprom! Það magnaða ævintýri snýst um hreint ótrúlegar gaslindir sem kann að vera að finna í austur í Póllandi, Búlgaríu og Úkraínu. Meira um þá dramatík síðar hér á Orkublogginu.

Tímamót í íslenskum orkumálum?

Stýrihópur um orkustefnu (Orkustefnunefnd) hefur lokið starfi sínu. Og birt skýrslu sem nú fer fyrir ríkisstjórn og verður svo væntanlega lögð fram sem þingsályktunartillaga á Alþingi

Iðnaðarráðherra segir stefnuna marka tímamót. Það er nú kannski ofmælt - þó vissulega sé gott að íslensk stjórnvöld marki sér skýra stefnu í orkumálum. Í reynd er umrædd stefna yfirleitt mjög almennt orðuð. Og þar að auki látið vera að taka á sumum mikilvægum álitamálum. 

Þarna er t.d. nær ekkert fjallað um eignarhald á virkjunum eða orkufyrirtækjum. Samt var nefndinni beinlínis falið að taka eignarhald á orkufyrirtækjum til umfjöllunar og fara yfir helstu "leiðir varðandi eignarhald í orkuframleiðslu". Í þessu sambandi skyldi nefndin meta kosti og galla mismunandi eignarhalds og lýsa því hvaða leiðir séu þar vænlegastar. 

Þess vegna bjóst Orkubloggarinn jafnvel við því að skýrslan myndi innihalda skýra stefnumörkun um eignarhald að orkufyrirtækjum og/eða stærri virkjunum. En svo er ekki. Þarna er því t.d. ekkert minnst á hugmyndir sem hafa komið fram um að allar stærri virkjanir á Íslandi skuli að meirihluta vera í opinberri eigu, en að einkaaðilar geti eignast í þeim allt að þriðjung.

Því má kannski segja að með orkustefnunni séu einfaldlega engar breytingar lagðar til á því fyrirkomulagi sem er í gildi um fjárfestingar í virkjunum á Íslandi. Þ.e. að slíkar fjárfestingar skuli heimilar öllum lögaðilum, hvort sem þeir séu opinberir eða einkaaðilar, og það eigi við um öll fyrirtæki innan EES-svæðisins. Og þar með leggi stýrihópurinn t.d. blessun sína yfir fjárfestingar eins og þegar Magma Energy Sweden keypti stóran hlut í HS Orku. Þetta eitt og sér er athyglisvert, þegar haft er í huga að VG átti væntanlega fulltrúa í stýrihópnum.

Eitt af þeim mikilvægu atriðum sem stýrihópurinn fjallaði um er hvort stytta eigi þann hámarksafnotatíma sem fyrirtæki geta skv. gildandi lögum haft að orkulindum í eigu hins opinbera. Í dag er hámarkstíminn þarna 65 ár í senn og framlengjanlegur. Meirihluti stýrihópsins álítur að stytta beri þennan hámarkstíma umtalsvert. Í skýrslunni er talað um "hóflegan tíma" og 25-30 ár nefnd í því sambandi.

Stýrihópurinn var þó ekki einhuga um þetta mikilvæga atriði. Einn nefndarmanna skilaði séráliti þess efnis að þetta þurfi að skoða mun betur áður en lögð verði fram tillaga um svo mikla styttingu á nýtingartímanum. Þetta er sennilega skynsamlegt sjónarmið.

Þó svo Orkubloggarinn álíti að eðlilegt geti verið að hafa afnotatímann almennt mun styttri en 65 ár, þá er svolítið hæpið af stýrihópnum að leggja til svona mikla styttingu - án þess að leggja fram ítarlegan rökstuðning fyrir slíkum styttri afnotatíma. Þarna hefði líka gjarnan mátt setja fram samanburð við önnur ríki. Vatnsaflsvirkjanir eru einmitt víða um heim byggðar á sjónarmiðinu um BOT (build - operate - transfer) og þar eru því mýmörg dæmi um hver afnotatíminn er. Í skýrslunni er því miður engan slíkan samanburð að finna. Og ennþá síður fjallað um hugsanlegt transfer eða leiðir í anda norsku hjemfall-reglunnar (þ.e. að virkjun skuli í lok afnotatímabils afhent ríkinu endurgjaldslaust).

Nefndin leggur ríka áherslu á að orkunýting skuli stuðla að hámarksarðsemi opinberu orkufyrirtækjanna og að raforkuverð hér eigi að færast nær því sem gerist á "meginlandsmörkuðum Evrópu". Í þessu sambandi veltir stýrihópurinn fyrir sér hversu mikið orkuverð hér geti mögulega hækkað og þar með arður opinberu orkufyrirtækjanna aukist (og þá auðvitað líka arður orkufyrirtækja í einkaeigu). Um þetta lætur nefndin nægja að vísa til kynninga Landsvirkjunar um þessi efni. Og bætir þar litlu sem engu við.

Þarna hefði nefndin hugsanlega átt að sýna örlítið meira sjálfstæði - og leita eftir fleiri sjónarmiðum um framtíðarþróun raforkuverðs í Evrópu. Það er nefnilega svo að talsvert mismunandi álit er uppi um það hvernig raforkuverð í Evrópu muni þróast á næstu árum.

Stýrihópurinn fjallaði einnig um það hvernig skuli standa að töku endurgjalds vegna nýtingu orkulinda í eigu hins opinbera. Bæði um leigu vegna auðlindanýtingar og um skattlagningu arðs af nýtingunni. Leggur nefndin til að stofnaður verði sérstakur Auðlindasjóður sem sjái um útleigu orkuauðlindanna og fái til sín endurgjald vegna nýtingarinnar.

Þó svo raforkuverðið hér hafi fram til þessa verið lágt og arður orkufyrirtækjanna því sáralítill er bæði forvitnilegt og nauðsynlegt að velta fyrir sér hvernig skynsamlegast sé að arðinum verði ráðstafað - þegar/ef hann myndast (þ.e. auðlindarentan). Í skýrslunni er lögð almenn áherslu á að í tilvikum sem hið opinbera er eigandi auðlindanna, skuli eigandinn njóta sem mest af auðlindarentunni þegar hún myndast. Í þessu sambandi eru nefnd nokkur dæmi um hvernig þetta megi gera, án þess að það sé nákvæmlega útfært. Að mati Orkubloggarans væri kannski nærtækt að fara þarna svipaða leiðir eins og gert er í Noregi. Vandinn er bara sá að arðsemin í orkuvinnslunni hér er sáralítil - og þar á verður vart mikil breyting í bráð vegna langtímasamninganna við stóriðjuna.

Það er vel að stjórnvöld hugi að þessum málum. Þær breytingar sem eru raunhæfastar og nærtækastar á íslenskum orkumarkaði í nánustu framtíð, eru þó sennilega af öðrum toga. Þar mætti nefna álitaefnið hvort hér skuli tekinn upp spot-markaður með raforku. Í huga Orkubloggarans er nánast borðleggjandi að taka upp slík markaðsviðskipti hér á landi, en um þetta er lítt fjallað í umræddri skýrslu stýrihópsins. Vonandi er þó Landsnet á fullu að huga að slíkum málum.

Eflaust má segja að þessi skýrsla sé prýðilegt innlegg í umræðu um íslensk orkumál. Og skýrslan gæti reyndar markað tímamót - ef henni verður fylgt eftir af krafti. Það sem Orkubloggaranum þótti athyglisverðast við skýrsluna eru þær áherslur skýrsluhöfunda að afnema skuli ríkisábyrgð af virkjanaframkvæmdum ríkisfyrirtækja fyrir stóriðju, að auka skuli fjölbreytni í orkunýtingu (bæði í hópi viðskiptavina og með því að kanna með nýtingu fleiri orkugjafa) og að skoða skuli ítarlega þann möguleika að tengja Ísland evrópskum orkumarkaði með sæstreng. Áherslur af þessu tagi gætu breytt miklu í íslenska orkugeiranum. Að því gefnu að hugmyndir af þessu tagi séu raunhæfar.

Keisarasprengjan

Nýlega rakst Orkubloggarinn á athyglisvert myndband, sem sýnir allar kjarnorkusprengingar sem hafa átt sér stað á jörðu hér. Þarna er um að ræða allar þær kjarnorkusprengjur sem sprengdar hafa verið í tilraunaskyni og auðvitað líka sprengjurnar sem varpað var á Hiroshima og Nagasaki í ágúst 1945.

Umrætt myndband er ansið áhrifaríkt. Og maður veltir fyrir sér hvort mannkynið hafi algerlega gengið af göflunum í kjarnorkukapphlaupinu. 

Til "gamans" má geta þess að stærsta kjarnorkusprengjan sem nokkru sinni hefur verið sprengd, var rússneska Keisarasprengjan (Tsar Bomba). Sprengjan sú var reyndar einungis helmingurinn af því sem til stóð. Þessi svakalega vetnissprengja átti upphaflega að vera 100 megatonn, en var á endanum höfð 50 megatonn til að forðast of mikla geislavirkni. Til samanburðar má nefna að sameiginlega voru sprengjurnar sem sprungu yfir Hiroshima og Nagasaki innan við 40 kílótonn.

Keisarasprengjan var sprengd fyrir nánast nákvæmlega hálfri öld. Það var þann 30. október 1961 að ofboðsleg eldkúlan og kjarnorkusveppurinn breiddi úr sér yfir rússnesku eyjunni Novaya Zemlaya. Það er einmitt ekki síður óhugnarlegt hversu mikið af kjarnorkutilraununum áttu sér stað hér á Norðurslóðum.

Í tilefni af stórafmæli Keisarasprengjunnar er viðeigandi að birta hér á Orkublogginu umrætt myndband af kjarnorkusprengingum hins viti borna manns. Fyrir óþolinmóða skal þess getið að myndbandið fer rólega af stað. En svo færist fjör í leikinn og allt verður hreinlega snarvitlaust. Uns þetta furðutímabil kjarnorkualdarinnar fjarar út, enda eru nú flest kjarnorkuríkin hætt að gera slíkar tilraunir:

 

 

Olían við Grænland

Nú er nánast slétt ár liðið frá því skoska Cairn Energy tilkynnti um að hafa fundið vísbendingar um olíu á landgrunni Grænalands. Nánar tiltekið um 4 km undir botni Baffinsflóa milli Grænlands og Kanada, um 400 km norðan við heimskautsbaug.

Þetta vakti vonir um að grænlenska olíævintýrið væri að hefjast fyrir alvöru. Í reynd skilaði þó umrædd borhola Cairn, frá sumrinu 2010, einungis óljósum vísbendingum um mögulega olíu. Og þær holur sem Cairn boraði í sumar sem leið (2011) reyndust allar vera skraufþurrar. Staðreyndin er því sú að enn hefur engin vinnanleg olía fundist við Grænland.

Upphaf olíuleitar við Grænland má rekja til þess þegar nokkrar rannsóknaholur voru boraðar á grænlenska landgrunninu fyrir meira en þremur áratugum, á vegum danskra rannsóknastofnana. Svo boraði norska Statoil eina lauflétta tilraunaholu árið 2001. Þetta átti sér allt stað á hafsbotninum vestan Grænlands.

Þó svo engin olía fyndist í þessum rannsóknum var útkoman sú að þarna gæti mögulega verið talsvert af kolvetni (olíu og/eða gas) að finna. Væntingar manna þar um jukust svo enn frekar þegar bandaríska landfræðistofnunin (US Geological Survey eða USGS) tilkynnti árið 2001, að landgrunnið milli Grænlands og Kanada hefði mögulega að geyma allt að 17 milljarða tunna af olíu. Sem er geysimikið.

