Mt. Holly álverið sagt borga nálægt 50 USD/MWst

Það átta sig kannski ekki allir á því en um þessar mundir stendur yfir gríðarlega hörð barátta um afnot að sjálfbærum orkuauðlindum íslensku þjóðarinnar. Sú barátta er tilkomin vegna þess að raforkusamningur sem Norðurál, sem á og rekur álver á Grundartanga, gerði við Landsvirkjun seint á tíunda áratug síðustu aldar rennur út árið 2019 og verið er að reyna að endursemja um hann. Gildandi samningur þykir í flestum samanburði slakur fyrir Landsvirkjun, og þar af leiðandi íslensku þjóðina sem á fyrirtækið, sem litast að einhverju leyti af þeim aðstæðum sem voru fyrir orkusölu hérlendis þegar hann var gerður.

Þannig hefst grein sem birtist á Kjarnanum fimmtudaginn 17. desember s.l. Undanfarin misseri hefur þetta álver Century Aluminum á Grundartanga verið að greiða á bilinu 15-20 USD/MWst vegna raforkunnar. Flutningskostnaður rafmagnsins er innifalinn í því verði.

Raforkuverðið til Norðuráls er tengt álverði og miðað við verð á áli í dag er umrætt raforkuverð til Norðuráls nú talsvert undir 20 USD/MWst. Sem er með því allra lægsta í heiminum - og vel að merkja töluvert lægra verð en Norðurál greiddi á liðnu ári (sbr. grafið hér til hliðar). Þegar Landsvirkjun er búin að greiða flutningskostnaðinn til Landsnets er þetta orkufyrirtæki okkar Íslendinga núna einungis að fá talsvert undir 15 USD/MWst fyrir raforkuna til Norðuráls.

Raforkusamningur Landsvirkjunar og Norðuráls rennur út 2019. Komið hefur fram að fyrirtækin hafa undanfarin misseri (og mögulega lengur) verið í viðræðum um raforkusölu eftir að þessi samningur rennur út (hann var síðast endurskoðaður 1999). Þess má geta að eigandi Norðuráls, þ.e. Century, er að stærstu leiti í eigu hrávörurisans Glencore. Sé stjórnenda-kúltúrinn innan Century í anda Glencore kemur ekki á óvart hversu mikil harka virðist í þessum samningaviðræðunum af hálfu álfyrirtækisins.

Það er útilokað að verð í nýjum eða framlengdum samningi við Norðurál verði undir 35 USD/MWst (þá er flutningskostnaður innifalinn). Það verð væri, skv. upplýsingum frá ráðgjafarfyrirtækinu Platts, mjög nálægt því að vera sama verð eins og Century greiðir vegna álvers fyrirtækisins í Sebree í Kentucky. Aftur á móti mun raforkuverðið sem Century greiðir vegna álvers fyrirtækisins í Mt. Holly í Suður-Karólínufylki vera miklu hærra eða nálægt 50 USD/MWst.

Það er áhugavert að nýverið tilkynnti Century að það væri hætt við að draga úr framleiðslu i Sebree. Sem er merki um að álverið í Sebree er talið vænlegt til að skila hagnaði m.v. stöðuna á álmarkaði. Þetta álver er vel að merkja, eins og áður sagði, að greiða raforkuverð sem er svipað og jafnvel nokkru hærra en það verð sem álver Rio Tinto Alcan í Straumsvík greiðir. Vafalítið reynir Century að gera lítið úr samanburði við bæði Sebree og Straumsvík; eftir atvikum með vísan til hærri skulda Norðuráls. Hver og einn getur haft sína skoðun á því hvort sá skuldaleikur álvers gagnvart móðurfyrirtækinu skipti þarna umtalsverðu máli.

Eins og áður sagði, þá er álver Century í Mt. Holly að greiða miklu hærra verð eða nálægt 50 USD/MWst. Miðað við hversu lágt álverð er í dag, kemur því ekki á óvart að Century hefur dregið úr framleiðslu vegna álversins í Mt. Holly. Tekið skal fram að Century hefur sagt að fyrirtækinu hafi tekist að semja um ódýrari raforku vegna Mt. Holly (það verð er sennilega svipað eins og álverið í Sebree er að borga). En vegna reglna þarna vestra getur fyrirtækið ekki fengið aðgang að þeirri orku, nema með samþykki raforkufyrirtækisins sem nú bæði selur og flytur raforku til Mt. Holly.

Slíkt samþykki hefur enn ekki fengist. Og bersýnilegt að með framleiðslusamdrættinum í Mt. Holly er Century að þrýsta á stjórnvöld í Suður-Karólínu um að veita fyrirtækinu möguleika á hagstæðari kjörum heldur það nú býr við hjá Santee Cooper (sem er orkufyrirtæki í eigu fylkisins). Kannski sjáum við Century brátt opinberlega beita sömu aðferð hér á landi - og segjast draga úr framleiðslu sinni um þriðjung ef Landsvirkjun gefi ekki eftir í samningaviðræðunum (um 2/3 raforkunnar sem Norðurál notar kemur svo frá HS Orku og Orkuveitu Reykjavíkur og þeir samningar gilda til 2026).

Með hliðsjón af því m.a. hvaða raforkuverð álverum býðst almennt í Evrópu og Bandaríkjunum, þá eru nákvæmlega engin rök til þess að Norðuráli bjóðist nýr eða framlengdur raforkusamningur hér nema orkuverðið þar verði a.m.k. 35 USD/MWst. Rökrétt viðmiðun í samningaviðræðum fyrirtækjanna, þ.e. Landsvirkjunar og Norðuráls, er því í reynd sú að Norðurál greiði minna en 50 USD/MWst en meira en 35 USD/MWst.

Flutningur á raforkunni til Norðuráls er innifalinn í þessum verðum. Þess vegna myndi hærra verðið (um 50 USD) í reynd nánast jafngilda því verði sem er auglýst verð Landsvirkjunar, sem er 43 USD/MWst. Það verð er líka í nágrenni við það verð sem ON samdi nýverið um við Silicor Materials. En sökum þess hversu Norðurál er að kaupa mikið magn af raforku eru kannski rök til þess að verðið til fyrirtækisins yrði eitthvað lægra. Niðurstaðan er sú að áðurnefnd tillaga um að raforkuverðið til Norðuráls verði nálægt eða rétt rúmlega 35 USD/MWst er bæði eðlileg og sanngjörn. Og um leið er útilokað að Norðurál fái samning á lægra verði en þetta.

Mikilvæg skilaboð Landsvirkjunar til þjóðarinnar

Raforkusamningar Landsvirkjunar eru meðal stærstu samninga sem gerðir eru í íslensku viðskiptalífi. Mótaðilar eru öflug alþjóðleg fyrirtæki sem gæta hagsmuna sinna af mikilli festu. Bæði við gerð fyrstu samninga og ekki síður þegar kemur til endursamninga, oft eftir 10 ár eða þegar til stækkana verksmiðja kemur. Verðmæti samninganna er gríðarlegt og getur numið 500-600 milljörðum króna á 10 ára tímabili. Samanlagt verðmæti þeirra er því sambærilegt við samninga við kröfuhafa föllnu viðskiptabankanna þriggja.

Ofangreindur texti er úr fréttatilkynningu sem birtist á vef Landsvirkjunar í gær. Fyllsta ástæða er til að vekja sérstaka athygli lesenda - og Íslendinga allra - á þessum hluta fréttatilkynningarinnar. Þarna er nefnilega vikið að þeim geysilegu hagsmunum sem felast í raforkusamningum Landsvirkjunar - og alltof fáir landsmenn virðast gera sér grein fyrir.

Það er svo líka eftirtektarvert að í umræddri tilkynningu Landsvirkjunar er sérstaklega vakin athygli a því, að fyrirtækið eigi nú í viðræðum „um nýjan raforkusamning við Norðurál, sem er í eigu bandaríska fyrirtækisins Century Aluminum, en núverandi samningur rennur út árið 2019.“ Þarna er meðvitað eða ómeðvitað verið að minna lesendur á, að þegar þeir kunna að lesa skrif sem beinast gegn verðstefnu Landsvirkjunar er mikilvægt að lesendur hafi í huga hverjir standa á bakvið slík skrif. Og að þar kunni hagsmunir Norðuráls og Century að vera drifkraftur þess að reyna að tala raforkuverðið niður. Slík skrif þjóna fyrst og fremst hagsmunum erlendra stóriðjufyrirtækja.

Fyrsta stóriðjuverið sem reis á Íslandi var álver Alusuisse í Straumsvík; nú í eigu Rio Tinto Alcan. Síðan þá hefur álverið verið stækkað mikið og að auki hafa risið álver í Hvalfirði og við Reyðarfjörð, sem eru nú í eigu Century Aluminum og Alcoa.

Til að afla raforku fyrir þessi fyrirtæki hafa verið reistar fjölmargar stórar virkjanir hér á Íslandi, með tilheyrandi mikilli skuldsetningu orkufyrirtækja í opinberri eigu. Þeim virkjana- og veituframkvæmdum hafa fylgt margvísleg og umfangsmikil náttúruspjöll sem óhjákvæmilega fylgja slíkum framkvæmdum.

Við þær aðstæður sem ríktu þegar álverin voru reist þurfti að bjóða raforkuna afar ódýrt. Við endurnýjun raforkusamninga í nútímanum eru aðstæðurnar talsvert mikið breyttar. Án þess að rekja það sérstaklega hér, má minna á að fyrir um fimm árum kom til endurnýjunar á einum af þessum risastóru raforkusölusamningum. Sem var samningur Landsvirkjunar við álverið í Straumsvík. Þar náðist fram veruleg og mikilvæg hækkun a raforkuverðinu.

Bæði Landsvirkjun og Rio Tinto Alcan á Íslandi lýstu mikilli ánægju með þennan nýja samning. Ummæli forstjórans í Straumsvík þá voru eftirfarandi: „Þetta er mikilvægur áfangi fyrir álverið. Bæði framlengingin á núverandi orkukaupum og ákvæðin um viðbótarorku renna sterkari stoðum undir framtíð okkar,“ segir Rannveig Rist forstjóri Alcan á Íslandi.

Samskonar ummæli voru svo látin falla við endurskoðun á orkusamningi samningsaðilanna, sem átti sér stað fyrir einungis ári síðan. Þá var haft eftir Rannveigu Rist, forstjóra Straumsvíkurversins: „Samkomulagið við Landsvirkjun er enn ein staðfesting þess að viðskiptasamband áliðnaðar og orkuframleiðslu á Íslandi einkennist af gagnkvæmri virðingu og gagnkvæmum ávinningi." Allt tal um að Landsvirkjun hafi þarna náð að þvinga einhverjum ósanngjörnum raforkusamningi upp á RTA er því auðvitað bara fáránlegt.

Hér í upphafi var vikið að því hversu geysilegir hagsmunir felast í endurnýjun raforkusamninga við álfyrirtækin. Nú er senn að renna út raforkusamningur Century Aluminum (vegna Norðuráls) við Landsvirkjun. Þegar samanburður er gerður á orkuverðinu skv. gamla samningnum (sem er frá 1999 og gildir til 2019) og því verði sem eðlilegt er að samið yrði um í nýjum orkusamningi, má gera ráð fyrir að bara verðmismunurinn nemi að lágmarki nálægt 25 milljónum USD árlega (þá er miðað við að eðlilegt sé að verðið skv. nýjum samningi yrði nálægt 35 USD/MWst).

Þarna er því tekist á um miklar fjárhæðir. Miðað við t.d. tíu ára samningstíma er umræddur mismunur á gamla orkuverðinu og líklegu nýju orkuverði að lágmarki nálægt 250 milljónum USD. Það merkir að hagsmunirnir sem bara felast í þessum mismun - og tekist er á um í samningaviðræðum Landsvirkjunar og Century - eru á bilinu 30-35 milljarðar ISK.

Miðað við tíu ára samningstíma má því segja að þarna sé tekist á um það hversu stór hluti þessara u.þ.b. 30-35 milljarða ISK renni til Landsvirkjunar - eða sparist Norðuráli ef Century Aluminum næði að landa raforkusamningi á lægra verði en telja má eðlilegt. Þarna er í reynd um að ræða auðlindaarðinn af þeim orkuauðlindum Íslands sem hafa verið virkjaðar vegna Century Aluminum.