Til samanburðar þá er í dag álitið að landgrunn Noregs hafi að geyma um 7 milljarða tunna af vinnanlegri oliu (hafa ber í huga að miklu meiri líkur eru á að sú olía sé fyrir hendi, heldur en gildir um grænlensku olíuna - enn sem komið er). Niðurstöður USGS gáfu sem sagt vonir um að mjög mikla olíu sé að finna í lögsögu Grænlands, en engu að síður er mikil óvissa fyrir hendi um það hversu mikil olía þarna reynist vera. 

Það vor svo árið 2007 að ráðist var í fyrsta formlega olíuleitarútboðið á grænlenska landgrunninu. Áhuginn var talsverður. Og ekki var amalegt þegar USGS birti endurskoðaða spá sína um olíu á Norðurskautssvæðunum öllum árið eftir (2008). Enn og aftur voru tölurnar nánast svimandi háar. Landgrunnið út af V-Grænlandi fékk þarna að halda sínum 17 milljörðum tunna. Og að auki sagði USGS að landgrunnið við NA-Grænland væri eitthvert áhugaverðasta olíusvæði framtíðarinnar - jafnvel með um 34 milljarða tunna af vinnanlegri olíu. Samtals hefði lögsaga Grænlands því mögulega að geyma rúmlega 50 milljarða tunna af vinnanlegri olíu!

Reynist þetta rétt gæti Grænland orðið eitt af stærstu olíuríkjum veraldar. Eða með svipað magn af olíu í jörðu eins og í dag er talið að sé að finna í Rússlandi - eða Lýbíu (þau ríki bæði eru meðal mestu olíuframleiðenda heimsins). Munurinn er bara sá, að til að það borgi sig að bora eftir olíu í lögsögu Grænlands þarf olíuverð að vera a.m.k. á bilinu 50-70 USD tunnan. Meðan gumsið spýtist upp t.d. í Líbýu fyrir minna en 5 dollara á tunnuna. Þar að auki er olían við Grænland enn ekki sannreynd.

En hvað sem því líður þá er lögsaga Grænlands hugsanlega eitt af mikilvægari olíuvinnslusvæðum framtíðarinnar. Mat USGS er að um 13% af allri vinnanlegri olíu á heimskautasvæðunum (þ.e. norðan heimskautsbaugs) sé að finna í grænlenskri lögsögu. Og þá ekki síst á svæðum við NA-Grænland. Þetta er sérstaklega athyglisvert fyrir okkur Íslendinga. Vinnsla við NA-Grænland myndi augljóslega skapa Íslandi ýmsa möguleika; við erum jú næsta raunhæfa þjónustusvæðið við olíuiðnað á þessum norðlægu slóðum.

Enn sem komið er er þó engin olíuleit hafin við NA-Grænland. Athygli olíufyrirtækja hefur fram til þessa beinst að vesturhlutanum, enda er hann mun aðgengilegri. Þar hefur áðurnefnt Cairn Energy verið í fararbroddi, en fyrirtækið fékk úthlutað um 50 þúsund ferkm leitarsvæði vestur af Grænlandi í fyrsta formlega olíuleitarútboði Grænlands . Árið 2009 bætti Cairn svo við sig leitaheimild á 20 þúsund ferkm til viðbótar. Stærstu svæðin þeirra eru vestur af Diskóeyju í Baffinsflóa, en sjávardýpið þarna er víðast á bilinu 400-1500 m (sem sagt víða miklu minna dýpi en á Drekasvæðinu milli Íslands og Jan Mayen).

Cairn hefur nú verið að stússa á grænlenska landgrunninu í þrjú ár og borað einhverjar 6-7 holur. Fram til þessa hefur fyrirtækið líklega eytt sem nemur um 75 milljörðum ISK í boranirnar þar. Hver einasta hola kostar jú um 100 milljónir USD, sem jafngildir 11-12 milljörðum ISK. Hjá Cairn voru menn ansið brattir og sögðu að svæðin þeirra hefðu mögulega að geyma 4 milljarða tunna af olíu! Svo var bara að byrja að spreða. Holan sem var sögð bera merki um kolvetni var hola nefnd Alpha-1S1 og er á s.k. Sigguk-svæði (sjá kortið hér að ofan). Hún var þá rúmlega 4 km djúp. Nánari athuganir nú í sumar sem leið (2011) skiluðu engum viðbótarárangri og þegar allt kemur til alls virðist holan vera þurr. 

Áður en boranirnar hófust gaf Cairn Energy það upp að fyrirtækið teldi 10-20% líkur á að hitta í mark. Því miður hefur árangur Cairn við Grænland enn sem komið er verið lítill sem enginn. Og því eins gott að fyrirtækið skuli hafa af nógu taka eftir gríðarlega vel heppnað olíuævintýri sitt í Rajasthan á Indlandi undanfarin ár. Þar gekk Cairn á brott með hátt í tug milljarð dollara!

Það er ábyrgðarhluti að bora eftir olíu - ekki síst á heimskautasvæðunum unaðslegu. Greenpeace hefur verið að gera Cairn lífið leitt með mótmælum á svæðinu og hafa truflað boranirnar. Hjá Greenpeace kalla menn olíuboranir við Grænland cowboy-drilling og segja áhættuna af olíumengun þarna skelfilegar. En áfram var borað og svo verður einnig næsta sumar (2012).

Alls segjast þau hjá Cairn ætla að setja um einn milljarð dollara í grænlenska verkefnið og hyggjast bora einhverjar holur í viðbót næsta sumar (2012). Kannski hitta þeir þá í mark - kannski ekki. Þarna þarf mikla þolinmæði og langtímasýn. Og ef ekkert gengur hjá Cairn, er vert að hafa í huga að brátt munu ExxonMobil, Chevron og Shell líka byrja olíuleit á svæðinu. Öll hafa þessi félög tryggt sér leitarsvæði vestur af Grænlandi (BP ætlaði líka að vera með í grænlenska ævintýrinu, en bökkuðu út eftir slysið á Mexíkóflóa). Olíuleitin við Grænland er rétt að byrja og ekki ólíklegt að a.m.k. 5-10 ár líði í viðbót uns menn verða almennilega varir þarna í þokunni á Baffinsflóa.

Það skemmtilegasta við þetta allt er kannski sú tilhugsun, að varla þarf nema einn eða í mesta lagi tvo vel heppnaða olíubrunna til að efnahagur Grænlands umsnúist á svipstundu. Í dag fá Grænlendingar u.þ.b. helminginn af öllum tekjum heimastjórnarinnar sem styrk frá Dönum. Eru m.ö.o. algerlega háðir dönskum peningum. En þetta eru ekki mjög háar fjárhæðir og ekki þarf að finnast mikil olía til að umsnúa efnahag Grænlendinga

Árlegi styrkurinn frá Danmörku er um 3,5 milljarðar DKK, en grænlensku fjárlögin eru alls u.þ.b. 7 milljarðar DKK eða rúmlega það. Samningar við olíufyrirtækin eru sagðir miðast við að um 60% af öllum olíuhagnaðinum renni til Grænlendinga. Grænlensk stjórnvöld hafa reiknað út að ein góð hola geti skilað Grænlendingum ca. 10 milljörðum DKK í hreinar tekjur - á hverju ári í fjöldamörg ár! Ein hola myndi skv. þessu samstundis veita Grænlendingum fjárhagslegt sjálfstæði og gott betur.

Þessi tala um áætlaðar olíutekjur er ansið há - en kannski ekki fráleit ef olíuverð verður hátt og framleiðslukostnaður í hófi. Og hvað ef þarna verða brátt komnir svona eins og 2-3 brunnar í fulla vinnslu?! Það er kannski ekki furða að Grænlendingar séu sumir svolítið spenntir þessa dagana.

Olíuleit tekur oft fjöldamörg ár uns hún skilar árangri. Og skynsamlegast að stilla væntingum í hóf - hvað svo sem verður. En vonandi kemur að því að við Mörlandar getum samglaðst þessum góðu grönnum okkar í vestri vegna efnahagslegrar velgengni þeirra.

Таван толгой

Ef einhver hefur áhuga á risatækifæri í orkuiðnaðinum getur Orkubloggarinn hvíslað eins og einni ábendingu að viðkomandi: Sem er sú kolsvarta tillaga að taka næstu flugvél til Ulan Bator, höfuðborgar Mongólíu. Og halda þaðan á traustum jeppa beint suður í Góbí-eyðimörkina - í átt að einhverju svakalegasta kolaævintýri veraldarinnar nú um stundir.

Já, í dag heldur Orkubloggið með lesendur sína á fjarlægar slóðir. Við förum alla leið austur til kolasvæðanna geggjuðu í Mongólíu, sem kennd eru við Tavan Tolgoi (sem á frummálinu er ritað Таван толгой). Fyrst skulum við þó líta aðeins um öxl.

Það var í upphafi 13. aldar að mongólski stríðsherrann  Genghis Khan lagði grunninn að stærsta heimsveldi allra tíma. Útþensla þessa mikla ríkis Mongóla náði hámarki um og upp úr miðri 13. öld, en þá voru Mongólar komnir djúpt inní Evrópu. Þar sigruðu mongólsku hersveitirnar m.a. bæði Pólverja og Ungverja og mongólska keisaradæmið þá orðið mesta stórveldi heims. Og jafnvel það víðfeðmasta í mannkynssögunni allri - allt til þessa dags.

Hersveitir Gengis Khan ollu mikilli skelfingu, enda höfðu sögurnar af skefjalausri grimmd þeirra borist hratt vestur á bóginn. En þegar kom fram á 14. öld tók stórveldi Mongóla að hnigna - undir dökku skýi Svartadauða sem þá herjaði á fólk bæði í Asíu og Evrópu. Her Mongóla var smám saman hrakinn til baka og loks alla leið inn á grasslétturnar heima í Mongólíu.

Næstu sex aldirnar þótti Mongólía heldur ómerkur afkimi þessa heims - að margra mati utan Mongólíu. En nú hafa augu heimsins á ný beinst að Mongólum og Mongólíu. Eða öllu heldur að ofboðslegum málma- og náttúrauðlindum sem þar er að finna og liggja ennþá að mestu óhreyfðar. Í Mongólíu eru t.a.m. einhver allra stærstu kolasvæði heimsins. Og þó svo okkur hér í vestrinu þyki kol ekki beint "fínn pappír", þá er staðreyndin sú að kolaiðnaður heimsins er sá hluti orkugeirans sem vaxið hefur hvað hraðast undanfarin ár. Ástæða þess er fyrst og fremst efnahagsuppgangurinn í Kína og víðar í Asíu; eftirspurn frá Kína og mörgum fleiri ríkjum eftir kolum hefur stóraukist (sbr. grafið hér að neðan).

Kolanotkun Asíuþjóðanna hvorki meira né minna en tvöfaldast á einungis einum áratug! Það er sem sagt kolsvört staðreynd að kolaiðnaður er ekki bara áhugaverð sagnfræði, heldur eru kol ennþá bæði mikilvægasta stoð orkugeirans og helsti orkugjafinn i efnahagsuppgangi Kína og margra annarra ríkja. Þess vegna er kolavinnsla og -bruni nú um stundir meiri en nokkru sinni hefur verið í veröldarsögunni. Og það eru horfur á að eftirspurn eftir kolum eigi enn eftir að aukast mikið. Enda horfa nú helstu iðnríki heimsins, ásamt orku- og hrávörufyrirtækjunum, hungruðum augum til kolaauðlinda Mongólíu. Nánar tiltekið til kolasvæðanna í Tavan Tolgoi.