Í þessu ljósi er athyglisvert hvernig nú, þegar viðræður Norðuráls og Landsvirkjunar eru í fullum gangi, hafa sprottið fram fótgönguliðar sem ítrekað reyna að tala niður verðstefnu Landsvirkjunar. Þarna er bersýnilega um að ræða áróður sem ætlað er að styrkja hugmyndir Norðuráls um áframhaldandi botnverð á raforku.

Rétt er að vekja athygli á því að Century Aluminum var nýverið að hætta við framleiðslusamdrátt í álveri sínu í Sebree í Bandaríkjunum, þrátt fyrir mjög lágt álverð nú um stundir. Þar er Century að greiða raforkuverð sem er jafnvel hærra en orkuverðið sem Straumsvík greiðir (og skv. Platts er Century að greiða nálægt 50 USD/MWst í alveri sínu í Mt. Holly þar vestra). Það væri því varla eðlilegt að álveri Norðuráls byðist endurnýjaður orkusamningur nema á verði sem er nálægt eða rúmlega 35 USD/MWst.

Century er aftur á móti orðið góðu vant í Hvalfirðinum. Undanfarið hefur raforkuverðið til Norðuráls verið vel undir 20 USD/MWst (flutningskostnaður er þá tekinn með). Eðlilega langar fyrirtækinu að reyna að tryggja sér áfram ofsagróða með gamla orkuverðinu. En þannig gerast ekki kaupin á eyrinni við endurnýjun raforkusamninga við stóriðju í nútímanum. Þess vegna eru leigupennar Norðuráls bæði gagnslausir og hlægilegir - og kannski tímabært að stjórnendur Norðuráls taki sig saman í andlitinu og einbeiti sér að alvöru samningaviðræðum fremur en áróðri.

Sú atburðarás sem hér er minnst á, er rakin með nokkuð skilmerkilegum hætti í grein sem Þórður Snær Júlíusson ritaði á vef Kjarnans i gær. Þar segir m.a. að það átti „sig kannski ekki allir á því en um þessar mundir stendur yfir gríðarlega hörð barátta um afnot að sjálfbærum orkuauðlindum íslensku þjóðarinnar.“ Þarna hittir Þórður Snær naglann á höfuðið. Og mikilvægt að bæði íslenskir stjórnmálamenn og almenningur átti sig á þeirri lágkúrulegu aðferðafræði sem Norðurál hefur stundað hér í fjölmiðlum allt frá því snemma s.l. sumar.

Sérstaklega er mikilvægt að almenningur láti ekki glepjast af dellumálflutningi fótgönguliða Norðuráls, svo sem rugli þeirra um að Landsvirkjun sé að setja óeðlileg hátt verð á raforkuna. Þegar litið er til hinna ýmsu nýju orkusölusamninga sem hér hafa verið gerðir síðustu fimm árin eða svo, er nokkuð augljóst að það verð sem Landsvirkjun hefur verið að bjóða er kaupendum prýðilega hagstætt. Enda er sennilega hvergi í hinum vestræna heimi unnt fyrir orkukaupendur að fá ámóta góða langtímasamninga um raforku eins og hér á landi.

Og þarna er Landsvirkjun ekki aldeilis eina íslenska orkufyrirtækið sem nýtir sér þau tækifæri sem þróun raforkumarkaðarins hefur skapað. Í því sambandi má minna á að ON gerði nýverið raforkusölusamning þar sem verðið var sagt vera að nálgast um 43 USD/MWst. Sem er einmitt sama verð eins og almenna verðið sem Landsvirkjun auglýsir. Og þetta verð, 43 USD/MWst, er vel að merkja án flutningskostnaðar.

Það er því augljóst að 43 USD/MWst er það verð sem orkufyrirtæki á Íslandi geta nú vænst og miðað við að ná í nýjum raforkusölusamningum (samningum þar sem verðið er fest til nokkurra ára). Þess vegna er verðhugmynd Orkubloggarans um að eðlilegt sé að Norðurál fái endurnýjaðan raforkusamning á u.þ.b. 35 USD/MWst jafnvel of lágt verð - ef eitthvað er. Það væri a.m.k. alls ekki of hátt verð, enda mjög ámóta eins og mörg álver eru að greiða í nágrannalöndum okkar. Þetta hljóta stjórnendur Norðuráls að skilja - og ættu að láta af þeim fáránlega áróðursfarsa sem þeir hafa stundað hér síðasta hálfa árið.

Í ljósi þess magns sem Norðurál myndi kaupa skv. nýjum orkusamningi ætla ég ekki að fara að tala fyrir 43 USD/MWst - heldur álít sanngjarnt að þarna fái Norðurál (Century) verulegan magnafslátt. Þannig að orkuverðið í upphafi nýs samnings yrði um eða rétt yfir 35 USD/MWst - og þá er meira að segja flutningskostnaðurinn innifalinn í verðinu! Þar með yrði sjálft raforkuverðið til Norðuráls einungis um 29-30 USD/MWst (því flutningskostnaðurinn er hátt í 6 USD).

Ef Norðurál á kost á að endurnýja raforkusamning sinn við Landsvirkjun á þessum nótum er ekkert vit í öðru fyrir fyrirtækið en að handsala slíkan samning og það fyrr en seinna. Núverandi orkusamningur rennur út 2019 og því hlýtur Landsvirkjun brátt að verða að snúa sér að öðrum álitlegum kaupendum - ef Norðurál heldur áfram dellunni sem virðist hafa verið allsráðandi hjá stjórnendum fyrirtækisins síðustu misserin.

Mikið tap í kínverska áliðnaðinum

Samkvæmt þessu nýlega grafi frá norska ál- og orkufyrirtækinu Norsk Hydro er um eða rúmlega 30% af álframleiðslu heimsins nú að skila tapi. Þá er átt við að kostnaður vegna um eða rúmlega 30% af öllu framleiddu áli er hærri en tekjurnar sem fást fyrir álið (cash-cost).

Langmest af álframleiðslunni sem þannig skilar nú tapi er í Kína. Enda er þar nú unnið hörðum höndum að því að draga úr álframleiðslu. Rétt er að minna á að í dag er rúmlega helmingur af öllu áli sem framleitt er í heiminum einmitt framleitt í kínverskum álverum.

Athuga ber að þegar umrætt graf brtist var álverð á LME um 1.550 USD/tonn (sbr. viðmiðunarlínan a grafinu). Í dag er verðið aðeins lægra eða um 1.500 USD.

Loks má taka fram að bæði álver Norðuráls (Century Aluminum) og Fjarðaáls (Alcoa) liggja nánast lengst til vinstri á grafinu. Þ.e. þau eru í litlum hópi álvera þar sem framleiðslukostnaðurinn er með því allra lægsta í heiminum. Það stafar ekki síst af mjög lágu raforkuverði til bæði Norðuráls og Fjarðaáls (nú milli 10-15 USD/MWst; orkuverðið til Fjarðaáls er örlítið hærra en til Norðuráls). Í því sambandi má minna á að í einu uppgjöri Century Aluminum sagði einmitt að "Grundartangi smelter in Iceland generates significant free cash flow in virtually all price environments".

Álver ÍSAL í Straumsvík (Rio Tinto Alcan) er sennilega með cash-cost sem liggur nálægt meðaltalinu eða rétt undir því. Og er því nálægt sársaukamörkum nú þegar álverð er svo lágt sem raunin er. Þess vegna er nú lögð mikil áhersla á sparnað í Straumsvík, þ.e. að halda aftur af launakostnaði. En álverð þarf þó ekki að hækka mikið til að tryggja Straumsvík jákvætt fjárflæði.

Raforka mun hækka í verði

Alþjóða orkustofnunin (IEA) spáir því að eftirspurn eftir raforku eigi eftir að aukast mikið í heiminum á næstu áratugum. Og það sem er ennþá áhugaverðara; IEA álítur að stærstur hluti framleiðsluaukningarinnar muni verða raforka frá endurnýjanlegum auðlindum.

Þessi þróun mun leiða til þess að losun koltvíoxíðs frá raforkuframleiðslu mun aukast miklu hægar en aukning framleiddrar raforku. Sbr. grafið hér til hliðar, sem er úr kynningu IEA sem fram fór í London í nóvember s.l. (2015), skömmu fyrir Parísarráðstefnuna um varnir gegn loftslagsbreytingum af mannavöldum. Grafið hér að neðan er einnig úr þeirri kynningu IEA.

Gangi þessi framtíðarsýn IEA eftir þá markar það mikil tímamót. Undanfarin ár hefur það að jafnaði verið raforkuframleiðsla með kolum sem hefur aukist hraðast í heiminum (sem skýrist einkum af hraðri uppbyggingu kolaorkuvera í Kína). Skv. IEA mun þarna verða gjörbreyting og endurnýjanleg raforka taka afgerandi forystu sem hraðast vaxandi tegund raforkuframleiðslu. Og að senn muni græn raforka nema um helmingi af nýrri raforkuframleiðslu í heiminum.

Að mati IEA mun hraður vöxtur endurnýjanlegrar raforku verða til þess að um 2030 muni hlutfall raforku frá endurnýjanlegum náttúruauðlindum verða orðið hærra en hlutfall kolaorkunnar (en í dag er hlutfall kola í raforkuframleiðslu um helmingi hærra en hlutfall grænu orkunnar). Þetta, ásamt stóraukinni nýtingu kjarnorku, muni leiða til þess að magn koltvíoxíðs frá raforkuframleiðslu sé nú nálægt hámarki og muni aukast lítt á komandi áratugum.

Eins og sjá má á neðra grafinu spáir IEA því að aukning endurnýjanlegrar raforkuframleiðslu verði mest í vindorku. Enda er það mun ódýrari aðferð til raforkuframleiðslu heldur en t.d. sólarorka eða virkjun hafstrauma. Ódýrast er að virkja vatnsaflið, en vegna takmarkaðra auðlinda og náttúruverndarsjónarmiða er ekki að búast við jafn hraðri aukningu í virkjun vatnsafls eins og vindorku.

Vegna kostnaðar við virkjun t.a.m. vindorku og sólarorku er fyrirséð að raforkuverð muni hækka umtalsvert frá því sem nú er. Því annars er útilokað að unnt verði að fjármagna þær framkvæmdir sem eru forsenda þess að framtíðarsýn IEA gangi eftir (grafið hér til hliðar er úr nýlegri skýrslu IEA um kostnað vð nýja raforkuframleiðslu). Og þó svo árangurinn af Loftslagsráðstefnunnar í París sé ennþá auðvitað óviss, er sú niðurstaða í þá átt að auka líkur á því að orkubúskapur heimsins þróist með þeim hætti sem IEA gerir ráð fyrir. Og að raforkuverð muni hækka.

Flottur Fabius

Eðlilega veltir fólk nú vöngum um hið ný samþykkta Parísarsamkomulag og hvaða áhrif það mun hafa í baráttunni við kolefnislosun. Almennt virðist samkomulaginu fagnað og jafnvel sagt marka mikilvæg tímamót fyrir mannkynið. En svo eru þeir sem benda á að ennþá sé allsendis óvíst að samkomulagið skili almennilegum árangri. Og að það sé jafnvel marklaust plagg vegna þess að þar séu innantóm loforð án alvöru skuldbindinga.

En hvernig svo sem fer, er mikilvægt að hafa í huga að án Parísarsamkomulagsins væri vonin um að ná að takmarka losun gróðurhúsalofttegunda ennþá fjarlægari en hún er. Í þessu ljósi er samkomulagið sem náðist í París mikilvæg forsenda þess að skapa raunverulegan grundvöll að losunartakmörkun.

Og það hlýtur að mega teljast afrek að hafa náð þessu samkomulagi. Þ.e. að hafa náð því að fá allan þennan stóra hóp ríkja til að fagna og klappa einum rómi fyrir samkomulagi um að ríki heims séu sammála um að gera allt sem í þeirra valdi stendur til að styrkur gróðurhúslofttegunda hætti að aukast og komist í jafnvægi.