Og nú vex spennan vegna kolaauðlinda Mongólíu með degi hverjum. Því nýlega ákvað ríkisstjórn Mongólíu að bjóða út vinnsluréttinn að stórum hluta svæðisins kennt við Tavan Tolgoi. Þegar fréttist af þessum áformum Mongólanna, ætlaði hreinlega allt að verða vitlaust í alþjóðlega orku- og hrávöruiðnaðinum. Enda ekki á hverjum degi sem þvílíkt risatækifæri býðst í þessum orkuþyrsta heimi.

Meðal fyrirtækja sem hugsuðu sér gott til glóðarinnar og fengu kolsvartan glampa í augun, þegar fréttirnar bárust af áformum Mongólíustjórnar, má t.d. nefna hrávörufyrirtækið og fóstbróður Glencore International, þ.e. svissneska Xstrata. Og líka brasílíska orku- og námurisann Vale, stál- og hrávörursamsteypuna hans Lakshmi Mittal, þ.e. ArcelorMittal, og síðast en ekki síst hið fornfræga bandaríska kolafyrirtæki Peabody Energy (sem er þekkt fyrir að hafa umstaflað heilu fjallgörðunum í Appalachia-fjöllum og víðar um Bandaríkin). Að auki hafa stórfyrirtæki frá Rússlandi, Kína, Suður-Kóreu og Japan sýnt mikinn áhuga á að komast í kolafjöllin í Tavan Tolgoi. Þar á meðal eru hrávörusnillingar eins og sjálfur Rusal-konungurinn Oleg Deripaska.

Síðustu mánuðina hafa stjórnvöld í Mongólíu rætt við alla þessa áhugasömu aðila og leitast við að þrengja hópinn. Og nú í júlí sem leið (2011) tilkynntu þau að einungis þrír aðilar myndu koma til greina sem tilboðsgjafar i Tavan Tolgoi. Þar er um að ræða bandaríska Peabody og að auki tvær fyrirtækjasamsteypur; annars vegar rússneska og hins vegar kínverska.

Stjórnvöld í bæði Japan og Suður-Kóreu gengu hreinlega af göflunum við þessar fréttir. Enda töldu þau augljóst að þarna væru Mongólarnir að hygla rússnesku og kínversku fyrirtækjunum. Rússland og Kína eru jú næstu nágrannar Mongóla. Þarna eru geggjaðir hagsmunir á ferðinni; aðgangur að meira en milljarði tonna af kolum. Og það er kunn staðreynd að stjórnvöldum i Mongólíu er mjög í mun að halda góðu sambandi við báða þessa nágranna sína; Rússa og Kínverja. Þess vegna ætti engum að koma á óvart að rússnesk og kínversk fyrirtæki hafi fremur hlotið náð fyrir augum mongólskra stjórnvalda, fremur en fyrirtæki frá Japan eða Suður-Kóreu.

Það fór reyndar svo að Rússarnir sem þarna komust að, eru í samkrulli við bæði japönsk og kóreönsk fyrirtæki. Og Kínverjarnir eru í samstarfi við japanska fjármála- og hrávörurisann Mitsui & Co. Þannig að kannski má segja að það hafi allar nágrannaþjóðir Mongóla, ásamt vinum þeirra í Bandaríkjunum, fengið smá sneið af kökunni.

Stóru sigurvegararnir í kapphlaupinu um mongólsku kolaauðlindina eru engu að síður bandarísk, rússnesk og kínversk fyrirtæki. Það bendir sem sagt allt til þess að það verði tvær fyrirtækjasamsteypur auk Peabody Energy sem munu taka lokaslaginn um mongólsku kolanámurnar á austursvæði Tavan Tolgoi. Og þó svo Japan og S-Kórea hefðu viljað stærri skerf, þá eru það einkum fyrirtækin Vale, Xstrata og ArcelorMittal sem sitja með sárt ennið.

Rússnesku olígarkarnir Oleg Deripaska og Victor Vekselberg eru líka sársvekktir. Mongólskum stjórnvöldum þótti þeir félagarnir vera full vafasamir pappírar til að fá að vera með í lokaslagnum um þessar miklu náttúruauðlindir. Eða að mongólska forsetanum, honum Tsakhiagiin Elbegdorj, hafi bara ekki þótt þeir Deripaska og Vekselberg vera nógu stórir kallar til að taka þátt í svona risaævintýri.

Þetta sýnir okkur að jafnvel stærstu fyrirtæki heimsins og mestu auðmenn samtímans vinna ekki alltaf. En þeir vesalingar sem urðu útundan í þetta sinn, mega samt ekki missa móðinn. Því þó svo umrædd risafyrirtæki og ólígarkar hafi þarna misst af einhverjum allra stærstu kolasvæðum veraldarinnar, er ennþá af nógu að taka í Mongólíu. Landið hefur nefnilega líka að geyma mestu ónýttu gullsvæði heimsins og sömuleiðis er þar að finna nokkrar stærstu úrannámur veraldarinnar - sem flestar eru ennþá nær ósnertar.

Peabody og félagar sigruðu þessa mikilvægu lotu. Það merkir þó ekki að endanlegir samningar séu í höfn. Þar að auki munu þessir risar, þó stórir séu, ekki stille og roligt geta tiplað inní Mongólíu og drifið sig í að skafa gróðann burt. Því þótt vitað sé að umræddur hluti Tavan Tolgoi hafi að geyma meira en milljarð tonna af kolum, sem munu standa undir margra áratuga vinnslu, er langt í land með að þessi ofurvinnsla fari af stað.

Svæðið liggur djúpt inni í suðurhluta Góbí-eyðimerkurinnar og svo til engir innviðir eru fyrir hendi. Þarna vantar bæði vegi, járnbrautir, rafmagn, vatnsveitur og annað sem nauðsynlegt er til að hlutirnir komist í gang. Og frá vinnslusvæðunum eru meira en 1.500 km í næstu höfn (sem er í Kína, en frá Tavan Tolgoi eru 4.500 km í rússneska höfn). Þarna verður því þörf á sannkölluðum risafjárfestingum áður en kolamolarnir fara að hreyfast.

Samningarnir um þetta eina svæði innan Tavan Tolgoi munu þýða gríðarlega fjárfestingu í Mongólíu. Álitið er að allt að 7 milljarða USD þurfi bara í vegi, járnbrautir, háspennulínur o.þ.h. til að sjálf kolavinnslan geti hafist. Fyrirtækin eru sem sagt að taka þátt í risaveðmáli um þróun kolaverðs í framtíðinni. Áhættan er veruleg - en sömuleiðis er ávinningsvonin mikil.

Nefna mætti fyrirtækið Ivanhoe Mines sem dæmi um hvað getur gerst þegar fyrirtæki fær vinnsluleyfi í Mongólíu. Fyrir örfáum árum fékk Ivanhoe leyfi til að vinna gull og kopar í landinu - og á tveimur árum rúmlega fimmfaldaðist hlutabréfaverð fyrirtækisins. Aðgangur að náttúruauðlindum Mongólíu getur sem sagt jafngilt einhverjum stærsta lottóvinningi sem hægt er að hugsa sér.

Kolasvæðin sem nú er verið að úthluta eru einungis lítill hluta af öllum kolaauðlindunum í Tavan Tolgoi. Samtals er þetta rosalega kolasvæði allt talið hafa að geyma á bilinu 6-7,5 milljarða tonna af kolum. Sem geti skilað árlegri framleiðslu upp á tugi milljóna tonna í meira en 150 ár. Samhliða samningunum við stóru erlendu orku- og hrávörufyrirtækin, eru mongólsk stjörnvöld að undirbúa kolavinnslu á öðru svæði þarna í grenndinni, sem verður í höndum ríkisfyrirtækisins Erdenes Tavan Tolgoi. Þar er nú stefnt að hlutafjárútboði sem áætlað er að skili allt að 10 milljörðum USD! 

Það er sem sagt allt að gerast þarna í mongólsku eyðimörkunum þessa dagana. Og það er gaman að sjá að bandaríska Peabody ætlar sér aldeilis ekki að láta sér þetta tækifæri sér úr greipum renna. Og vegna bandaríska Peabody skal tekið fram, að síðan kommúnistastjórnin i Mongólíu missti völdin i kjölfar falls Sovétríkjanna, hefur Bandarikjastjórn verið í afar nánu sambandi við mongólsk stjórnvöld. Það er því kannski ekkert skrítið að Peabody Energy hafi hlotið náð fyrir augum Mongólanna.     

Það er líka greinilegt að Peabody nýtur góðs stuðnings frá bandarískum stjórnvöldum, enda fá fyrirtæki jafn öflug í lobbýismanum í Washington DC. Til marks um þetta má nefna að sjálfur varaforseti Bandaríkjanna, Joe Biden, var nýverið mættur til Mongólíu að hrista spaðann á ráðamönnum þar. Og fékk í staðinn fallegan mongólskan hest að gjöf.

Þar með er loks komin íslensk tenging við Tavan Tolgoi. Því mongólski hesturinn er ekki svo ósvipaður þeim íslenska. Enda munu vera uppi kenningar um að hann sé einmitt forfaðir íslenska hestsins og hafi á sínum tíma borist frá Mongólíu til Noregs í gegnum Rússland. Skemmtilegt.

En nú verða lesendur Orkubloggsins bara að bíða spenntir og sjá hvort og hvenær mongólska þingið samþykki samningana við Peabody og félaga. Upplýsingar þar um hljóta að birtast jafnskjótt á hinum leiftrandi skemmtilega vef Tavan Tolgoi. Alveg þess virði að kíkja þar inn á hverjum einasta morgni.

Kolaiðnaður í Paradís

Manni nánast vöknar um augu. Þegar gamli sveitasöngvarann John Prine minnist óspjallaðrar sveitasælunnar við Grænuá í Kentucky. Gömlu paradísarinnar sem bandaríski kolaiðnaðurinn og kolanámur Peabody Energy eru fyrir löngu búin að eyðileggja:

And daddy won't you take me back to Muhlenberg County,
down by the Green River where Paradise lay?
Well, I'm sorry my son, but you're too late in asking,
Mister Peabody's coal train has hauled it away.

Já; Orkubloggarinn verður ansið meyr þegar kántrý-smellurinn Paradise hljómar úr spilaranum. Smábærinn Paradise við Green River í Muhlenberg-sýslu í Kentucky er löngu horfinn af yfirborði jarðar. Þar er ekkert eftir. Nema fáeinir gamlir legsteinar, þar sem kirkjugarður bæjarins var.

Síðustu íbúar Paradísar hurfu á braut þegar bandarísk yfirvöld létu jafna bæinn við jörðu árið 1967. Það var gert vegna hrikalegrar mengunar frá kolaorkuveri þar í nágrenninu; Paradise Fossil Plant. Dag og nótt jós orkuverið, sem kennt var við sjálfa Paradís, brennisteinsmenguðum útblæstri sínum yfir bæinn. Þarna brunnu endalausir kolahaugarnir, sem lestirnar báru frá námum kolavinnslufyrirtækisins Peabody í Appalachiafjöllum og nágrenni.