Nú streyma fram tilnefningar um það hver þarna á mesta hrósið skilið. Margir benda á Ban Ki-Moon, framkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna, enda hefur hann verið ötull talsmaður þess að heimurinn grípi til aðgerða gegn neikvæðum loftslagsbreytingum. Aðrir álíta að lykillin að því að ná samkomulaginu í Paris liggi í snilli frönsku utanríkisþjónustunnar. Þar sem utanríkisráðherrann Laurent Fabius var í aðalhlutverki, en hann var í forsæti ráðstefnunnar. 

Það var því Fabius sem bar mesta ábyrgð á því að ná að sætta ólík sjónarmið og koma með tillögur sem leitt gætu til raunverulegs og þokkalega hnitmiðaðs samkomulaga. Og kannski er nokkuð til í því að enginn hefði getað gert þetta betur en súperdiplómatinn Fabius, sem þar að auki er þaulreyndur stjórnmálamaður.

Það er alkunna að svo til öll utanríkisþjónustan franska er beinlínis sérmenntuð í diplómasíu og það frá unga aldri. Fólk sem ætlar sér að starfa í frönsku utanríkisþjónustunni verður nánast skilyrðislaust að hafa menntað sig í tilteknum háskólum, sem sérhæfa sig í að undirbúa fólk til starfa í utanríkisþjónustunni og stjórnkerfinu franska, og ekki aldeilis hlaupið að því að komast þar að. Þarna ræðst því inn mikið af afburðarfólki með mikla greind, sem öðlast geysilega góðan skilning á utanríkismálum.

Skólarnir sem þarna eru í fararbroddi eru tvímælalaust Institut d'études politiques de Paris (venjulega einfaldlega kallaður Sciences Po) og École nationale d'administration (ENA). En Laurent Fabius er einmitt með háskólagráður frá báðum þessum eðalskólum.

Til gamans má líka nefna að Fabius er sá yngsti sem nokkru sinni hefur verið forsætisráðherra í Frakklandi. Í því embætti var hann árin 1984-86 og var einungis 37 ára þegar Mitterand forseti tilnefndi hann sem forsætisráðherra. Svo er líka skemmtilegt að á Parísarráðstefnunni mun Fabius hafa beint sérstakri samningatækni, sem kölluð er Indaba og mun lengi hafa verið tíðkuð hjá ættflokkum í Suður-Afríku. Þar sem miðað er að því að ná víðtækri samstöðu um málefni. Það væri kannski ráð að íslenskir stjórnmálamenn velti þeim möguleika fyrir sér að taka upp slík vinnubrögð - í stað þess að rífast líkt og hundar og kettir í ræðustól Alþingis alla aðventuna.

Mikilvægt en þokukennt Parísarsamkomulag

Loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í París lauk nú um helgina. Með því að ráðstefnulöndin samþykktu nýtt þjóðréttarlegt samkomulag um aðgerðir til varnar neikvæðum loftslagsbreytingum. Samningstextann má sjá hér á vef Stofnunar SÞ um Loftslagssamninginn.

Það jákvæða eða árangursríka við þetta samkomulag er að þarna er kominn breiður og viðurkenndur grundvöllur að frekari aðgerðum í loftslagsmálum. Það neikvæða er að mjög óljóst eða óvíst er að markmiðum samkomulagsins verði náð. Og reyndar alls ekki víst hversu mörg ríki munu á endanum taka raunverulegan þátt í að reyna að ná markmiðunum (samkomulagið er vel að merkja ekki lagalega bindandi fyrir ríki fyrr en samkomulagið hefur verið staðfest með þar til bærum hætti í hverju ríki fyrir sig). Þess vegna má með sanni segja að afar óvíst er hvaða árangri eða aðgerðum Parísarsamkomulagið mun skila.

Í ljósi þeirrar miklu óvissu sem er um raunverulega framkvæmd og formlega þátttöku ríkja í samkomulaginu, er sem sagt kannski full snemmt að fagna jafn mikið eins og sjá mátti fólk gera í lok ráðstefnunnar. Það er þó vissulega fréttnæmt að ríki heims skuli hafa getað komist að sameiginlegum markiðum í þessum efnum. Því án slíks samkomulags væri ennþá meiri óvissa uppi um aðgerðir í loftslagsmálum. Í hnotskurn má segja að helstu atriði Parísarsamkomulagsins séu eftirfarandi (vísað er til ensku útgáfu samningsins):

1. Að halda hlýnun í skefjum: Sameiginleg skuldbinding samningsaðila um að halda hlýnun við yfirborð jarðar að jafnaði vel innan við 2 gráður á celsius miðað við iðnbyltingu (pre-industrial times average) og leitast við að takmarka hlýnunina ennþá meira þ.a. hún verði ekki meiri en 1,5 gráða. Sjá 2.gr. samningsins.
2. Að styrkur gróðurhúslofttegunda nái senn jafnvægi: Sameiginleg skuldbinding samningsaðila um að draga það sem minnst á langinn að hámarki á styrk gróðurhúsalofttegunda verði náð - og að jafnvægi verði náð í losun og bindingu gróðurhúsalofttegunda á síðari hluta aldarinnar. Sjá 4.gr. samningsins.
3. Að meta árangur Parísarsamkomulagsins reglulega: Skuldbinding samningsaðila um að meta árangurinn á fimm ára fresti. Sjá 14.gr. samningsins.
4. Að setja sér eigin metnaðarfull markmið og meta árangurinn reglulega: Skuldbinding samningsaðila um að samþykkja eigin markmið og aðgerðir til að sporna gegn loftslagsbreytingum og að þessi markmið og aðgerðir gangi lengra en núverandi stefna og endurspegli sem allra mestan metnað viðkomandi ríkja til að ná þarna árangri. Þessi markmið og aðgerðir skulu endurskoðaðar á fimm ára fresti; fyrst árið 2023. Sjá einkum 2. og 4.gr, sbr. einnig 13.tl. aðfararorða samningsins.
5. Að aðstoða þróunarríkin í að ná markmiðum sínum: Sameiginlegt en óútfært markmið samningsaðila um að fjármagna sem nemur 100 milljörðum USD árlega á afmörkuðu tímabili í aðgerðir til að aðstoða þróunarríki í að ná markmiðum í loftslagsmálum. Sjá 9.gr., sbr. 115.tl. aðfaraorða samningsins.

Miðað er við að skuldbindingar Parísarsamkomulagsins taki gildi 2020. Til að samkomulagið taki þjóðréttarlega gildi þurfa þó 55 samningsaðilar að hafa með stjórnskipulegum hætti samþykkt eða fullgilt samkomulagið og í þeim hópi þurfa að vera ríki sem samtals bera ábyrgð á a.m.k. 55% af heildarlosun gróðurhúsalofttegunda (sbr. 21. gr. samkomulagsins).

Það er jákvætt að ríki heims skulu hafa náð samstöðu í loftslagsmálum og um það hvernig eigi að bregðast við til að takmarka neikvæðar loftslagsbreytingar af manna völdum. En það er útilokað að sjá fyrir hvernig samningsríkjunum mun ganga að ná markmiðunum. Miðað við það að ennþá er enginn orkugjafi sjónmáli sem getur uppfyllt núverandi mikilvægi kolvetniseldsneytis fyrir heiminn, er óneitanlega hætt við því að raunverulegur árangur af umræddu Parísarsamkomulagi verði því miður ekki mjög mikill.

Ábyrgðargjald ÍSAL til Rio Tinto

Vert er að vekja athygli á frétt sem birtist nú í vikunni á vefnum visir.is. Undir fyrirsögninni Tæpir tveir milljarðar frá Straumsvík til móðurfélagsins á síðasta ári. Í fréttinni segir m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggsins):

Rio Tinto Alcan [á Íslandi] greiddi móðurfélagi sínu jafnvirði 1,7 milljarðs króna á síðasta ári. Greiðslan var fyrir tæknilega þjónustu, sameiginlega stýringu og ábyrgðargjald vegna móðurfélagsábyrgðar sem er í gildi. Þetta kemur fram í svari fyrirtækisins við fyrirspurn fréttastofu.

„Við greiðum móðurfélaginu fyrir A) tæknilega þekkingu og þjónustu, m.a. vegna rannsókna og þróunarstarfs í kertækni, B) aðra sameiginlega stýringu/stjórnun, C) ábyrgðargjald vegna ábyrgðar móðurfélags á tilteknum á skuldbindingum,“ segir Ólafur Teitur Guðnason, upplýsingafulltrúi Rio Tinto Alcan, í svarinu. „Fjárhæðin var alls 13,1 milljón dollara í fyrra.“ Samkvæmt fréttinni eru þessar greiðslur „til Rio Tinto í Sviss færðar sem rekstrarkostnaður í bókhaldi félagsins og er því ekki skattur tekinn af fjármununum.“

Þarna er sem sagt um að ræða greiðslur upp á rúmlega 13 milljónir USD á einu ári frá álfyrirtækinu hér til erlenda móðurfélagsins. Til samanburðar er ágætt að hafa í huga að á þessu sama ári, 2014, var hagnaður álversins í Straumsvík, vegna framleiðslu og sölu á áli, vel yfir 35 milljónir USD. Og heildarhagnaður álversins þetta sama ár var um tvær milljónir USD. Það sem dró bókfærðan heildarhagnað þarna niður voru fyrst og fremst miklar afskriftir svo og virðisrýrnun. Sem skýrist af misheppnuðum fjárfestingum álversins í að reyna að auka framleiðsluna.

Fyrirtækið er nú komið yfir þann hjalla og er því vel í stakk búið til að mæta niðursveiflunni sem nú er í álverði. Stóra spurningin er svo hversu lengi sú niðursveifla mun vara. Sjálft segist Rio Tinto vera bjartsýnt um þróunina á álmörkuðum. Og ætli sér því að auka alframleiðsluna! Það er því bersýnilega tóm vitleysa að fyrirtækið hafi í hyggju að hætta starfseminni í Straumsvík - enda er Straumsvíkurverið mun hagkvæmara en sum önnur álver RTA.

Aftur á móti er gerð rík sparnaðarkrafa á álarminn hjá Rio Tinto. Og á næsta ári er forstjóra RTA, Alf Barrios, gert að skera niður kostnað um 300 milljónir USD. Þessi niðurskurðarkrafa teygir sig að sjálfsögðu norður til Straumsvikur. Og þess vegna er forstjóri ÍSAL, Rannveig Rist, nú að reyna að halda kostnaði í skefjum - með breytingum á kjarasamningum. 

Viking Link tilbúinn 2022?

Það er verið að leggja sæstreng milli Bretlands og Noregs og milli Noregs og Þýskalands. Þeir strengir verða 700 km annars vegar og um 570 km hins vegar.  Og nú lítur út fyrir að einnig verði senn lagður þriðji ámóta HVDC-sæstrengurinn; milli Bretlands og Danmerkur. Til stendur að sá rafstrengur verði um 650 km langur.

Kapallinn milli Bretlands og Danmerkur er nefndur Viking Link og á að hafa flutningsgetu sem nemur allt að 1.400 MW. Ef áætlanir ganga eftir verður fjárfestingarákvörðunin tekin 2018 og kapallinn kominn i rekstur um fjórum árum síðar eða 2022. Þessi ártöl eru þó ennþá háð óvissu, því töluverð rannsóknavinna er eftir áður en unnt er að taka formlega ákvörðun um lagningu strengsins.

Nýlega ákváðu dönsku raforkuflutningsfyrirtækin UK National Grid og danska Energinet að ráðast í útboð vegna athugunar á hafsbotninum milli landanna. Bæði fyrirtækin álíta rafstreng milli landanna vera mjög áhugavert verkefni, sem geti haft margvísleg jákvæð áhrif.

Bresk stjórnvöld sækjast eftir því að fá meiri og fjölbreyttari aðgang að raforku, ekki síst grænni raforku, og dönsk stjórnvöld sjá þetta sem tækifæri til aukinnar eftirspurnar eftir danskri vindorku. Eins og áður sagði þá er búist við að formleg ákvörðun um að ráðast i verkefnið og hvernig það verði fjármagnað, verði tekin árið 2018. Og minna má á að það er mögulegt að um svipað leiti verði tekin lokaákvörðun um lagningu sæstrengs milli Íslands og Bretlands.

Stormur í vatnsglasi

Á morgun mun Ástralinn geðþekki, Sam Walsh, forstjóri Rio Tinto Alcan, tilkynna um lokun álversins í Straumsvík. Réttara sagt; hann mun ekki gera það. Heldur mun Walsh lýsa hvernig RTA hefur náð góðum árangri í að skera niður kostnað og að fyrirtækið sé að standa sig betur í álframleiðslu en keppinautarnir.

Það hefur verið einkennilegt að fylgjast með umræðunni vegna kjaradeilunnar í Straumsvík. Og meintan möguleika á lokun álversins. Þarna hafa verið hafðar uppi ansið dramatískar yfirlýsingar og jafnvel gefið í skyn að einn stærsti raforkuviðskiptavinur Íslands hyggist hverfa frá þeim viðskiptum sínum. Þarna væri nær að fólk andaði rólega og að samningsaðilar í kjaradeilunni í Straumsvík einbeiti sér að því að finna viðunandi lausn á ágreiningi sínum - og það án upphlaupa.

Forstjóri álversins, Rannveig Rist hefur haldið því fram að ef til verkfalls komi nú í Straumsvík sé mögulegt að álverið loki. Vegna þess að álverið sé rekið með verulegu tapi og á síðustu fjórum árum hafi einungis eitt ár „verið yfir núllið“.

Í máli Rannveigar í viðtali í Kastljósi í vikunni sem leið, kom fram að nú séu erfiðar aðstæður á álmörkuðum (lágt álverð) og að rekstur álversins sé erfiður. Og að móðurfélagið  Rio Tinto Alcan leggi áherslu á að álverið leitist við að ná fram hagræðingu. Aðspurð í viðtalinu gerði hún fremur lítið úr því að umrætt tap undanfarin ár skýrist af öðrum þáttum en rekstrinum. Og sagði að það sé álframleiðslan sem sé „því miður“ rekin með tapi.

Þarna hefði verið áhugavert ef þáttastjórnandinn, Helgi Seljan, hefði spurt forstjórann nánar út í þetta atriði. Hversu lengi hefur slíkt tap verið á álframleiðslunni? Hversu oft hefur slíkt tap verið fyrir hendi? Hversu mikinn hagnað telur álverið að lágmarki ásættanlegan? Hvernig sér RTA horfurnar framundan?

Það er nefnilega svo að slaka afkomu í Straumsvík undanfarin ár má mjög rekja til misheppnaðra fjárfestinga, sem stjórnendur og eigandi álversins ákváðu að ráðast í. Ef þar hefði ekki verið staðið svo ill að málum hefði hagræðingarkrafa RTA gagnvart Straumsvík núna sennilega eða a.m.k. mögulega verið mun hógværari.

Staðreyndin er sú að allan síðasta áratug hefur aldrei verið tap á sjálfri álframleiðslunni í Straumsvík (sbr. taflan hér til hliðar). Mögulega er þó tap á framleiðslunni þarna í dag. Því álverð núna er alveg óvenju lágt og töluvert mikið lægra en það var árin á undan. En verð á áli þarf ekki að hækka mikið til að öruggt sé að álverið í Straumsvík skili hagnaði af framleiðslu og sölu á áli. Þess vegna er ólíklegt að eigandi álversins hafi í hyggju að loka álverinu. Og það jafnvel þó svo það mundi kosta nokkrar milljónir USD að koma því aftur i gang eftir verkfall. Það er a.m.k. útilokað að rekstur álversins standi og falli út af þeim kostnaði.

Ef RTA telur ólíklegt að álverið í Straumsvík geti skilað umtalsverðum hagnaði til framtíðar er vissulega eðlilegt að fyrirtækið íhugi mögulega lokun. En í ljósi afkomunnar fram til þessa og framtíðarsýn RTA á álmarkaðinn væri sérkennilegt ef fyrirtækið hefur misst áhuga á rekstri Straumsvíkurversins.

Á töflunni hér að ofan má sjá hvernig gengið hefur í Straumsvík síðustu árin. Þar stendur framleiðsluhagnaður fyrir það sem á ensku er oft táknað með skammstöfuninni EBITDA. Sú tala sýnir hvort sjálf álframleiðslan og salan á því er að skila hagnaði eða tapi (græna talan í töflunni). Og eins og sjá má hefur alltaf verið hagnaður á þessari framleiðslu og sölu á áli í Straumsvík öll árin 2006-2014. Og á þessu tímabili hefur umrædd framleiðsla skilað samtals um 535 milljónum USD í plús. Og samtals hefur hreinn hagnaður álversins á umræddu tímabili (eftir alla frádráttarliði) verið yfir 300 milljónir USD.

Lækkandi álverð undanfarið hefur að sjálfsögðu bitnað á hagnaði álversins Í Straumsvík. En jafnvel árið 2014 skilaði sjálf álframleiðslan hagnaði. Það er auðvitað súrt fyrir ÍSAL ef tap verður á framleiðslunni í ár (2015). En minnumst þess að álverið er með sáralitlar skuldir. Og að verð á áli þarf ekki að hækka mikið til að tryggja að hagnaður verði af Straumsvíkurverinu. Og það er vel að merkja svo að skv. síðustu ársskýrslu er móðurfélag álversins bjartsýnt um sívaxandi eftirspurn eftir áli (sbr. grafið hér til hliðar). Þess vegna virðist líklegt að RTA geri ráð fyrir því að álverð muni senn fara hækkandi og Straumsvíkurverið muni áfram geta skilað fyrirtækinu hagnaði.

Það er líka athyglisvert að skoða upplýsingar RTA um það hversu samkeppnishæft fyrirtækið er í samanburði við önnur álframleiðslufyrirtæki. Í kynningu RTA vegna afkomunnar á fyrsta ársfjórðungi í ár kom fram að framleiðslukostnaður á um 80% af álframleiðslu RTA er undir 2.000 USD/tonn. Þegar ársreikningar ÍSAL eru skoðaðir er augljóst að álverið í Straumsvík er meðal þessara 80 prósenta og að kostnaður pr. framleitt tonn (cash cost) er þar langt undir umræddri tölu. Þetta merkir m.a. að áður en RTA færi að íhuga lokun álversins í Straumsvík er a.m.k. 20% af álframleiðslu fyrirtækisins, sem er utan Straumsvíkur, sem er mun áhugaverðara að horfa til ef draga á úr álframleiðslu fyrirtækisins. 

Hvaða álver eru þarna óhagkvæmust í eignasafni RTA er ekki unnt að fullyrða. Sennilega er eitthvert af álverum fyrirtækisins í Ástralíu og á Nýja-Sjálandi líklegast til að verða lokað fyrst - ef fyrirtækið mun loka álveri á næstu árum. Í þeim tilvikum er einmitt einungis skammtíma kaupskylda fyrir hendi á raforkunni - meðan hér er samningsbundin kaupskylda til ársins 2036. Og það var athyglisvert að í nýlegu viðtali við Rannveigu Rist fór hún undan í hálfgerðum flæmingi þegar hún var minnt á kaupskyldu álversins á raforku. Því þeirri ábendingu svaraði hún engu, en spurði þess í stað á móti hvort tapið kunni að vera svo mikið að „...það borgi sig að borga bara rafmagnið? Og vera ekki í neinum öðrum rekstri? Það er auðvitað spurning sem kemur upp. Það eru margar hliðar á þessu máli en ég get ekki rætt raforkusamninginn".

Þetta er nokkuð einkennilegur málflutningur. Kaupskylda álversins í Straumsvík á raforku frá Landsvirkjun nemur nálægt 100 milljónum USD á ári. Það er algerlega útilokað að það gæti borgað sig fyrir álverið að greiða þann kostnað án þess að framleiða og selja ál. Niðurstaðan er sú að ummæli forstjórans um einhliða lokun álversins í Straumsvík eru afar ótrúverðug. Og sennilega gerð til þess eins að hrella starfsfólkið - til að ná fram betri niðurstöðu í kjarasamningum svo takmarka megi mögulegt tap álversins á yfirstandandi ári. Enda er það jú hlutverk forstjóra ÍSAL að reyna sitt ítrasta til að framfylgja sparnaðarkröfum móðurfélagsins.

Vegna Straumsvíkurversins er líka mikilvægt að hafa í huga að RTA virðist bjartsýnt um að senn muni draga úr offramleiðslu á áli - nú þegar verið er að minnka framleiðslu í mörgum óhagkvæmari álverum heimsins. Og að eftir 2016 muni eftirspurn eftir áli verða meiri en framleiðslan og það ástand muni haldast næstu árin.

Þar með megi vænta hækkana á álverði - og þá getur Straumsvíkurverið haldið áfram að blómstra og skila eiganda sínum góðum hagnaði. Það eru vissulega liðnir nokkrir mánuðir síðan RTA birti þetta viðhorf sitt. En ef RTA hyggur á samdrátt í álframleiðslu sinni, hljóta önnur óhagkvæmari álver fyrirtækisins að vera ofar á forgangslistanum. Og af þeirri ástæðu einni er ennþá alls ekki komið að því að RTA sé í raun að íhuga lokun í Straumsvík. Yfirlýsingar ÍSAL um mögulega lokun ef til verkfalls kæmi virðast því sannarlega vera stormur í vatnsglasi.

RTA þarf að borga raforkuna til 2036

Í tengslum við kjaradeilu hjá álverinu í Straumsvík hafa verið uppi vangaveltur um að álverið kunni að loka ef til þess kemur að slökkva þurfi á kerum vegna verkfalls. Í þessu ljósi er áhugavert að velta fyrir sér hversu langt kaupskyldan nær sem hvílir á móðurfélagi ÍSAL; Rio Tinto Alcan. 

Nú þarf álverið að greiða nálægt 100 milljónum USD árlega til Landsvirkjunar vegna raforkunnar sem álverið notar. Stærstur hluti allrar þessarar raforku er háður kaupskyldu. Þ.e. álverið verður að borga fyrir orkuna sama hvort það getur notað hana eða ekki. Og þetta gildir út samningstímann sem er til 2036. Þarna er sem sagt um að ræða skuldbindingu RTA til að greiða Landsvirkjun nálægt 100 milljónum USD árlega næstu tvo áratugi.

Álfyrirtækið getur þó sloppið undan kaupskyldunni ef upp koma s.k. óviðráðanleg ytri atvik eða óviðráðanleg öfl (force majeure) sem valda því að álverið getur ekki notað orkuna. Sökum þess að nýi raforkusamningurinn vegna Straumsvíkur frá 2010 hefur ekki verið birtur, er ekki vitað nákvæmlega hvað þar er tilgreint sem óviðráðanleg ytri atvik. En líklega eru þau ákvæði nánast eða alveg samhljóða ákvæðunum sem um þetta giltu skv. fyrsta samningnum vegna Straumsvíkurversins - sem er frá 28. mars 1966 og var gerður við Alusuisse. Þar eru umrædd ákvæði svohljóðandi (leturbreyting er Orkubloggarans):

I samningi þessum og fylgisamningunum eru óviðráðanleg öfl (force majeure) hér með skilgreind þannig, að þau taki til ófriðar (hvort sem um stríðsyfirlýsingu er að ræða eða ekki), styrjaldaraðgerða, byItinga, uppreisna, uppþota, fjöldauppnáms múgæsinga, sprenginga, eldsvoða, jarðskjálfta, eldgosa, storma, flóðbylgja, flóða, ísa, þurrka, eldinga. sóttkvía, flutningabanna, almennrar stöðvunar á flutningum eða siglingum, eða hvers kyns ámóta atvika, sem ekki er unnt að koma i veg fyrir eða hafa stjórn á með eðlilegum ráðum af hálfu aðila samnings þessa eða fylgi samninganna, og í þessu tilliti skulu óviðráðanleg öfl (force majeure) einnig taka til allsherjarverkfalla, staðbundinna verkfalla eða ámóta vinnutruflana á [Í]slandi, sem aðili sá, er fyrir slíku verður, hefur ekki getað komið í veg fyrir eða haft stjórn á, enda þótt hann hafi beitt öllum eðlilegum ráðum, sem honum voru tiltæk, en eingöngu um þann tíma, sem aðilanum var ókleift að binda endi á ástandið með öllum slíkum ráðum, sem honum voru tiltæk.