Og kolunum er ennþá brennt á fullu í Paradise Fossil Plant. Þvi þó svo bærinn Paradise sé nú löngu horfinn, þá lifir orkuverið góðu lífi. Þetta risastóra kolaorkuver er í dag um 2.300 MW og framleiðir litlar 14 TWst af rafmagni árlega. Sem er nokkru meira en öll raforkuver Landsvirkjunar til samans. Eða álíka mikið eins og þrjár Kárahnjúkavirkjanir. Nema hvað Kárahnjúkavirkjun og önnur íslensk raforkuver brenna jú ekki kolum. Og eru því óneitanlega talsvert betri kostur en bandarísku kolaorkuverin!

Paradise Fossil Plant er stærsta orkuverið í Kentucky-fylki. Kentucky er vel að merkja víðfrægt kolavinnslusvæði. Um 95% af öllu rafmagni fylkisins kemur frá kolabruna. Samtals framleiða kolaorkuverin bara í Kentucky einu um 90 TWst á ári. Sem er vel rúmlega fimmfalt meiri raforkuframleiðsla en öll orkuverin á Íslandi skila af sér.

Í gegnum tíðina hafa gamalgróin kolavinnslufyrirtæki eins og Peabody Energy jafnt og þétt skóflað upp kolunum og um leið slátrað friðsælum skógivöxnum hæðunum og fjalllendinu eftir endilöngum eystri hluta Bandaríkjanna. Þar má nefna svæði í fylkjum eins og Kentucky, Pennsylvaníu og síðast en ekki síst í Vestur-Virginíu.

"Almost heaven, West Virginia... mountain mama, take me home, country roads". Það verður ekki mikið fallegra en þetta dásamlega gæsahúðarlag ljúflingsins og náttúru-unnandans John's Denver. En þessi óður Denver's heitins til náttúrunnar í Vestur-Virginíu er sjálfsagt Peabody lítt að skapi. Því einhver mestu kolasvæði Bandaríkjanna er jú að finna innan Vestur-Virginíu, rétt eins og í Kentucky. Og kolaiðnaður og náttúruvernd eiga litla samleið.

Samtals standa kol nú undir hvorki meira né minna en u.þ.b. 48% af allri raforkuframleiðslu í Bandaríkjunum. Og áfram halda ofvaxnar risaskurðgröfur kolafyrirtækjanna að skafa burtu skóginn og fjöllin. Og moka upp kolahaugunum, sem knýja stóran hluta af efnahagskerfinu þar vestra. Frá kolasvæðunum liggur stanslaus straumur járnbrautalesta, hver með tugi vagna smekkfulla af kolum. Jafnvel á okkar grænu tímum er kolaiðnaðurinn áfram á fullri ferð, rétt eins og ekkert hafi í skorist. Þrátt fyrir að kol séu langversti orkugjafinn út frá bæði umhverfis- og heilsusjónarmiðum, bendir flest til þess að kol verði áfram helsti orkugjafi mannkyns. Ekki aðeins alla þessa öld heldur jafnvel einnig þá næstu!

Það vill jú svo til að kol eru ódýrasti raforkugjafinn í veröld okkar. A.m.k. ef umhverfis- og heilsutjón sem fylgir kolagreftri, -vinnslu og kolabruna er ekki tekið með í reikninginn. Og það er ennþá til ofboðslega mikið af kolum út um veröld víða. Þess vegna gerir t.a.m. upplýsingaskrifstofa bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) ráð fyrir því að kol verði enn um langa framtíð mikilvægasti orkugjafi mannkyns. Meira að segja stóraukin gasvinnsla, sem hefur skilað sér í verulegum verðlækkunum á gasi, er ekki talin ógna yfirburðastöðu kolaiðnaðarins.

Í dag er hlutdeild kolanna í raforkuframleiðslu heimsins um  40%. Og í nýjustu orkuspá EIA er gert ráð fyrir að árið 2035 verði hlutfallið nánast óbreytt; hafi einungis lækkað um örfá prósent og nemi þá 37% allrar raforkuframleiðslu heimsins. Og að kol verði áfram þýðingarmesti raforkugjafinn, jafnvel þó svo bæði gas og endurnýjanleg orka klípi aðeins af kolunum. 

Raforkunotkunin í heiminum öllum er nú samtals um 19.100 TWst á ári, en því er spáð að árið 2035 verði hún 35.200 TWst. Þetta er 84% aukning. Mestöll sú aukning verður, skv. spá EIA, utan Vesturlanda og þá sérstaklega í Kína. En þó svo Kínverjar leggi mikla áherslu á t.a.m. bæði vindorku og sólarorku, þá eru það blessuð kolin sem munu standa undir stærstum hluta aukinnar raforkuframleiðslu í Kína.

Í sjálfum Bandaríkjunum mun notkun á kolum aftur á móti fara heldur minnkandi hlutfallslega séð. Skv. spám EIA munu kolin í raforkumengi USA minnka úr núverandi 48% og niður í 43% sem hlutfall af raforkuframleiðslu viðmiðunarárin 2008 og 2035. Í spánni er gert ráð fyrir að sá orkugjafi sem fylli þetta skarð verði aðallega gas, en einnig vindorka. Kol verða þó enn sem fyrr mikilvægasti raforkugjafinn i Bandaríkjunum.

Svona spár eru auðvitað mjög óvissar. En vert er að hafa  huga að bandaríski kolaiðnaðurinn er með eitthvert öflugasta lobbýistagengið í Washington DC. Fyrir vikið tala pólítíkusarnir þar vestra lítt um neikvæð umhverfisáhrif kolaiðnaðarins. En þeim mun meira um tækifærin i clean coal og að brátt verði kolaorkan nánast orðin skærgræn!

Þetta er sérstaklega skemmtilegt þegar haft er í huga að í gegnum tíðina hefur Peabody jafnan barist með kjafti og klóm gegn sérhverri nýrri umhverfislögjöf sem komið hefur til tals westur í Washington DC. Tímamótalöggjöf um að draga úr brennisteinsmengun frá kolaorkuverum (Clean Air Act) náði nú reyndar samt í gegn. Þrátt fyrir all svakalega andstöðu Peabody. Þeir vinna ekki alltaf, blessaðir.

Það er annars af Peabody Energy að frétta, að í dag er fyrirtækið stærsta einkarekna kolavinnslufyrirtæki veraldar.  Kolin frá Peabody knýja nú u.þ.b. 10% af allri raforkuframleiðslu í Bandaríkjunum. Og þegar litið er til heimsins alls nemur raforkan frá kolum Peabody um 2% af allri raforku sem framleidd er á jörðu hér.

Í fyrra voru tekjur Peabody rétt um 7 milljarðar USD og hagnaðurinn hvorki meira né minna en rúmlega 1,8 milljarðar dollara. Fyrirtækið beitir nú öllum sínum áhrifum til að sannfæra bandaríska þingmenn og stjórnvöld um að samþykkja nýja orkustefnu, sem leggi megináherslu á að nýta bandarísk kol í enn meira mæli en hingað til hefur verið gert. Og að stefnt skuli að því að kolanotkun í Bandaríkjunum tvöfaldist fyrir árið 2025.

Í reynd verður þó vöxtur Peabody næstu árin sennilega mestur lengst austur í Asíu. Auk Bandaríkjanna er Peabody löngu orðið umsvifamikið í Ástralíu og fer hratt vaxandi í Kína. Að auki stendur nú til að fyrirtækið opni brátt einhverja allra stærstu kolanámu heims austur í Mongólíu. Þar er nefnilega að fara í gang ofsalegasta kolaævintýra allra tíma! Þar munu Peabody og félagar brátt geta sönglað "Almost heaven, South Mongolia!".  Kannski meira um það magnaða Mongólíu-verkefni síðar hér á Orkublogginu.

Höfum hugfast að kol eru langmikilvægasti raforkugjafinn. Og að svo verður að öllum líkindum um langa framtíð. Það má því segja, að það sé svo sannarlega langt í frá að kolaiðnaðurinn sé á leið úr Paradís. Og varla ástæða til annars en að kolavinnslurisinn Peabody eigi bjarta framtíð fyrir höndum. Hvort sem okkur líkar það betur eða verr.

Gullæði í Yukon

Hver man ekki eftir þeirri frábæru Chaplin-mynd Gullæðinu! Þegar Big Jim, hinn frjálslega vaxni vinur litla flakkarans, sturlaðist af hungri. Og ætlaði að slátra Chaplin og éta hann í hrörlegum kofanum úti í óbyggðum Klondike.

Til allrar hamingju náði litli flakkarinn að koma vitinu fyrir langhungraðan félaga sinn. Og svo loksins bar gullleitin árangur. Þeir félagarnir fundu heilt gullfjall; "GOLD, GOLD, a mountain of gold!"

Í þessu sambandi er vert að hafa í huga að i þessu geggjaða gullæði lengst norður í Klondike í Kanada í lok 19. aldar, mun aldrei hafa fundist nein almennileg gullæð. Og auðvitað ennþá síður heilt gullfjall. Heldur bara smámolar og agnir á víð og dreif. Þetta er engu að síður eitthvert frægasta gullæðið sem um getur. Og  Klondike löngu orðið samnefnari yfir það þegar æðisgengin ágóðavon myndast hjá hópi fólks. 

Gullæðið í Klondike fyrir rúmum hundrað árum, í nágrenni við bæinn Dawson í Yukon á mörkum Alaska og Kanada, var svo sannarlega æðisgengið. Jafnskjótt og fréttist af gullmolunum sem fundist höfðu í s.k. Kanínulæk (Rabbit Creek) í Yukon síðsumars árið 1896, tóku vongóðir gullgrafarar að streyma á svæðið. Rabbit Creek var í snarhasti umskírður Bonanza Creek. Og á örskömmum tíma óx íbúafjöldi Dawson úr nokkrum vesælum drottinssauðum í um 40 þúsund manna gullgrafaraborg!

Þar með varð Dawson nánast á svipstundu stærsta borgin í vesturhluta Kanada. Og t.a.m. fjölmennari en sjálf Vancouver. Það furðulegasta er að Dawson og Klondike urðu þó alls ekki villta norðrið. Kanadísku riddaralögreglunni tókst nefnilega á einhvern ótrúlega farsælan hátt að halda uppi lögum og reglu í þessu nýja og gríðarlega fjölmenna samfélagi gullgrafaranna.

Gullæðið þarna í Klondike fyrir meira en öld síðan varð á tímum mikils atvinnuleysis í Bandaríkjunum. Árið 1893 hafði hlutabréfabóla í járnbrautarfyrirtækjum sprungið með tilheyrandi risaafskriftum og bankagjaldþrotum (svoleiðis áföll af völdum gáleysilegra lána banka til braskara eru nefnilega engin nýlunda í blessuðum kapítalismanum!). Þessari bankakreppu fylgdi verðfall á hrávörum eins og hveiti og baðmull, en verðfallið hafði þá keðjuverkun að fjöldagjaldþrot urðu meðal bandarískra bænda. Loks varð stórfelld en misheppnuð spákaupmennska með silfur á þessum sama tíma, til að auka enn á kreppuna. Sjaldan er ein báran stök.

Álitið er að þessi djúpa efnahagslægð í Bandaríkjunum í lok 19. aldar hafi valdið hátt í 20% atvinnuleysi þegar mest varð! Enda fór svo að um leið og fréttist af gullfundinum í Klondike árið 1896 streymdu þúsundir og aftur þúsundir Bandaríkjamanna af stað þarna óralangt í norður. Í von um að bjarga bágum fjárhagnum.