Þarna hefði orðalagið kannski mátt vera skýrara. En þetta er þó mjög í samræmi við force majeure ákvæði í öðrum svona samningum. Þess vegna getur skipt miklu hvaða ályktanir má draga af fordæmum vegna sambærilegra mála. Það mat eða ályktanir yrði á endanum í höndum dómstóla í hinum dásamlega heimi lögfræðinnar.

Með hliðsjón af orðalagi samningsins við Alusuisse virðist þeim sem þetta skrifar afar ólíklegt að innanhússverkföll í álverinu eða afleiðingar slíkra verkfalla réttlæti það að fyrirtækið geti losnað einhliða undan kaupskyldu sinni á raforku. Enda væri þá álfyrirtækinu í sjálfsvald sett að stefna vinnu- eða kjaradeilu í óefni ef það vildi komast undan kaupskylduákvæði!

Þess má líka geta að force majeure ákvæði eru þess eðlis að þau hljóta ávallt að verða túlkuð þröngt. M.ö.o. að gerðar séu afar ríkar kröfur um að ástandið, sem málsaðili telur til force majeure, sé ekki til komið vegna aðgerða eða aðgerðaleysis viðkomandi málsaðila. Minnt skal á að skv. ofangreindum texta er ekki unnt að fella verkfall undir force majeure nema viðkomandi aðili hafi ekki getað komið í veg fyrir verkfallið, enda þótt hann hafi beitt öllum eðlilegum ráðum, sem honum voru tiltæk.

Niðurstaðan er sú að innanhúsverfallaverkfall, sem þar að auki snýst um hlutfallslega fremur lítinn hluta útgjalda álversins, getur ekki talist fullnægjandi skilyrði til að fella samningsskyldu niður á grundvelli force majeure. Þess vegna getur umrætt verfall, sem virðist vera að byrja í álverinu, ekki losað RTA undan kaupskyldu á raforkunni. Séu einhverjir lesendur mér ósammála um þetta, væri áhugavert að heyra rökstuðning þeirra fyrir því - og þá einkum og sér í lagi vísan til dómafordæma.

Við þetta má svo bæta að úr því kaupskyldan er fyrir hendi (sama hvað verkfallinu líður) þá eru ekki viðskiptalegar forsendur til að loka álverinu. Allt tal stjórnenda álversins um yfirvofandi lokun er m.ö.o. bara blöff. Nema auðvitað ef raforkusalinn, Landsvirkjun, sjái hag í því að raforkusamningurinn við ÍSAL falli niður og raforkan verði seld annað. Við núverandi aðstæður er ólíklegt að slík aðstaða sé uppi. Þess vegna er líklegast að senn muni nást samningar í kjaradeilunni í Straumsvík. Þó svo störukeppnin milli samningsaðila muni mögulega dragast eitthvað og deilan leysist ekki fyrr en eftir að byrjað verði að draga úr framleiðslunni.

Statoil spennt fyrir breskri vindorku

Norska olíufyrirtækið Statoil hefur á liðnum árum fjárfest sífellt meira í vindorkuverum. Þar er um að ræða nýtingu vindorku utan við ströndina, þ.e. í sjó. Og nú hyggst Statoil byggja fyrsta fljótandi vindorkuverið, utan við strönd Skotlands.

Fyrsta vindorkuverið sem Statoil, í samstarfi við norska Statkraft, byggði var Sheringham Shoal. Sem liggur um 20 km utan við strönd Norfolk á Englandi. Þarna voru á árunum 2009-2011 settar í sjó 88 turnar, hver um sig með hverfil með 3.6 MW afl.

Samtals eru þetta því 317 MW og að sögn Statoil er raforkuframleiðslan um 1,100 GWst á ári. Sem samsvarar raforkunotkun um 220 þúsund breskra heimila. Til samanburðar má nefna að Blönduvirkjun er 150 MW og framleiðir nálægt 1.000 GWst árlega. Þar er raforkuframleiðslan pr. MW því um eða rúmlega helmingi meiri, sem sýnir hagkvæmni vatnsafls umfram vindorku (auk þess sem vatnsaflið er miklu jafnari og fyrirsjáanlegri orkugjafi).

En nú i byrjun nóvember ákvað Statoil að taka vindorkuna skrefi lengra og reisa fyrsta fljótandi vindorkuverið. Þetta er 30 MW tilraunaverkefni, sem samanstendur af fimm risastórum vindmyllum sem eru hver um sig með 6 MW uppsett afl. Verkefnið nefnist Hywind Scotland og staðsetningin er um 25 km utan við austurströnd Skotlands. Sjávardýpið þar er um og yfir 100 m og þess vegna alltof dýrt að ætla sér að láta turnana standa á hafsbotni. Þess í stað verða þeir fljótandi! Og festir við hafsbotninn með svipuðum ætti eins og fljótandi olíuborpallar, þ.e. með sérhönnuðum akkerum.

Þarna er um a ræða útfærslu sem menn hafa verið að þróa á liðnum árum. Með því að koma vindmyllunum fjær ströndinni (þar sem dýpið er jafnan óhjákvæmilega meira) næst betri nýting vegna jafnari og meiri vinda. Þar með verður kostnaður per framleidda orkueiningu lægri. Áætlanir Statoil gera ráð fyrir að kostnaður pr. framleidda MWst hjá Hywind Scotland verði sem samsvarar um 130-150 USD. Í dag er almennt álitið að kostnaður vegna vindorku sem framleidd er utan við ströndina sé að lágmarki um 170-180 USD/MWst, þ.a. að þarna er vonast eftir allt að 30% meiri hagkvæmni en nú þekkist í þessari tegund raforkuframleiðslu.

Hæðin á turnunum verður allt að 200 m og þar af um helmingurinn neðansjávar. Þvermál blaðanna verður allt að 160 m, þ.a. að í efstu stöðu mun vindmyllan ná um 180 m hæð yfir sjávarmáli. Til samanburðar þá er Hallgrímskirkja rétt rúmir 70 m há og Big Ben í London um 100 m. Þetta er sem sagt gríðarlega mikið mannvirki.

Þarna er um að ræða mjög athyglisvert tilraunverkefni, sem á að geta framleitt raforku sem fullnægir orkuþörf um 20 þúsund breskra heimila. Eins og áður sagði verður uppsett afl Hywind Scotland samtals 30 MW. Hjá Statoil eru menn bjartsýnir um að raforkuframleiðsla af þessu tagi - með stórum fljótandi vindrafstöðvum - verði orðin töluvert umsvifamikil innan ekki mjög fjarlægrar framtíðar.

Áætlað er að raforkuframleiðslan þarna verði komin á fullt árið 2017. Gangi þetta vel má búast við að Statoil geti orðið leiðandi í uppsetningu og rekstri vindorkuvera af þessu tagi. Þannig horfa Norðmenn til tækifæra framtíðarinnar. Og ekki annað hægt en að dáðst að þrautseigju þeirra og hugkvæmni, en verkefnið er í beinu framhaldi af stefnumótun Statoil í vindorku og tilraunum með slíka fljótandi vindrafstöð skammt utan við Stavanger.

Kostnaðurinn við þetta 30 MW verkefni er áætlaður um 4 milljarðar norskra króna. Sem er all svakalegt, þegar haft er í huga að það merkir að hvert MW kostar þá rúmlega 7 milljónir USD. Það merkir að kostnaðurinn þarna er margfaldur á við það sem kostar að virkja íslenskt vatnsafl eða jarðvarma (þar sem nýtingin er miklu meiri). Enda er jú gert ráð fyrir að kostnaður á framleidda MWst verði um fimm sinnum meiri hjá Hywind Scotlannd en gerist og gengur í nýjum virkjunum hér á landi.

Mestu skiptir þó að sjálfsögðu að kostnaðurinn þarna gæti orðið mun lægri en almennt er í vindorku utan við ströndina í dag. Og algerlega nauðsynlegt að ráðast í verkefni af þessu tagi til að láta reyna á hvort auka megi verulega framleiðslu á endurnýjanlegri orku með ódýrari hætti en almennt þekkist í Evrópu í dag. 

Kaupskylda hvilir á Rio Tinto Alcan

Í skrifum Orkubloggsins um kaupskyldu skv. raforkusamningi Rio Tinto Alcan og Landsvirkjunar vegna Straumsvíkur, hefur Orkubloggarinn sett fram ýmsar skoðanir og jafnvel fullyrðingar. Með þeim mikilvæga fyrirvara að samningurinn er ekki opinber og þess vegna óhjákvæmilegt annað en að óvissa sé fyrir hendi.

Af umfjöllun fjölmiðla um verkfallsboðun í álverinu í Straumsvík virðist sem einhver óvissa sé hjá fjölmiðlamönnum um kaupskyldu RTA vegna raforkusamnings álversins. Þ.e. að ekki sé alveg víst að kaupskylda hvíli á móðurfélagi álversins. Af fyrirliggjandi gögnum er þó unnt að álykta sem svo að nánast öruggt er að kaupskylda móðurfélagsins er fyrir hendi.

Í þessu sambandi má vísa til þess að skv. fyrirliggjandi gögnum segir að skv. samningum vegna álvers Alcoa á Reyðarfirði ábyrgist móðurfélagið Alcoa „með beinum hætti [...] greiðslu fyrir rafmagnið samkvæmt [...] kaupskylduákvæði“. Þegar endursamið var við Rio Tinto Alcan vegna Straumsvíkurversins árið 2010 er útilokað annað en að slíkt sambærilegt kaupskylduákvæði hafi einnig verið í þeim samningi. Enda hefur slík kaupskylda móðurfeálgs ÍSAL (Straumsvíkurversins) verið fyrir hendi allt frá upphafi vegna álversins í Straumsvík, sbr. eftirfarandi orð Jóhanns Hafstein á Alþingi árið 1966: 

Hér er ábyrgð Alusuisse á kaupum rafmagns allan samningstímann, enda þótt loka yrði verksmiðjunni af einhverjum skakkaföllum, sem fram kæmu í sambandi við álframleiðslu, og það borgaði sig ekki að framleiða ál hér.

Að þessu sögðu, sbr. einnig skýrsla Eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) frá 2010 um nýjan raforkusamning Landsvirkjunar og RTA og með vísan til ársreikninga álversins og skýrslna CRU og fleiri greiningarfyrirtækja um raforkuverð til álvera, þá er staða málsins i Straumsvik nú nánast örugglega eftirfarandi:

• Álverið er með kaupskyldu á um 3.000 GWst árlega.
• Sú kaupskylda er til 2036.
• Núverandi verð þessarar raforku er nálægt 100 milljónum USD árlega.
• Síðustu tíu árin hefur álframleiðslan í Straumsvik (EBITDA) alltaf skilað hagnaði.
• Vegna mjög lágs álverðs núna, er eitthvert tap á þessu ári mögulegt.
• Vegna hóflegs raforkuverðs er álverið í Straumsvík þó vel samkeppnishæft.
• Verið er að loka óhagkvæmum álverum víða um heim.
• Það eykur líkur á að senn muni álverð fara hækkandi.
• Þess vegna er ólíklegt að nokkur vilji sé til að hætta framleiðslu í Straumsvík.
• Þar að auki væri það mjög dýrt vegna kaupskyldunnar á raforkunni.
• Þess vegna eru allar yfirlýsingar um lokun álversins afar ótrúverðugar.
• RTA er að einfaldlega reyna að þrýsta kostnaði vegna kjarasamninga niður.

Með vísan til þess sem að ofan greinir má telja líklegt að samningsstaða stjórnenda álversins sé veik og að fljótlega náist samningar í kjarasamningaviðræðunum. Stjórnendur álversins gera sér eðlilega grein fyrir að það er auðvitað ekki víst að samningar takist áður en verkfallið skellur á eftir u.þ.b. viku. Þess vegna hafa þeir verið duglegir við að viðra mögulega lokun álversins - vafalítið í þeim tilgangi að reyna að tryggja sér að ef samningar nást ekki á næstu dögum verði sett lög sem stöðvi verkfallið.

Að lokum skal minnt á að allar ofangreindar ályktanir eru með þeim fyrirvara að sá sem þetta ritar hefur ekki séð raforkusamning RTA og Landsvirkjunar. Og veit því ekki fyrir víst hvað þar nákvæmlega er ritað um kaupskylduna.