Einnig komu hópar ævintýramanna frá Evrópu og bættust þeir í fjöldann á leið sinni til Yukon. Sumir gullgrafararnir fóru sjóleiðina til Alaska og svo upp með Yukon-ánni. Aðrir fóru landleiðina og um hið fræga Chilkoot-skarð. Skarðið sem Chaplin gerði ódauðlegt í áðurnefndri kvikmynd sinni; The Gold Rush frá 1925.

Og svo sannarlega var gull í Klondike. Og uppsveiflan sem það olli í Bandaríkjunum nægði til að fleyta landinu áfram - um skeið. Eða fram að næstu efnahagsdýfu, sem varð árið 1907. En þá sprakk koparbóla í andlitið á fjölmörgum bandarískum bönkum, sem lánað höfðu gáleysislega í spákaupmennsku með hlutabréf í koparfyrirtækinu United Copper. Jamm; svona gengur blessaður kapítalisminn í hringi og virðist aldrei geta haldið sig lengi innan skynsamlegra marka. Og ennþá síður lært af reynslunni. En það er allt önnur saga. Í dag horfum við til gullsins í Klondike.

Gullæðinu í Klondike var að mestu lokið árið 1899; einungis þremur árum eftir að það hófst. Aldamótaárið 1900 var íbúafjöldinn í Dawson kominn niður í um 5 þúsund manns og þar fækkaði áfram jafnt og þétt. Svæðið var að vísu áfram að einhverju leyti vettvangur gullleitar og -vinnslu. En í nútímanum er Dawson einungis um 1.200 manna bær. Sem síðustu árin og áratugina hefur fyrst og fremst verið þekktur sem ferðamannabær fólks í sumrafríi. Og einskonar safn um þennan furðulega tíma gullæðisins í Klondike fyrir meira en hundrað árum.

Gullæðið í Klondike er sem sagt löngu liðið. Eða hvað? Nú meira en öld eftir að gullgrafararnir héldu svo tugþúsundum skipti aftur heim frá Klondike, eru undarlegir atburðir að gerast þarna lengst norður í rassgati. Á allra síðustu árum hafa augu gullnámuiðnaðarins skyndilega á ný beinst að svæðunum í nágrenni Yukon-árinnar. Það virðist hreinlega sem nýtt gullæði sé byrjað í Klondike!

Til marks um hvað þetta svæði er afskekkt, þá er það t.d. óralangt norðan við barrskógana sem nú er verið að ryðja í Kanada til að skófla upp olíusandinum sem þar er að finna. En það magnaðasta í þessari enduruppgötvun á gullinu í Yukon er að hana virðist nær alfarið mega rekja til tveggja sveppatínslumanna. Sem eru kanadísk hjón á fimmtugsaldri; þau Shawn Ryan og Cathy Wood.

Til skamms tíma bjuggu þau hjónakornin Shawn og Cathy ásamt ungum börnum sínum í hálfgerðum skógarkofa í fjalllendinu á mörkum Alaska og Kanada. Þar framfleyttu þau sér með því að tína eftirsótta matarsveppi, sem þau gátu selt til fínustu veitingahúsa suður í "menningunni". Shawn Ryan er sonur námuverkamanns frá Ontario-fylki í Kanada. Strákurinn tók snemma stefnuna á afskekkta staði þar sem grípa má í námavinnu eða önnur tilfallandi störf. Ævintýraleit Ryan's bar hann loks til Dawson í Yukon á tíunda áratugnum. Þar kynntist hann Kötu sinni og saman lifðu þau hálfgerðu villimannalífi þarna norður í auðninni og framfleyttu sér m.a. á sveppatínslunni.

En jafnvel sveppir eru háðir markaðslögmálunum. Í kjölfar hryðjuverkaárásanna í New York og Washington DC í september 2001 snarféll eftirspurnin eftir þessum stórfínu matarsveppum. Fyrir vikið steyptust nú blankheitin yfir fjölskylduna. Sem var ekki beinlínis það besta sem skeður, þegar vetur var að ganga í garð á slóðum þar sem frostið fer niður í allt að -50 gráður á celsius.

Ryan hafði þá um skeið velt fyrir sér þeim möguleika hvort finna mætti einhverjar leifar af gulli á svæðinu. Þrátt fyrir lágmarksmenntun virðist sem hann hafi haft góðan sans fyrir jarðfræði og sé glöggur á að átta sig á því hvar gull sé helst að finna. Ryan var hugsi yfir því að gullæðið í Klondike hafði aðallega falist í gamaldags gulleit, þar sem menn sigta gullagnir og -mola úr árfarvegum. Þangað hefur gullið dreifst frá sjálfum gullæðunum í berginu, en í Klondike höfðu sjaldnast fundist neinar slíkar æðar. Ryan taldi að þarna hlyti ennþá að vera unnt að finna leifar af gulli og jafnvel einhverjar óraskaðar gullæðar - ef maður bara leitaði á réttum stöðum.

Shawn Ryan lagðist nú yfir bunka af gömlum skýrslum um gullleitina fyrir meira en öld síðan. Og jafnskjótt og frost fór úr jörðu byrjaði hann, með þrjósku og útsjónarsemi að vopni, markvisst að leita að gulli á svæðinu. Þetta var sem fyrr segir uppúr aldamótunum síðustu - fyrir um áratug síðan. Ryan gerði uppdrátt af svæðinu og byrjaða að safna grjóti og jarðvegssýnum með afar skipulögðum hætti. Þessu öllu hlóð hann svo á pallbílinn í vandlega merktum pokum. Og skrölti svo með sýnishornin í rannsókn til bæjarins Whitehorse, sem er höfuðstaður Yukon og liggur langt suður af Dawson.

Og þá gerðist hið óvænta. Sum sýnishornanna höfðu að geyma svo mikið af gulli að grundvöllur gæti verið fyrir námavinnslu! Shawn Ryan hafði kortlagt sýnatökuna af nákvæmni og eyddi nú síðustu dollurunum sem til voru á heimilinu til að kaupa námuréttindi á nokkrum reitum. Þessi réttindi selja kanadísk stjórnvöld gegn vægu gjaldi. Það fyrirkomulag er í reynd hluti af byggðastefnu gagnvart þessum fámennu og hnignandi svæðum í norðanverðu Kanada. Hver reitur er venjulega 25 hektarar (500 metrar á kant). Menn hafa svo ákveðinn tíma til að nýta svæðið, en verða ella að skila leyfinu til baka.

Nú er það vissulega svo að risafyrirtæki eins og Barrick Gold eða BHP Billiton eru auðvitað þau sem stjórna gullnámuiðnaðinum. Engu að síður er ennþá til það sem kannski mætti kalla venjulega old fashioned gullleitarmenn. Beri leit slíkra gullgrafara árangur er algengt að gullvinnslufyrirtækin eða spákaupmenn kaupi af þeim viðkomandi námuréttindi (þ.e. vinnsluréttindin á viðkomandi reit). Gegn mishárri greiðslu.

Slíkir samningar hljóða gjarnan þannig, að viðkomandi gullgrafari fái tilteknar prósentur af framtíðartekjum svæðisins. Reynist um góða gullnámu að ræða getur seljandinn (upphaflegi rétthafinn) orðið vellauðugur í fyllingu tímans. Oftast er árangur námuvinnslunnar og hagnaðurinn þó auðvitað ekkert óskaplegur og oft jafnvel enginn.

Námufyrirtækin kaupa auðvitað ekki hvað sem er. Og það er löng leið frá því að einmana sérvitringur finni merki um gull, þar til vinnsla fari í gang. Þarna í millitíðinni koma oft ýmis fyrirtæki og fjárfestar að verkefnunum í því skyni að sannreyna hverju svæðið kann að geta skilað. Og Shawn Ryan tókst einmitt að vekja athygli slíks fyrirtækis á einum reitnum og selja hlutdeild i honum fyrir dágóða upphæð. Þá peninga nýtti hann til að festa sér ennþá fleiri reiti. Að auki keypti hann hugbúnað til að geta kortlagt svæðið í tölvunni hjá sér, sem hjálpaði honum að átta sig betur á því hvaða svæði væru þau álitlegustu.

Fljótlega tókst Ryan að finna fleiri áhugaverð svæði. Og það eru jafnvel vísbendingar um að hann hafi fundið stóra gullæð í nágrenni við Yukon-fljótið. Samhliða þessum góða árangri fór gullverð jafnt og þétt upp á við, þ.a. að áhugi námufyrirtækja og fjárfesta á vænlegum gullvinnslusvæðum óx hratt. Með sölu á hlutdeild í fleiri reitum til námufyrirtækja eru þau hjónakornin nú skyndilega orðin milljónamæringar í dollurum talið. Og reynist einhver náman almennilega ábatasöm, munu samningar um hagnaðarhlutdeild hugsanlega gera þau að milljarðamæringum!

Nýlega fluttu þau Shawn Ryan og spúsa hans með krakkana suður til Whitehorse. Þar hafa þau nú stofnað fyrirtæki sem sérhæfir sig í ráðgjöf við gullleit, með þátttöku nokkurra fjárfesta. Ekki virðist ofmælt að Shawn Ryan sé nánast orðin lifandi goðsögn í Yukon-fylki. Og hann getur leift sér að brosa í kampinn þegar hann er minntur á að samanlagðir reitirnir sem þau hjónin hafa tryggt sér, eru nú orðnir stærri að flatarmáli en Luxembourg. Mörg af þeim svæðum eru talin hafa að geyma talsvert af vinnanlegu gulli. Enda streymir nú fjöldi fyrirtækja inn á svæðin í nágrenni Yukon-árinnar. Og mörg þeirra fyrirtækja hafa sóst eftir samstarfi við Ryan og þau hjón.

Já - það lítur hreinlega út fyrir að nýtt gullæði sé skollið á í Klondike. Fjölmörg námufyrirtæku eru komin á svæðið og stjórnvöld hafa vart undan við að stimpla leyfi um námuréttindi. Shawn Ryan er í dag forstjóri og stór hluthafi í Ryan Gold, sem skráð er í TSXV  kauphöllinni í Calgary. Að auki eiga þau hjónin hlut í fjölmörgum gullleitar- og vinnsluleyfum, sem ýmis námufyrirtæki og/eða spekúlantar hafa keypt hlutdeild í.

Ennþá er þó ekki útséð um hvort þetta ævintýri norður í Yukon verði bara nýtt 3ja ára Klondike eða varanleg alvöru námuvinnsla. Hækkandi gullverð síðustu árin hefur eðlilega ýtt undir áhuga gullnámuiðnaðarins. Ómögulegt er að segja hvað gerist ef/þegar gullverð fellur verulega á ný. Kannski á nýja gullæðið í nágrenni Klondike eftir að skila Kanada fjölmörgum nýjum milljarðamæringum - en kannski fjarar það bara hægt og rólega út. Enn sem komið er byggir ævintýrið þarna í auðnum Kanada fyrst og fremst á væntingum og engan veginn víst hvað verður.

Til eru þeir sem eru tortryggnir á þetta nýja gullæði og segja það einkennast af alltof mikilli bjartsýni. En Shawn Ryan þykir engu að síður vera afbragðsgott dæmi um hvernig gamla góða Vestrið (eða Norðrið!) býður enn þann dag í dag upp á tækifæri fyrir harðduglegt fólk. Fólk sem með þolinmæði, þekkingu og þrautsegju sína að vopni getur náð hreint mögnuðum árangri.

Íbúar Dawson og fleiri bæja í Yukon upplifa nú óvænta veltuaukningu og eftirspurn eftir bæði húsnæði og vinnuafli. Það eru sem sagt lítil merki um kreppu þarna norður í strjálbýlustu en einhverjum sumarfegurstu héruðum Kanada. Hafi lesendur Orkubloggsins hug á því að freista gæfunnar sem gullgrafarar í Yukon, er þó vert að hafa í huga að þarna er skelfilega mikill kuldaboli á veturna. Og því eins gott að taka með sér bæði almennilega þykka íslenska dúnsæng og lopapeysu! Eða einfaldlega bíða næsta vors.

 

Sólsetur á Vesturlöndum enn á ný?

Orkubloggið hóf göngu sína snemma árs 2008.

Þá voru miklir uppgangstímar í endurnýjanlegri orku. Svo um haustið kom efnahagsskellurinn í Bandaríkjunum; olíuverð snarféll og dró allan græna orkugeirann með sér í svaðið. Svo varð Obama forseti í Bandaríkjunum, bandarísk stjórnvöld hófu að dæla peningum í endurnýjanlega orku og á sama tíma byrjuðu hlutabréfamarkaðir að rétta úr sér.

Nú virðist aftur á móti sem allt sé aftur að fara niður á við. Spár um double-dip kreppu gætu gengið eftir. Vantrú á efnahagslífinu er byrjuð að valda verðfalli á olíu og um leið fær endurnýjanlegi orkugeirinn högg. Við þetta bætast svo raðgjaldþrot í bandaríska sólarorkuiðnaðinum - og sólarorkufyrirtæki í Evrópu eiga líka sum í verulegum vandræðum. Kínversk sólarsellufyrirtæki hafa síðustu misserin og árin undirboðið vestrænu fyrirtækin all svakalega og svo virðist sem kínverski sólarselluiðnaðurinn sé hreinlega að gleypa heimsmarkaðinn.

Sem dæmi um nýleg gjaldþrot má nefna hrun Solyndra og Sterling Energy Systems vestra. Meira að segja norska spútnikfyrirtækið REC virðist í vandræðum. Og það er ekki nóg með að þetta þýði skell á verðbréfamörkuðum. Sjálft Hvíta húsið nötrar nú vegna gagnrýni á framkvæmd orkustefnu Obama-stjórnarinnar. Mörg sólarorkufyrirtæki og önnur fyrirtæki í endurnýjanlega orkugeiranum nýttu sér ríflegar skuldatryggingar í boði stjórnvalda. Og náðu þannig að fjármagna verkefni sem annars hefðu orðið ansið þung. Gjaldþorot Solyndra gæti þýtt að um 530 milljóna USD ábyrgð falli á bandaríska ríkið. Ef þetta er bara toppurinn á ísjakanum - eða upphafið að dómínófalli í græna orkugeiranum - er mikil dramatík framundan.

Það er svolítið sérstakt að ríkisafskipti af orkugeiranum eru óvíða meiri en í vöggu einkaframtaksins; Bandaríkjunum. Og þarna kunna menn að hafa farið full geyst. Sjálfur hefur Orkubloggarinn hér á blogginu ítrekað minnst á þann möguleika að hrunið sem varð í bandarískra orkugeiranum upp úr 1980 geti endurtekið sig. Þá var opinberu fé einmitt líka dælt í sólarorkutækni og margs konar önnur frumkvöðlaverkefni í orkumálum. Sólarsellur voru settar á Hvíta húsið, risastór speglasólarorkuver voru reist með aðstoð hins opinbera útí Mojave-eyðimörkinni og nú skyldu Bandaríkin hrista af sér fíkn sína í innflutta olíu. Þetta fór allt um koll um leið og þrengdi að í efnahagslífinu og olíuverð lækkaði.

Það er þetta stef sem virðist vera að endurtaka sig nú þremur áratugum síðar. Enda virðast menn aldrei geta lært af fyrri mistökum. Spurningin er bara hversu fallið verður mikið í þetta sinn? Eitt er þó nokkuð víst. Græni orkugeirinn mun rísa upp á ný - og verða blómlegri sem aldrei fyrr. Þar til bólan springur aftur. Það eru einmitt þessar miklu sveiflur í endurnýjanlega orkugeiranum sem gera hann alveg sérstaklega spennandi og skemmtilegan viðfangs.

ExxonMobil í gersku ævintýri?

Rússneska ríkisolíufélagið Rosneft hefur vaxið með ævintýralegum hraða síðustu árin.

Rosneft er í dag langstærsta olíufélagið í Rússlandi. En fyrir einungis örfáum árum var Rosneft nánast bara eins og hvert annað smápeð innan um einkareknu hákarlana; orkufyrirtæki rússnesku olígarkanna.

Á tímum Sovétríkjanna og fyrstu árin eftir hrun þeirra var olíuiðnaðurinn þar eystra allur á hendi ríkisins. Þetta gjörbreyttist á tímum ofurhraðrar einkavæðingarinnar í Rússlandi á 10. áratugnum. Fljótlega eftir að Boris Jeltsín varð forseti hins nýja rússneska ríkis um mitt ár 1991, réðust Jeltsín og menn hans í víðtæka endurskipulagning á efnahagslífinu. Þar hafði ríkið verið allt i öllu, en nú hófst hröð einkavæðing og þ.m.t. voru nær öll helstu orkufyrirtæki landsins. Brátt var svo komið að hin einkareknu Yukos, Sibneft, Lukoil og TNK réðu mestu í rússneska oliuiðnaðinum.

Eflaust var það þungavigtarmaðurinn Viktor Chernomyrdin sem var helsti arkitektinn að einkavæðingu rússneska orkugeirans. Chernomyrdin hafði verið ráðherra gasmála í sovéska stjórnarráðinui frá 1985. Og hann varð stjórnarformaður gasfyrirtækisins Gazprom þegar það var tekið út úr orkumálaráðuneytinu árið 1989 og gert að hlutafélagi í eigu ríkisins. Við fall Sovétríkjanna var Chernomyrdin því einhver valdamesti maðurinn í sovéska orkuiðnaðinum.

Fljótlega eftir valdatöku Jeltsin's var Chernomyrdin gerður að aðstoðarforsætisráðherra, með ábyrgð á orkumálum. Hann gjörþekkti rússneska orkugeirann og svo fór að það voru einmitt nokkrir samstarfsmenn Chernomyrdin's sem urðu hvað mest áberandi í einkavæðingu orkufyrirtækjanna. 

Ferli Chernomyrdin's lauk aftur á móti snarlega við valdatöku Vladimir Pútín's um aldamótin 1999/2000. Pútín setti þá Chernomyrdin af sem stjórnarformann Gazprom og skipaði í hans stað lítt þekktan mann; Dmitry nokkurn Medvedev. Medvedev átti fljótlega eftir að verða lykilmaður í rússneskum stjórnmálum; varð forsætisráðherra Rússlands og er nú forseti landsins. Skemmtilegt. Nokkrum árum síðar átti hann svo eftir að hengja heiðursmerki á Chernomyrdin fyrir vel unnin störf fyrir Rússland. Engu að síður var frávikningin úr stóli stjórnarformanns Gazprom niðurlægjandi fyrir Chernomyrdin, sem lauk ferli sínum sem sendiherra Rússlands í Úkraínu. Kannski var það huggun harmi gegn að hann hafði þá önglað saman yfir einum milljarði dollara í sinn eigin vasa - í gegnum hlutabréf í Gazprom.

En höldum okkur við einkavæðinguna á rússnesku orkufyrirtækjunum. Sem fór fram í stjórnartíð Jeltsín's - og Chernomyrdin's. Í fyrstu var einkavæðingin framkvæmd með því móti, að hver ríkisborgari fékk hlut eða kauprétt í viðkomandi fyrirtækjum. Í framhaldinu gerðist það, að menn með góðan aðgang að fjármagni keyptu þessa litlu hluti í stórum stíl. Og eignuðust þannig brátt ráðandi hlut í mörgum fyrirtækjanna.

Þegar leið fram á miðjan 10. áratuginn var tekin upp ný aðferð við einkavæðinguna. Forsetakosningar nálguðust (2006), en rússneska ríkið var illilega fjárvana og rekið með miklum halla. Þá var gripið til þess ráðs að ríkið óskaði eftir lánum gegn veðum í hlutabréfum í útvöldum ríkisfyrirtækjum (á ensku var þetta nefnt loans for shares program). Á þessum tímapunkti hafði tiltölulega lítill hópur manna náð sterkum tökum á rússnesku efnahagslífi og ekki síst fjármálalífinu. Flestir voru þeir fyrrum embættismenn í lykilstöðum og/eða í innsta hring samstarfsmanna Jeltsin's. Þeir sáu sér nú leik á borði að nýta sér ráðandi stöðu sína innan hins einkavædda bankakerfis og tengsl sín við erlenda banka, til að fjármagna lánveitingar sínar til rússneska ríkisins gegn veðum í nokkrum mikilvægustu ríkisfyrirtækjum landsins. Þ.á m. voru flest stærstu orkufyrirtækin.

Að vísu höfðu stjórnvöld sett reglur í tengslum við lánaútboðið, sem áttu að tryggja að þessi fjármögnunarleið myndi ekki leiða til of mikillar samþjöppunar valds í efnahagslífinu. Reglurnar voru tvenns konar. Annars vegar skyldi tilboðsferlið vera opið og gagnsætt, þ.a. að allir áhugasamir kæmust þar að. Hins vegar var sett hámark á hversu stóran hlut í ríkisfyrirtækjunum hver lánveitandi gæti fengið veð í. Þetta síðastnefnda átti að koma í veg fyrir samþjöppun eignarhalds, ef lánin gjaldféllu og gengið yrði að veðunum.

Þegar á reyndi héldu þessi skilyrði auðvitað ekki vatni. Því í fyrsta lagi gátu menn stofnað mörg félög og látið hvert og eitt þeirra bjóða lánsfé gegn hámarksveði - og þannig safnað fjölda veða í sama ríkisfyrirtækinu á eina og sömu hendi. Í öðru lagi reyndist nánast engin samkeppni vera um að bjóða ríkinu lánsfé! Það var líklega þarna sem spillingin varð hvað mest áberandi. Einstakir menn eða hópar samstarfsmanna einbeittu sér að mismunandi fyrirtækjum og virtist jafnvel sem sú klíkustarfsemi ætti sér stað með þegjandi samþykki ríkisins.

Niðurstaðan varð sú að mörg helstu fyrirtæki Rússlands, þ.á m. flest stærstu og mikilvægustu orkufyrirtækin, urðu brátt alfarið á valdi örfárra manna. Þeir hinir sömu urðu svo fljótlega hinir formlegu eigendur orkufyrirtækjanna, því í flestum tilvikum gjaldféllu lánin og þá runnu fyrirtækin til lánveitandanna. Sem sjálfir höfðu útvegað lánsféð með aðgangi sínum að rússneskum einkabönkum og erlendum bönkum.