Telst innanhúsverkfall til óviðráðanlegra ytri atvika?

Nú má víða sjá í fjölmiðlum vangaveltur um hvort álverið í Straumsvík muni senn loka. Hér verður athyglinni beint að því hvenær stóriðjufyrirtæki er heimilt að losna undan samningsskyldu um raforkukaup vegna verkfalls.

Force majeure

Atburðarásin sem þarna er velt vöngum yfir er á þá leið að verkfall skelli senn á í álverinu, slökkt verði á kerunum og að of dýrt verði að endurræsa álverið, sökum þess hversu álverð er lágt. Þar með falli niður kaupskylda á raforku, vegna ákvæða í orkusamningnum um að ekki þurfi að efna samningsskyldur ef framleiðsla stöðvast vegna óviðráðanlegra ytri atvika, svo sem vegna verkfalla. Þetta virðist vera atburðarás sem stjórnendur álversins eru að boða.

Telst verkfall innan stóriðjufyrirtækisins óviðráðanleg ytri atvik?

Þegar stóriðjufyrirtæki ber fyrir sig force majeure vegna verkfalls innan fyrirtækisins er líklegt að túlka beri heimildina þröngt (þ.e. heimild fyrirtækisins til að hætta að efna samningsskyldur sínar). Því annars gæti stóriðjufyrirtæki svo til hvenær sem er vísað til óviðráðanlegra ytri atvika með því einu að stefna vinnudeilu í hnút. 

Þetta merkir að ef utanaðkomandi verkföll stöðva starfsemi stóriðjufyrirtækis, t.d. vegna þess að aðföng berast ekki til framleiðslunnar, þá er um að ræða óviðráðanleg ytri atvik. En ef verkfall snýr að fyrirtækinu sjálfu, þ.e. starfsfólki þess, eru almennt mun þrengri heimildir fyrir fyrirtækið til að bera fyrir sig force majeure. 

Þess vegna er mögulegt að jafnvel þrátt fyrir verkfall í stóriðjufyrirtæki, sé fyrirtækinu ekki heimilt að víkja frá samningsskyldu um raforkukaup. Það er þó ekki útilokað að fyrirtækinu sé slíkt heimilt; það fer eftir orðalagi viðkomandi force majeure ákvæða og hversu þröngt eða rúmt dómstólar í viðkomandi landi hafa talið slík ákvæði heimila að víkið sé frá samningsskyldum.

Getur verkfall og tjón vegna þess heimilað stóriðjufyrirtæki að víkja frá samningsskuldbindingum til frambúðar?

Þegar framleiðsla stóriðju stöðvast vegna verkfalls getur verið ansið kostnaðarsamt að koma framleiðslunni aftur af stað að afloknu verkfallinu. Ef aðstæður á viðkomandi markaði eru erfiðar kann stóriðjufyrirtækið að sjá hag sinn í því að hætta starfseminni. Ef í gildi er langtímasamningur um raforkukaup vaknar þá sú spurning hvort stóriðjufyrirtækinu sé heimilt að hætta að efna þann samning til frambúðar með vísan til óviðráðanlegra ytri atvika. Ef slík heimild telst vera fyrir hendi getur stóriðjufyrirtækið sem sagt hætt að efna orkusamninginn án þess að vanefndaúrræði verði virk.

Almennt má segja að í svona tilvikum geti stóriðjufyrirtækið ekki komist undan raforkusamningnum (nema með samþykki raforkusalans og annarra hlutaðeigandi). Stórir raforkusamningar af þessu tagi fela í sér mjög miklar skuldbindingar fyrir báða aðila, þ.e. bæði kaupanda og seljanda. Slíkir orkusamningarnir eru oft gerðir til margra áratuga, enda kalla þeir oft á geysilegar fjárfestingar raforkuframleiðandans (raforkuseljandans) sem áratugi tekur að greiða niður. Þess vegna eru augljós rök til þess að túlka verður force majeure ákvæði þröngt í svona tilvikum. Stóriðjufyrirtækið (raforkukaupandinn) getur sem sagt ekki beitt fyrir sig innanhúsverkfalli sem lögmætri ástæðu til að hætta alfarið að efna raforkusamninginn til frambúðar.

Niðurstaða

Þessi örstutta skýring á samningsákvæðum um óviðráðanleg ytri atvik er að sjálfsögðu alls ekki tæmandi og t.a.m. hefur hér ekkert verið fjallað um skyldur aðila til að takmarka tjón af völdum force majeure. En í hnotskurn þá felur þessi stutta samantekt í sér eftirfarandi ályktanir.

Ef til verkfalls kemur í Straumsvík er mögulegt en alls ekki víst að álfyrirtækið geti losnað undan kaupskyldu á raforku á meðan verkfallið varir. Ef til þess kemur að álverið hætti starfsemi, með vísan til tjóns vegna verkfalls, er aftur á móti afar ólíklegt og nánast útilokað að álverið geti einhliða losnað undan kaupskyldu sinni á raforku.

Hér hefur í hnotskurn verið lýst aðstæðum og ályktunum sem almennt gilda um force majeure ákvæði. Í einstaka tilvikum geta samningar milli t.d. stóriðjufyrirtækis og orkufyrirtækis verið með öðrum hætti. 

Orkusamningar stóriðjufyrirtækjanna hérlendis hafa ekki verið birtir. Þess vegna er auðvitað útilokað að komast hér að tiltekinni niðurstöðu um túlkun á þeim. En ef þeir eru með þeim hætti sem almennt gerist í heiminum er, eins og áður sagði, afar ólíklegt og nánast útilokað að álverið í Straumsvík geti, með vísan til verkfalls hjá álverinu og tjóns af völdum slíks verfalls, losnað einhliða undan orkusamningi sínum til frambúðar.

Til umhugsunar

Talsmaður álversins í Straumsvík hefur sagt að ekki sé sjálfgefið að álverið verði ræst á ný ef til verkfalls kemur. Kaupskylda álversins er nálægt 3 TWst af raforku árlega. Fyrir það greiðir álverið nálægt 100 milljónir USD árlega. Og orkusamningurinn gildir til 2036. Viðkomandi talsmaður álversins getur vafalaust útskýrt það hvernig í ósköpunum álver sem hefur samfellt haft hagnað af álframleiðslu sinni allan liðinn áratug, telur það mögulega hagkvæmt að hætta starfsemi en greiða samt um 100 milljónir USD árlega næstu tuttugu árin fyrir raforku sem það ekki notar.

Kolaiðnaður kaupir þingmenn

Hér á Íslandi barma álfyrirtækin sér undan kolefnisgjaldi sem leggst á þau vegna kolefnislosunar frá álverunum - og samskonar er nú uppi á teningnum hjá bandarískum kolafyrirtækjum.

Fyrir um þremur mánuðum samþykkti stjórn Barack Obama nýjar stjórnvaldsreglur sem gerir fylkjunum skylt að takmarka losun gróðurhúsalofttegunda frá starfsemi innan sinna marka (the Clean Power Plan). Þessar nýju reglur beinast einkum og sér í lagi að raforkuverum sem nota kol til framleiðslunnar. Það kemur því kannski ekki á óvart hversu bandaríski kolaiðnaðurinn hefur undanfarið dælt fé í bandaríska þingmenn, í því skyni að reyna að afnema umrædda ákvörðun Obama-stjórnarinnar.

Meginmarkmið the Clean Power Plan er að árið 2030 hafi Bandaríkin minnkað losun gróðurhúsalofttegunda um 32% miðað við það sem var árið 2005. Og varla var blekið þornað á þessari nýju áætlun, þegar peningaflóðalda bandaríska kolaiðnaðarins skall á þinghúsinu á Capitol Hill. Með þeim afleiðingum að þar hefur hópur öldungadeildarþingmanna síðustu vikur unnið hörðum höndum að því að stöðva þetta verkefni ríkisstjórnarinnar.

Þar eru viðkomandi þingmenn í kapphlaupi við tímann. Þarna skyldi reynt að beita lagaheimild sem heimilar þinginu að stöðva nýjar stjórnvaldsreglur með sérstakri þingsályktun einfalds þingmeirihluta. Skv. viðkomandi löggjöf (Congressional Review Act frá 1996) er gefinn 60 daga frestur til að samþykkja slíka þingsályktun. Og sökum þess að sá 60 daga frestur byrjaði að líða 23. október s.l. (2015) - við birtingu viðkomandi stjórnvaldsreglna - hafa menn verið sveittir að reyna að tryggja nauðsynlegan meirihluta við tillöguna. Til að stöðva „stríð Obama gegn kolum“. Eins og þeir ljúflingarnir kalla the Clean Power Plan.

Og nú í liðinni viku tókst ætlunarverkið; þingsályktunartillagan var samþykkt með 52 atkvæðum gegn 46. En allir vita að Obama mun beita neitunarvaldi gegn tillögunni. Þess vegna virðist þetta stormur í vatnsglasi. En þeir sem best hafa sett sig inn í málið telja að í reynd hafi ályktunin þann tilgang að reyna að draga úr trúverðugleika Bandaríkjastjórnar á loftslagsráðstefnunni sem er að byrja í París eftir fáeina daga. Og að kolaiðnaðurinn bandaríski vonist til þess að þetta muni draga úr möguleikum á að Bandaríkin taki á sig viðtækar skuldbindingar í loftslagsmálum.

Eðli málsins samkvæmt eru öldungadeildarþingmennirnir sem samþykktu tillöguna gegn losunarmarkmiðum Obama-stjórnarinnar fyrst og fremst frá kolafylkjunum. Þarna snérust meira að segja þrír þingmenn demókrata á sveif með repúblíkönum, sem voru öldungadeildarþingmennirnir Joe Manchin frá Vestur-Virginíu (Mountain Mama!), Heidi Heitkamp frá N-Dakóta og Joe Donnelly frá Indiana. Leiðtogi þessarar kolsvörtu þingsályktunar er aftur á móti repúblíkaninn Mitch McConnell frá Kentucky. Sem er einmitt leiðtogi meirihluta repúblíkana í Öldungadeildinni.

Það er svo alveg sérstaklega áhugavert að sjá hversu mikið fé viðkomandi þingmenn hafa fengið frá kolaiðnaðinum. Samkvæmt yfirliti CNBC hafa t.a.m. bæði McConnell og Manchin fengið hátt í hálfa milljón USD í stuðning frá kolafyrirtækjum. Það skal þó skýrt tekið fram að blessaður öðlingurinn hann McConnell er auðvitað alls ekki að berjast fyrir kolafyrirtækin, heldur fyrir kolanámuverkamennina. Eða eins og hann orðar það sjálfur:

Here’s what is lost in this administration’s crusade for ideological purity: the livelihoods of our coal miners and their families. Folks who haven’t done anything to deserve a ‘war’ being declared upon them.

Að lokum má svo nefna að nokkrir demókratar á þingi hafa notað tækifærið til að taka enn eitt skrefið gegn kolafyrirtækjunum. Sem felst í tillögu þeirra um að hækka gjald á slík fyrirtæki sem vinna kol á alríkislandi. Demókratarnir telja eðlilegt að vinnslugjaldið taki mið af þeirri kolefnislosun sem kolabruninn veldur - og telja að við gjaldið skuli bætast e.k. kolefnisskattur. Hvort af því verður mun væntanlega ráðast af því hvort demókratar nái brátt á ný meirihluta á Bandaríkjaþingi.

Straumhvörfum spáð í raforkumálum heimsins

Nú i aðdraganda loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í París er fróðlegt að skoða glænýja framtíðarsýn Alþjóða orkustofnunarinnar (IEA). Þar er höfuðáherslan á mikinn vöxt kolefnislausrar raforku. Spáð er mikilli aukningu í raforkunotkun heimsins næstu áratugina. Og að þar verði langmestur vöxtur í raforku sem unnin er með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda.