Eitthvert besta dæmið um þetta er hvernig tveir menn eignuðust þáverandi annað stærsta olíufélag Rússlands;  Sibneft. Þrátt fyrir reglur um gagnsætt útboðsferli og markmið um dreifða veðhafa, náðu þeir tilvonandi  Íslandsvinurinn Roman Abramovich og viðskiptafélagi hans Boris Berezovsky að eignast meirihluta í Sibneft. Bæði Abramovich og Berezovsky voru vel að merkja nánir samstarfsmenn Jeltsin's. Og verðið fyrir þennan rúmlega helmingshlut í Sibneft var einungis um 100 milljónir USD, þó svo fyrirtækið væri þá af flestum álitið nokkurra milljarða dollara virði. Þeir félagarnir þáverandi voru sem sagt með besta boðið um lán til ríkisins gegn veði í hlutabréfum í Sibnef; lán upp á einungis um 100 milljónir USD gegn veði í um helmingshlut í þessu risafyrirtæki. Af einhverjum dularfullum ástæðum bauð þar enginn betur.

Svipað gerðist með annað ennþá frægara rússneskt olíufélag, Yukos. Einnig komst Lukoil í einkaeigu. Það var hinn bráðungi Mikhail Khodorkovsky sem eignaðist Yukos og Vagit Alekperov varð stærsti eigandi Lukoil. Þeir voru báðir fyrrum aðstoðar-orkumálaráðherrar í ríkisstjórnum Rússlands og því nánir samstarfsmenn áðurnefnds Viktors Chernomyrdin. Loks náðu Mikhail Fridman og viðskiptafélagar hans í Alfa Group olíufélaginu TNK í sínar hendur. Fridman hafði þá um skeið verið í ýmsu samkrulli með nokkrum ráðherrum í ríkisstjórn Jeltsin's.

Þar með var rússneska ríkið búið að láta af hendi stærstan hluti rússneska olíuiðnaðarins til örfárra manna. Þeir áttu það flestir ef ekki allir sammerkt að hafa annað hvort verið hátt settir stjórnendur hjá sovéska framkvæmdavaldinu eða í innsta hring samstarfsmanna Borisar Jeltsín. Segja má að eina krúnudjásn orkugeirans sem var enn í höndum rússneska ríkisins hafi verið gasfyrirtækið Gazprom. Þar var rússneska ríkið ennþá stærsti hluthafinn, en var þó reyndar líka búið að selja meirihluta hlutabréfanna í Gazprom (hlutur ríkisins þar var á þessum tíma kominn undir 40%).

Sitt sýnist hverjum um það hversu mikil spillingin hafi verið í rússneska útboðsferlinu. Til eru þeir sem segja að þetta hafi reynst farsæl leið til að koma illa reknum félögum í lag. Það er vissulega staðreynd að einkavæðingin varð til þess að mörg rússnesku ríkisfyrirtækjanna sem höfðu verið að þroti komin, náðu nú að blómstra. Það er til marks um velgengnina að einungis örfáum árum síðar (2001) keypti Abramovich Berezovsky út úr Sibneft fyrir um 1,3 milljarða USD. Á þeim tíma var Berezovsky lentur illilega upp á kant við Pútín og var kominn í sjálfskipaða útlegð í London. Þar með varð lýðnum ljóst að Roman Abramovich var á örfáum árum orðinn einhver ríkasti maður veraldar. Rétt eins og Mikhail Khodorkovsky, aðaleigandi Yukos.

Það er kannski ekki hlaupið að því að einkavæða helstu ríkisfyrirtæki lands án þess að upp komi gagnrýni. Þetta gildir sjálfsagt bæði um Rússland og Ísland og eflaust fleiri lönd. En hvort sem rúsneska einkavæðingin var góð eða slæm, þá varð afleiðingin sú að á örskömmum tíma urðu örfáir menn handhafar að stórum hluta allra olíu- og gaslinda í Rússlandi. Nánast á augabragði varð til hin nýja stétt ofurauðugra manna í Rússlandi; s.k. ólígarkar.

Eftir stóð rússneska ríkið allsbert með sitt litla Rosneft. Meira að segja meirihlutinn í gasrisanum  Gazprom hafði verið einkavæddur og þar var rússneska ríkið orðið minnihlutaeigandi. Og það var eiginlega bara tilviljun að Rosneft hafði ekki lika verið selt. Á tímabili virtist vera ríkur vilji til að koma Rosneft úr höndum ríkisins, en einnig voru uppi áætlanir um að sameina fyrirtækið Gazprom. Á endanum varð ekkert úr þessu og rússneska rikið var því áfram eigandi að Rosneft. Félagið skipti hvort sem er litlu; það samanstóð af nokkrum lélegustu eignunum sem verið höfðu innan sovéska orkumálaraðuneytisins. Þarna var einungis um að ræða tvær úr sér gengnar olíuhreinsistöðvar og fáeinar hnignandi olíulindir.

Skömmu fyrir aldamótin var sem sagt svo komið að örfáir menn höfðu stærstan hluta rússneska orkugeirans í sínum vösum. Árið 1998 fóru þar að auki að heyrast sögur um að þeir Abramovich og Khodorkovsky væru spenntir fyrir að sameina Sobneft og Yukos og búa þannig til langstærsta olíufélag Rússlands. Af þessu varð þó ekki, en þessar fyrirætlanir voru áfram í umræðunni. En þá gerðist það um áramótin 1999/2000 að ólíkindatólið Boris Jeltsín sagði skyndilega af sér sem forseti Rússlands. Og inn á sviðið steig fyrrum KGB-foringinn Vladimir Putin.  

Pútín tók strax að vinna að því markmiði að Kreml yrði á ný ráðandi í olíuiðnaði landsins. Fyrstu árin gekk þetta hægt. Khodorkovski, aðaleigandi og forstjóri Yukos, þráaðist við og fór meira að segja að skipta sér af stjórnmálum og gagnrýndi Pútín af talsverðri hörku. Þegar svo hreyfing komst á ný á sameiningu Yukos og Sibneft var Kremlverjunum orðið nóg boðið. Þarna hefði orðið til rosalegur olíurisi, sem hefði haft tögl og haldir í rússneska olíuiðnaðinum - og alfarið verið  í höndum einkaaðila. En þessar fyrirætlanir þeirra Khodorkovsky og Abramovich, sem þá voru tveir auðugustu menn Rússlands og þó víða væri leitað, gengu aldrei eftir.

Nú fór í gang hröð atburðarás, sem líktist um margt mera skáldsögu en raunveruleikanum. Khodorkovski var handtekinn með dramatískum hætti síðla árs 2003, dæmdur í langa fangelsisvist og Yukos fór í gjaldþrot í kjölfar meintra stórfelldra skattsvika. Um sama leyti féllust nokkrir aðrir ólígarkar snarlega á að selja 12% hlut sinn í Gazprom til rússneska ríkisfyrirtækisins Rosneftgaz. Þar með var rússneska ríkið komið með yfirráð yfir meira en helmingshlut í Gazprom (fyrir þessa sölu hafði ríkið verið minnihlutaeigandi í Gazprom með rétt tæp 39%). Þarna urðu Gazprom og rússneska ríkið nánast eitt - og síðan þá hefur fyrirtækið verið eitthvert mesta valdatækið í öllum evrópska orkugeiranum.

Um sama leyti féllst Abramovich á að selja Sibneft til ríkisins. Hann fór vellauðugur frá þeim viðskiptum; fékk rúmlega 13 milljarða USD fyrir liðlegheitin. Sibneft var látið renna inní Gazprom og varð olíuarmur þessa mikilvægasta orkufyrirækis Rússlands (nafni Sibneft var breytt í Gazprom Neft).

Eftir gjaldþrot Yukos voru risaeignir þrotabúsins seldar og flestar fóru þær til Rosneft. Skyndilega var þetta netta rússneska ríkisolíufélag orðið stærsta olíufyrirtækið í Rússlandi! Þar með voru bæði Yukos og Sibneft komin í umráð Kremlar og að auki hafði rússneska ríkið tryggt sér meirihluta í Gazprom. Eignarhaldið á rússneska orkugeiranum hafði nánast umturnast í einni svipan og Pútin komin með öll orkuspilin á hendi.

Þetta er líklega einhver dramatískasta ríkisvæðing í orkugeiranum sem um getur í veraldarsögunni. Sumir hafa reyndar kallað yfirtöku Rosneft á eignum Yukos mesta rán sögunnar. Því verðlagningin á eignum þrotabús Yukos þótti meira en lítið vafasöm. Þessir gjörningar voru hart gagnrýndir - ekki bara af andstæðingum Pútín's heldur af fjölmörgum þekktum erlendum orkusérfæðingum. En hvað svo sem til kann að vera í þeim ásökunum, þá er rússneska ríkið nú aftur orðið höfuðpaurinn í olíuiðnaði Rússlands.

Auk þess að ráða nú bæði Gazprom, gamla Sibneft og Rosneft, þá á rússneska ríkið einnig Transneft, en það fyrirtæki er eigandi að svo til öllum olíuleiðslum innan Rússlands. Og þó svo Lukoil og TNK (sem nú heitir TNK-BP) hafi fengið að vera í friði, er ljóst að Kremlverjar hafa náð yfirburðarstöðu í rússneska olíuiðnaðinum.

En jafnvel þó svo Rosneft sé orðið stærsta rússneska olíufélagið stendur það talsvert langt að baki alþjóðlegu risunum í orkuiðnaðinum; félögum eins og BP, ExxonMobil, Chevron eða Shell. Um skeið hefur ýmislegt bent til þess að í Kreml stefni menn að því að Rosneft vaxi áfram hratt, þ.a. félagið komist í hóp stærstu olíu- og orkufyrirtækja heimsins. Á tímabili var áætlunin bersýnlega að byggja upp náin tengsl við BP og jafnvel sameina Rosneft breska olíurisanum. En samstarfið við BP reyndist brösótt og að auki komu lagaflækjur í veg fyrir að BP gæti fjárfest í olíuvinnslu í Rússlandi í samstarfi við Rosneft.

Í vor varð svo endanlega ljóst að áætlanir um samstarf Rosneft og BP væru úr sögunni. Sumir töldu að þetta væri meiriháttar klúður af hálfu Rosneft, sem myndi kalla á hörð viðbrögð Kremlar. Á Vesturlöndum bjuggust menn jafnvel við því að nú myndu rússnesk stjórnvöld stokka upp spilin hjá Rosneft. Það var jafnvel farið að tala um að nýi orkukeisarinn Igor Sechin yrði settur af sem stjórnarformaður þessa rússneska olíurisa.

Þetta var orðið æsispennandi. Igor Sechin er vel að merkja ekki hver sem er. Líklega eru fáir ef þá nokkur í rússneska stjórnkerfinu sem hefur verið nánari Pútín. Sechin varð stjórnarformaður Rosneft árið 2004, nokkrum mánuðum eftir handtökuna á Khodorkovsky og skömmu áður en Rosneft keypti eignir Yukos. Hann hafði þá verið æðsti skrifstustjóri rússneska stjórnarráðsins allt frá þeim degi sem Pútin varð forseti (á gamlársdag 1999). Auk þess að vera stjórnarformaður Rosneft hefur Sechin líka verið aðstoðarforsætisráðherra í rússnesku ríkisstjórninni frá árinu 2008.

Samstarf Igor's Sechin við Pútín á sér reyndar ennþá lengri sögu. Sechin var háttsettur í St. Pétursborg á tíunda áratugnum þegar Pútín kleif þar upp metorðastigann, en þar varð Pútín meira að segja borgarstjóri um skeið. Þetta var einmitt á þeim tíma sem Björgólfur Thor og félagar hans voru að byggja upp bjórveldi í sömu borg. Þ.a. eflaust hefur Björgólfur Thor orðið var við þetta tvíeyki; tilvonandi forseta Rússlands annars vegar og tilvonandi stjórnarformann stærsta olíufélags landsins hins vegar.

Segja má að alla tíð síðan hafi þeir félagarnir Pútín og Sechin gengið í takt og hönd í hönd upp allt rússneska stjórnkerfið. Síðustu árin hefur Sechin oft verið kallaður þriðji maðurinn í rússneskum stjórnmálum, en líka nefndur  Svarthöfði  eða Orkukeisarinn. Hann er sagður hafa gríðarleg völd og áhrif. Sechin er af mörgum talinn vera helsti arkitektinn að baki því hvernig Kreml náði undir sig eignum bæði Yukos og Sibneft. Það má svo sem vel vera að Igor Sechin muni senn víkja úr stjórnarformannssæti Rosneft. En enginn skal halda að það þýði að hann sé að missa raunveruleg völd. Þeir Pútin munu vafalítið áfram ráða öllu því sem gerist í rússsneska orkugeiranum. Ekki síst þegar hafðar eru í huga síðustu fréttir um að Pútín stefni nú aftur á forsetaembættið í Rússlandi.

Það er til marks um styrk þeirra félaganna að varla hafði BP dottið úr skaftinu sem tilvonandi samstarfsaðili Rosneft, að Rosneft var komið á fullt í viðræður við ennþá stærri olíufyrirtæki. Eftir leynilegar viðræður nú sumar gerðist það nefnilega á síðustu dögum ágústmánaðar (2011), að þeir félagarnir lönduðu einhverjum mest spennandi díl sem hægt var að hugsa sér fyrir Rosneft. Því hinn nýi vinur og félagi rússneska ríkisolíufélagsins er enginn annar en mikilvægasta afkvæmi  Standard Oil hans John's D: Rockefeller; sjálfur höfuðpaur kapítalismans: ExxonMobil.

Það að ExxonMobil með Texas-manninn Rex Tillerson í fararbroddi yrði helsti samstarfsaðili Rosneft kom mörgum mjög á óvart. Félögin hafa áður unnið saman, en langt í frá að það hafi verið í bróðerni. ExxonMobil og Rosneft hafa nefnilega síðustu 15 árin unnið að einhverju metnaðarfyllsta olíu- og gasverkefni veraldar við Sakhalin-eyju, austast í Rússlandi. Þar hafa fyrirtækin borað dýpstu brunna sem sögur fara af; allt að 12 km undir hafsbotninn. En þegar hlutirnir voru loks komnir á góðan skrið lentu þessi risafélög í miklum átökum um hvert selja eigi gasið og yrir vikið hefur logað í illdeilum milli Rosneft og ExxonMobil. Því þótti ýmsum það með miklum ólíkindum að félögin skyldu nú með svo skömmum fyrirvara gera nýjan risasamning um víðtækt samstarf á sviði orkumála.

Það er ekki nóg með að ExxonMobil hafi þarna samið við Rosneft um rúmlega 3 milljarða USD fjárfestingu í olíuleit og -vinnslu bæði suður í Svartahafi og norður í Karahafi. Heldur gengur samkomulagið líka út á að Rosneft fái hlutdeild í olíuvinnslu ExxonMobil innan Bandaríkjanna! Bandarískur almenningur hefur  sem sagt loksins fullt tilefni til að skrækja: "The Russians are coming!". Þó svo það sé ekki alveg að gerast með þeim hætti sem fólkið óttaðist mest hér í Den, þegar sovéski kjarnorkusveppurinn vofði yfir.

Það eru svo auðvitað líka mikil tíðindi að menn ætli að fara af stað norður í kuldabola Karahafsins. Segja má að þetta sé táknmynd um það, að leiðin að heimsskautaolíunni utan Alaska sé loks að opnast. En þó svo Karahafið þyki eitthvert mest spennandi olíusvæði Norðurskautsins, verður vinnsla á þessum slóðum enginn barnaleikur.

Hvað um það; í framtíðinni munum við hér á landinu bláa hugsanlega sjá risaolíuskip í fjarska koma siglandi á leið sinni með svarta gullið frá Karahafi til Bandaríkjanna. Það hlýtur reyndar að vera sérkennilegt fyrir evrópsku olíufélögin og evrópska stjórnmálmenn að horfa upp á hinn ríkisvædda rússneska olíuiðnað og stærsta olíurisa Bandaríkjanna tengjast svona nánum böndum. Sumir eru verulega áhyggjufullir yfir þessari þróun mála og taka svo djúpt í árinni að segja að þarna sé Roxxon Energy  raunveruleikans að fæðast. En kannski er þetta þvert á móti bara eðlilegt skref í framþróun orkugeirans. Eitt er víst; það er svo sannarlega aldrei nein lognmolla í olíuiðnaði veraldarinnar.

 

Gullregn

Blessuð rigningin. Henni er misskipt. Í sumar gerðist það, að þurrkar og kjarreldar hrjáðu Texasbúa óvenju mikið og lengi. Á sama tíma rigndi oft svakalega í Noregi.

Úrkoma og þurrkar hafa mikil áhrif á raforkubúskapinn í báðum þessum tveimur fjarlægu löndum; Noregi og Bandaríkjunum. Og það jafnvel þó svo einungis annað landið (Noregur) byggi nær alfarið á vatnsafli, en hitt (Bandaríkin) byggi raforkuframleiðslu sína að mestu á kola- og gasbruna.

Svo til 100% af raforkuframleiðslunni í Noregi kemur frá vatnsaflsvirkjunum. Þegar mikið rignir á hálendi Noregs segja fjölmiðlar þar í landi ekki endilega frá því hversu mikil úrkoman var í millimetrum. Heldur er þess í stað stundum notuð mælieiningin gígawattstundir - eða jafnvel terawattstundir!

Rigningin er þá sem sagt mæld sem tilvonandi raforkuframleiðsla og framtíðarverðmæti. Enda er rigningin gulls ígíldi - sannkallað gullregn.

Fyrir viðskiptavini raforkufyrirtækjanna felst ábatinn í því að mikil úrkoma veldur yfirleitt einhverri skammtímalækkun á raforkuverði á norræna raforkumarkaðnum Nordpool Spot. Fyrir norsku raforkufyrirtækin er rigningin góð viðbót í miðlunarlónin á hálendi Noregs. Þýðir að þar verður af meiru að taka þegar mikil eftirspurn er eftir raforku og verðið hátt. Sökum þess að norska raforkukerfið er tengt nágrannalöndunum merkir rigning í Noregi oft meiri útflutning á raforku - inn á markað þar sem raforkuverð er gjarnan mjög hátt. 

Rétt eins og í Noregi, þykir það fréttnæmt hér á Íslandi ef mikil úrkoma eða jökulbráðnum vegna hlýinda fyllir miðlunarlón óvenju hratt. Hér á landi getur þetta líka gerst vegna aukinnar jarðhitavirkni. Snemma í sumar sem leið, varð einmitt sá atburður að óvænt jökulhlaup kom úr vestanverðum Vatnajökli og niður ána Sveðju og þaðan í Hágöngulón. Þar með mun lónið nánast hafa fyllst á svipstundu, en Hágöngulón er efsta lónið í miðlunar- og veitukerfi virkjana Landsvirkjunar í Þjórsá og Tungnaá.

Það er líklega vissara að muna eftir því að kíkja upp eftir Sveðju áður en haldið er útí ána (á myndinni hér til hliðar er Orkubloggarinn einmitt við stýrið útí Sveðju - reyndar ekki nú í sumar heldur í nóvemberkrapa og skammdegi). Vert er einnig að muna að ef Ísland væri tengt Evrópu með rafkapli gæti svona flóð mögulega þýtt óvæntan og myndarlegan glaðning fyrir Landsvirkjun - og þar með fyrir ríkissjóð og þjóðina alla. Einfaldlega vegna þess að á meginlandinu er raforkuverðið margfalt hærra en hér á landi og unnt yrði að selja alla umframframleiðslu á háu verði inn á evrópska spot-markaðinn. Þess í stað takmarkast gleðin af svona óvæntu rennsli í Hágöngulón, við meiri líkur á góðri stöðu miðlunarlóna á Þjórsársvæðinu fyrir veturinn.

Hér í upphafi færslunnar var minnst á Bandaríkin. Og Texas -þar sem hvert hitametið á fætur öðru var slegið nú í sumar. Hitinn og þurrkurinn var sérstaklega mikill í ágúst. Texasbúar voru hreinlega að bráðna í kæfandi hitanum.

Þetta veðurfar varð til þess að geggjað rafmagnsverð skall á neytendum bæði í Texas og fleiri fykjum Bandaríkjanna. Kannski þykir Íslendingum skrítið að sumarhitar valdi hækkunum á raforkuverði. Enda erum við vanari því að nota lítið rafmagn á sumrin en þurfa mikið rafmagn þegar vetrarstormar geysa og skammdegismyrkrið hellist yfir. En þarna vestra eru hitabylgjur og miklir þurrkar uppskrift að miklu álagi á raforkukerfið - bæði vegna mikillar notkunar á loftkælingu og vegna þess að langvarandi þurrkar valda því að ryk sest á raflínur. Og það var einmitt raunin í sumar - bæði í Texas og víðar um landið.  

Hitabylgjan var afar þaulsetin og leiddi til þess að sumstaðar var hitastigið þarna westra um eða yfir 40 gráður á celsius í margar vikur samfleytt. Og ekki kom deigur dropi úr lofti svo mánuðum skipti.

Þetta óvenju heita og þurra veður olli því að mikið ryk og sandur settist á raflínur, með þeim afleiðingum að rafmagnið sló víða út. Við þessu var lítið hægt að gera, en menn leituðu auðvitað úrræða. Reyndu jafnvel að nota þyrlur til að þrífa háspennulínurnar, en með litlum árangri (myndin hér að ofan sýnir einmitt þyrlu við þetta verk í Texas nú í ágúst sem leið).

Þetta ástand leiddi til víðtækra bilana og truflana í raforkukerfinu. Og þá rauk verðið upp. Það voru sérstaklega raforkunotendur í risafylkinu Texas sem fengu að kenna á þessu ástandi, sem ítrekað kom upp þar og víðar í Bandaríkjunum í sumar.

Á þessum slóðum er algengt heildsöluverð á rafmagni í kringum 40 USD pr. MWst (til samanburðar má nefna að hér á Íslandi er mestur hluti raforkunnar líklega seldur á u.þ.b. 25 USD pr. MWst nú um stundir, þ.e. til stóriðjunnar). Við sérstakar aðstæður getur raforkuverðið í Texas hækkað verulega og þá jafnvel farið í 80-90 USD eða jafnvel eitthvað hærra tímabundið. En snemma ágúst fór raforkuverðið i Texas út yfir allan þjófabálk. Meðalverðið fór yfir 2.500 USD pr. MWst og náði meira að segja að skríða yfir 3.000 USD - og var þá orðið meira en sextíu sinnum hærra en venjulegt er!

Raforkuverðið hélst hátt í margar vikur, en reyndar ekki svona brjálæðislega hátt nema í fáeina stundarfjórðunga. En þetta ætti að minna okkur á hvílík ofsaleg verðmæti felast í orkulindum Íslands. Ekki síst ef unnt verður að tengjast orkumarkaði þar sem raforkuverðið er oft margfalt á við það sem gerist hér á landi. Þá gæti íslenska úrkoman loks orðið sannkallað gullregn.