Í hnotskurn þá spáir IEA því að raforkunotkun heimsins árið 2040 verði 70% meiri en er í dag. Stóru tíðindin í spánni eru þau að kolanotkun í Kína sé að nálgast hámark. Og að snemma á fjórða áratug aldarinnar (þ.e. upp úr 2030) verði endurnýjanleg orka orðin stærsti hlutinn að baki raforkunotkun heimsins (en í dag eru bæði kol og jarðgas langtum mikilvægari í raforkuframleiðslu en endurnýjanleg orka). Og að árið 2040 muni meira en helmingur nýrrar raforkuframleiðslu koma frá endurnýjanlegum auðlindum.

Til að þessi spá gangi eftir þarf gífurlegar fjarfestingar í endurnýjanlegri orku. Svo miklar að sumpart virðist spáin fremur byggja á óskhyggju en raunveruleika hagfræðinnar. Lykilatriðið verður hversu viljugar þjóðir heims eru til að minnka hlutfall jarðefnaeldsneytis í raforkuframleiðslu og styðja við aukna framleiðslu grænnar eða kolefnislausrar raforku.

Gangi spá IEA eftir mun kolefnislosun vaxa miklu hægar en sem nemur vextinum í raforkunotkun. Og að brátt muni kolefnislosun vegna raforkuframleiðslu í heiminum ná jafnvægi.

Hvort þessi spá gengur eftir er auðvitað ómögulegt að fullyrða nokkuð um. Hvort þetta telst raunhæft hjá IEA mun m.a. ráðast af þeim ákvörðunum sem teknar verða á Parísarráðstefnunni nú í byrjun desember. Verði niðurstaðan þar mjög í hag endurnýjanlegrar orku, mun það vafalítið verða til þess að auka ennþá meira eftirspurn eftir raforku frá endurnýjanlegum auðlindum, þ.á m. frá endurnýjanlegum auðlindum Íslands. Þetta eru því sannarlega spennandi tímar.

Ofgnótt

Það er offramboð af olíu. Það er offramboð af áli. Það er offramboð af kopar. Og það er offramboð af stáli. Og fleiru. En þetta má líka orða þannig að það sé skortur a eftirspurn. Eða að eftirspurnin hafi vaxið hægar en framboðið. Þannig álítur Englandsbanki að stærstan hluta verðlækkunar á olíu undanfarna sex mánuði megi rekja til lítillar eftirspurnar fremur en offramboðs.

Það er sem sagt misræmi milli framboðs og eftirspurnar á mörgum hrávörum og það veldur lágu verði. Meginsástæða þessa nokkuð svo óvænta misræmis er sennilega sú að það hefur hægt meira á efnahagsvexti Kína en almennt var gert ráð fyrir.

Já - hrávöruverð er almenn lágt nú um stundir. En sjónir manna beinast þó ekki síður að því að þróun hagnaðarhlutfalls (profit margin) fyrirtækja í bandarísku S&P500 vísitölunni sé nú með þeim hætti að það bendi til efnahagskreppu þar vestra. Sem þá myndi vafalítið hafa neikvæð áhrif á efnahagslíf um veröld víða. 

Aðrir segja að ekki sé unnt að draga slíkar ályktanir af þessari þróun nú. Því umrædd lækkun hagnaðarhlutfalls eigi fyrst og fremst við um fyrirtæki í orkugeiranum. Samskonar þróun hafi orðið árið 1985 án þess að leiða til samdráttar sem flokkast sem kreppa. Það sé því mögulegt og jafnvel líklegt að efnahagsástandið í Bandaríkjunum sé í góðu lagi. 

Hvað sem þessu líður þá er þetta a.m.k. ömurlegur tími fyrir marga hluthafa í orkufyrirtækjum. Þess vegna verður spennandi að sjá hvað kemur út úr loftslagsráðstefnunni í París, sem hefst nú um mánaðarmótin næstu. Ef þar verða samþykkt metnaðarfull og raunhæf markmið um að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda ætti það að hressa við hlutabréfaverð og hækka verðmæti fyrirtækja í endurnýjanlegri orku. Þá er bara stóra spurningin: Ætti ríkið að selja Landsvirkjun? Svari hver fyrir sig.

Ofurdollan komin á sinn stað

Eins og tekið var fram í síðasta pistli mínum á vef mbl.is er ég kominn í hlé frá skrifum þar og um íslensk orkumál. Ég mun aftur á móti áfram fjalla um hin ýmsu orkumál í alþjóðasamhengi og birta þau skrif áfram hér á Orkublogginu. Og í dag skal fjallað um sjálfan risann Golíat. Sem nú er búið að tjóðra fastan.

Loksins - næstum tveimur áratugum eftir að ítalska Eni ákvað að ráðast í olíuleit norðar á jarðarkringlunni en flestir höfðu áður reynt - er fljótandi olíuvinnslustöðin komin á staðinn. Norska olíuvinnsluleyfið nr. PL229/229B er sem sagt loksins orðið að raunverulegri olíuvinnslu. Eða a.m.k. stutt í það; sennilega tefst að vinnslan hefjist þar til á næsta ári (2016). Sem er næstum fjórum árum á eftir áætlun.

Olíuævintýri ítalska Eni í Barentshafi fór geysilega vel af stað. Leyfi 229 var gefið út 1997 og einungis þremur árum síðar hafði leyfishafinn hitt í mark. Síðan þá hefur verið unnið hörðum höndum að því að undirbúa að koma vinnslunni í gang. Það hefur gengið nokkuð brösuglega og ýmsar tafir orðið á verkefninu, svo og hefur það farið milljarða dollara fram úr kostnaðaráætlun.

Olíulindin þarna er nefnd Golíat og hátæknileg vinnslustöðin kallast því eðlilega Golíatpallurinn. Pallurinn sá eða vinnslustöðin minnir reyndar meira á risavaxna bjórdollu. Hann var tilbúinn snemma á þessu ári (2015) í skipasmíðastöðvum Hyunday austur i Suður-Kóreu.

Þetta er mikið tækniundur, sem var sérhannað til að þola válynd veður og ís þarna lengst í norðri. Pallurinn getur sjálfur geymt um milljón tunnur af olíu hverju sinni, sem jafngildir um tíu daga vinnslu. Þarna þarf því að vera nokkuð ör umferð olíuskipa að sækja herlegheitin í viku hverri. Þeir flutningar verða í höndum þriggja olíuskipa, sem voru sérsmíðuð vegna þessa magnaða verkefnis í norðri. Starfsmannafjöldinn á pallinum hverju sinni verður um fjörutíu manns.

Það tók um tvo mánuði að sigla með ferlíkíð í kringum hálfan hnöttinn, allt suður fyrir Góðrarvonarhöfða og svo alla leið norður til Hammerfest. Til fararinnar þurfti sérstakt ofurskip, sem ksllast Dockwise Vanguard og getur flutt böggla sem eru allt að 117 þúsund tonn! 

Þegar komið var til N-Noregs nú í vor lá kvikyndið Golíat utan við bæinn - uns sumarið var nýtt til að koma honum á sjálfan áfangastaðinn - yfir olíulindinni um 80 km utan við ströndina.

Þar skoppar þessi 64 þúsund tonna ofurpallur nú í öldunum og verður tengdur rúmlega tuttugu brunnum, sem tilbúnir eru á hafsbotninum. Ferlíkið er rúmlega 100 m í þvermál og hæðin er 170 m. Frá sjávarmáli eru um 75 m upp á þyrlupallinn, þ.a. þetta er ekki starfstöð fyrir lofthrædda.

Fjórtán risavaxnar tölvustýrðar akkeriskeðjur eiga að halda dollunni á sínum stað - sama hvað líður ofsa heimsskautastormanna. Til stóð að vinnslan kæmist í gang nú í haust, en vegna tafa verður það líklega ekki fyrr en á vormánuðum 2016.

Eins og áður sagði, þá liggur umrædd olíu- og gaslind undir botni Barentshafsins, um 80 km utan við Hammerfest. Sem sagt talsvert miklu nær landi en leitarsvæðin á Drekasvæðinu. Og dýpið þarna í Barentshafi er nokkuð hóflegt; um eða innan við 400 m. Sem sagt miklu minna en á Drekasvæðinu.

Þetta þykir engu að síður eitthvert metnaðarfyllsta verkefnið í olíuiðnaðinum þessa dagana - og þá einkum og sér í lagi vegna þess að ekkert olíuvinnslusvæði í dag liggur eins norðarlega og Golíat. Olíu- og gasvinnsla í Barentshafi er sem sagt nýtt skref í kolvetnisvinnslu inni á heimsskautasvæðunum.

Olíulindin þarna liggur á bilinu 1-2 km undir hafsbotninum. Þetta telst svo sem engin risalind - en nokkuð myndarleg engu að síður. Þarna er talið að dæla megi upp um 175 milljónum tunna af olíu, auk jarðgass sem jafngildir um 50 milljónum tunna af olíu.

Samtals er því von um að ná þarna upp úr djúpi heimskautahafsins sem samsvarar um 225 milljónum tunna af olíu. Og búist er við að það taki á bilinu 10-15 ár að tæma lindina. En það verður ekki aldeilis ókeypis orka. Byggingin á Golíat fór hressilega fram úr kostnaðaráætlun og þó svo tölur um kostnaðinn séu nokkuð á reiki virðist lokatalan liggja nálægt 7,5 milljörðum USD.

Áhættan af þessu geysilega metnaðarfulla verkefni hvílir að mestu á ENI, sem er með 65% í vinnsluleyfinu, en Statoil er þarna með 35% hlut og því líka stór fjárfestir í Golíat. En vegna mjög lágs olíuverðs nú um stundir ríkir hóflegur fögnuður í herbúðum fyrirtækjanna, jafnvel þó svo það séu merk tímamót að Golíat sé kominn á áfangastað.

Líkur hafa verið leiddar að því að til að verkefnið borgi sig þurfi meðalverð á hráolíu á vinnslutímanum að vera mjög hátt; jafnvel nálægt eða yfir 90-100 USD/tunnu. Það er um helmingi hærra olíuverð en er í dag. Þ.a. það er eins gott fyrir Eni og Statoil að olíuverð (og gasverð) fari senn hækkandi!

Sjávarfallaorka á tuttuguföldu íslensku verði

Á Íslandi er um helmingur allrar raforkunnar seld tveimur álfyrirtækjum á verði sem nú er á bilinu 10-15 USD/MWst. Í Bretlandi er verið að undirbúa ámóta magn af raforkuframleiðslu þar sem orkuverðið til raforkufyrirtækisins verður allt að 255 USD/MWst. Mismunurinn á íslenska og breska raforkuverðinu í þessu tilviki er því u.þ.b. tuttugufaldur.

Breska orkuverkefnið sem þarna er vísað til eru nokkrar sjávarfallavirkjanir sem eru fyrirhugaðar við vesturströnd Englands og Wales. Þarna er óvenju mikill munur á flóði og fjöru og geysileg orka í sjávarföllunum.

Áætlað er að fyrsta virkjunin þarna verði á slóðum Gylfa Sigurðssonar, þ.e. í flóanum utan við Swansea. Uppsett afl þessarar einstöku sjávarfallavirkjunar á að verða 320 MW. Áætlað er að fleiri svona virkjanir fylgi í jölfarið og að samtals verði þarna virkjuð þúsundir megavatta. Og að heildarkostnaður þeirra verði um 12 milljarðar punda!

Verkefnið þarna við Swansea felst í því að byggja e.k. varnargarð í boga út í flóann og hleypa sjónum um túrbínuhlið í þessum varnargarði eða stíflu. Áætlað er að nýta bæði straum flóðs og fjöru til raforkuframleiðslu, þ.a. alls verða almennt fjórar toppar í raforkuframleiðslunni á hverjum sólarhring.

Vegna eðlis sjávarfalla verður raforkuframleiðslan yfir sólarhringinn ekki jöfn og stendur einungis yfir í um 14 klst á sólarhring. Þess vegna munu umrædd 320 MW einungis skila ársframleiðslu upp á um 400-500 GWst. Til samanburðar er athyglisvert að það er nokkuð minni raforka en Búðarhálsvirkjun skilar, sem þó er einungis 95 MW.

Þessi breska sjávarfallavirkjun verður sem sagt mjög dýr aðferð til raforkuframleiðslu. Og þess vegna verður ekki af verkefninu nema bresk stjórnvöld tryggi orkufyrirtækinu mjög hátt lágmarksverð fyrir raforkuna. Nú ert gert ráð fyrir að þetta verð nemi 168 bresk pundum fyrir hverja megavattstund (168 GBP/MWst). Sem á núverandi gengi jafngildir um 255 USD. Til samanburðar er áhugavert - eins og áður sagði - að þetta er um tuttugufalt hærra verð en tvö stærstu álfyrirtækin hér (þ.e. Norðurál og Fjarðaál) eru greiða fyrir íslensku raforkuna um þessar mundir.

Bresk stjórnvöld hafa verið mjög jákvæð gagnvart þessu verkefni. Ennþá er þó óljóst hvenær nákvæmlega framkvæmdir hefjast. Heildarkostnaðurinn við virkjunina er áætlaður um einn milljarður punda (um einn og hálfur milljarður USD). Enn og aftur er áhugavert að bera þetta saman við íslenskar virkjanir; Búðarhálsstöð kostaði einungis um 1/6 af því sem sjávarfallavirkjunin við Swansea mun kosta. Samt framleiðir Búðarhálsstöð ámóta eða jafnvel meiri raforku en sjávarfallavirkjunin mun gera.

Horfur eru á að það verði kínverskt verkfræðifyrirtæki sem muni koma að framkvæmd fyrsta verkhlutans og byggja varnargarðinn. Ennþá er tímaáætlunin þó í nokkurri óvissu, því tafir hafa orðið á því að framkvæmdir geti byrjað. Mörgum Bretum hefur blöskrað kostnaðurinn þarna og einnig hefur verið ágreiningur um umhverfisáhrifin.

Eins og staðan er núna er þess þó vænst að framkvæmdirnar hefjist vorið 2017. En i ljósi kostnaðarins ætti að blasa við að bresk stjórnvöld ættu að vera jákvæð gagnvart raforku frá Íslandi á verði sem gæti verið á bilinu 80-140 USD/MWst og á bilinu 120-180 USD/MWst komin á ljóshraða með sæstreng til Bretlands. Íslenska raforkan gæti sem sagt verið allt að helmingi ódýrara fyrir Breta en orkan frá sjávarföllunum bresku. Sem fyrir Íslendinga myndi þýða um tífalt hærra verð en fæst fyrir um helming raforkunnar sem hér er nú framleidd og seld til tveggja álvera. Í þessu ljósi kemur varla á ávart að nú hafa íslensk stjórnvöld ákveðið að fara í viðræður við Breta um slík möguleg raforkukaup.

Sæstrengir auka lítt flutningskostnað til neytenda

„Framsögumenn voru nokkuð sammála um að samsetning raforkuverðs til framtíðar yrði þannig að 20% verðsins ættu upptök sín í auðlindinni eða framleiðslunni á raforkunni og 80% verðsins mundi tilheyra flutningi og dreifingu. Þessi framsetning og hugsun vakti áhuga undirritaðs [Viðars Garðarssonar]. Með henni er verið að undirbyggja að verð til neytenda muni stórhækka á næstunni til þess að greiða fyrir aukin kostnað við dreifingu eða sæstrengsvæðingu Evrópu. Þetta er grundvallar tilfærsla verðmæta.“

Þannig skrifar maður að nafni Viðar Garðarsson. Í enn einni dellugrein sinni á vef mbl.is. Leturbreyting er Orkubloggsins, gerð í því skyni að leggja áherslu á rangar upplýsingar Viðars þessa. Þvi það sem hann segir þarna um hlutfallskiptingu raforkuverðs til framtíðar stenst ekki og ber vott um dæmalaust skilningsleysi Viðars á raforkuviðskiptum.

Um kostnaðarhlutfall flutnings vísar Viðar Garðarsson í grein sinni til ummæla ræðumanna á fundi eða ráðstefnu sem Samtök atvinnulífsins (SA) héldu um sæstreng milli Íslands og Evrópu. En eitthvað misskildi hann bersýnilega ummæli fundarmanna. Því það er alls ekki svo að það stefni í að kostnaður vegna flutnings og dreifingar stefni í að verða 80% af rafmagnsreikningnum.

Staðreyndin er sú að hlutfall flutningskostnaðar í Noregi er svipað og oft nokkru lægra en á Íslandi. Eða undir 50% af raforkuverðinu til neytenda. Þetta er einfalt að sjá með því að kynna sér upplýsingar á vef norsku orkustofnunarinnar og bera þær saman við samsetningu raforkuverðs til neytenda á Íslandi, t.d. hjá ON.

Allir sem eitthvað þekkja til raforkumarkaða vita að þegar talað er um svo hátt hlutfall raforkureiknings eru menn að taka tillit til allra skatta og allra umhverfisgjalda, sem fara sífellt vaxandi á mörgum evrópskum raforkumörkuðum. Vegna mögulegrar hækkunar slíkra gjalda er ekki útilokað að í sumum löndum muni hlutfall sjálfs raforkuverðsins í einstaka tilvikum verða lægra en nú er. Fræðilega má jafnvel hugsa sér að þetta hlutfall fari niður í 20% af rafmagnsreikningnum, líkt og Viðar nefnir. En það hefur ekkert með kostnað vegna sæstrengja að gera. Og þetta merkir heldur ekki að kostnaður vegna flutnings og dreifingar verði 80% rafmagnsreikningsins. Ástæða þess að hlutfall sjálfrar raforkunnar í reikningnum verði lægra en nú er, er þvert á móti fyrst og fremst sú að umhverfisskattar eða -gjöld á raforku fari hækkandi.

Viðari til varnar skal tekið fram að ekki er loku fyrir það skotið að þarna hafi ræðumenn á fundinum verið ónákvæmir í orðavali. Og Viðar því misskilið málið. Það má reyndar segja að SA hafi verið svolítið seinheppið vegna þessa fundar. Þannig fylgdi fundarboðinu mynd af þriggja fasa riðstraumskapli stingast upp úr sjó, en slíkur strengur yrði aldrei lagður milli Íslands og Evrópu. Heldur yrði það að sjálfsögðu jafnstraumskapall (HVDC). Þá virtust erlendu frummælendurnir svo yfir sig spenntir yfir því að hafa verið boðið til Íslands að þeir voru a.m.k. sumir eitthvað utan við sig.

Þannig virtist t.a.m. Tor Eigil Hodne, framkvæmdastjóri Evrópumála hjá Statnett, ekki skilja spurningu Gunnars Tryggvasonar, verkfræðings hjá KPMG, um kostnað pr. flutta MWst um norsku sæstrengina. Og reyndar alls ekki víst að Tor Eigil viti kostnaðinn - því í tilviki Noregs dreifist þessi kostnaður einfaldlega á allan flutningskostnað Statnett. Það er vel að merkja viðskiptamódel sem allsendis óvíst er að yrði notað vegna sæstrengs milli Íslands og Bretlands. Hvaða viðskiptamódel verður notað þar er einfaldlega ennþá óvíst. Þess vegna er einmitt mikilvægt að fara í viðræður við bresk stjórnvöld - til að fá m.a. á hreint hvaða viðskiptamódel þarna yrði samstaða um.

Það var reyndar athyglisvert að það kom nokkuð skýrt fram í máli fundarmanna að hagstæðasta viðskiptamódel Íslands vegna sæstrengs gæti orðið að selja raforkuna skv. samningum sem nefnast Contract for Difference (CfD). Sem tryggir raforkusalanum mjög hátt lágmarksverð og takmarkar því áhættu af raforkusölunni. Norsku sæstrengirnir eru aftur á móti ekki í því kerfi. Heldur er þar fyrst og fremst horft til verðmunar hverju sinni á norræna raforkumarkaðnum annars vegar og öðrum evrópskum raforkumarkaði hins vegar. Þar er sem sagt verið að spila inn á verðmismuninn á s.k. spot-mörkuðum.

Þetta eiga Íslendingar kannski svolítið erfitt með að skilja, því hér á landi er ekki til svona kvikur raforkumarkaður með síbreytilegum verðum. Landsnet ætlaði að vísu að reyna að koma á slíkum markaði hér árið 2008, en sú tilraun fyrirtækisins rann hljóðlega út í sandinn. Aðalatriðið er þó að sæstrengur þarf alls ekki að hækka flutningskostnað og ennþá síður dreifikostnað raforku á Íslandi svo neinu nemi. En hvernig verður farið með flutningskostnaðinn vegna sæstrengs milli Íslands og Bretlands á sem sagt eftir að koma í ljós - og mun ekki koma í ljós nema með beinum viðræðum við Breta.

Norskt vatnsafl nýtist mjög vel

Fyrr í dag birtist grein á vef mbl.is eftir mann sem hefur í skrifum sínum ítrekað sýnt algera vanþekkingu og skilningsleysi á orkumörkuðum. Í þessari nýjustu grein sinni kemst hann að þeirri ævintýralega vitlausu niðurstöðu að í Noregi sé nýtingin á afli vatnsaflsvirkjana einungis um 50% og að í löndum sem tengjast sæstrengjum megi búast við að flutnings- og dreifingarkostnaður verði um 80% af raforkuverði til neytenda. Hvort tveggja er auðvitað vitlaust. Og sýnir vel algert skilningsleysi greinarhöfundar, Viðars Garðarssonar, á orkumálum. 

Í Noregi er uppsett afl vatnsaflsvirkjana rétt tæplega 31.000 MW. Þessi heildartala dreifist á alls tæplega 1500 virkjanir. Til að framleiða raforku þurfa þessar aflstöðvar eða hverflar eðlilega vatn. Í venjulegu vatnsári geta þessar virkjanir framleitt nákvæmlega 131,4 TWst af raforku (allar tölur hér eru frá norsku orkustofnuninni). En sökum þess að stundum eru þurr ár og stundum vot ár sveiflast raforkuframleiðslan eðlilega nokkuð milli ára. Eins og sýnt er á töflunni hér að ofan.

Undanfarin ár hefur raforkuframleiðsla norskra vatnsaflsvirkjana verið á bilinu 106-143 TWst árlega. Það merkir að nýting virkjananna miðað við meðalár hefur lægst farið niður í 80,7%. Stundum er aftur á móti svo mikið vatn fyrir hendi að nýting norsku virkjananna fer langt yfir meðaltalið. Og í slíkum árum eru góð skilyrði fyrir Norðmenn að flytja út mikið af raforku og hagnast vel á því - vegna þess að raforkuverðið í nágrannalöndunum er oftast mun hærra en í Noregi.

Ekki er augljóst af hverju Viðar Garðarsson ruglast svona herfilega að halda að nýting vatnsaflsvirkjananna í Noregi sé „rétt ríflega 50%“. Og bætir svo um betur og segir að um 17.000 MW í norsku virkjununum gagnist ekki, heldur sé það „umframorka sem segja má að renni þar til sjávar árlega“. Kannski stafar þessi misskilningur Viðars af því að hann átti sig ekki á að uppsett afl er eitt en framleidd orka er annað. Hvað svo sem veldur, þá er Viðar þarna illilega á villigötum.

Í því sambandi skal minnt á að nýtingin á norsku vatnsaflsauðlindum er prýðileg, eins og áður var lýst, og við þetta má bæta að meðalnotkun Norðmanna á raforku er 109,3 TWst árlega. Sem fyrr sagði er meðalframleiðslan 131,4 TWst á ári og þess vegna oftast svigrúm fyrir útflutning með góðum hagnaði. En það kemur fyrir að framleiðslan er minni og þá er gott fyrir Norðmenn að geta flutt inn raforku.

Því fer sem sagt fjarri - og er reyndar alger firra - að Norðmenn nýti einungis um helminginn af orku vatnsaflsvirkjananna. Hið rétta er að þeir nýta hana sjálfir svo gott sem alla, þegar miðað er við meðalár í norska vatnsbúskapnum. En geta svo oft flutt smáræði út og einstaka sinnum beinlínis þurft að flytja orku inn. En nýtingin á norsku fallvötnunum og vatnsaflsvirkjununum er sem sagt alveg prýðileg. Og er svo auðvitað ennþá betri en ella vegna sæstrengjanna og annarra raforkutenginga Norðmanna við nágrannalönd sín. Rétt eins og sæstrengur milli Íslands og Bretlands myndi líka bæta nýtingu íslensku virkjananna.

Í næstu grein verður fjallað um hvernig Viðar Garðarsson ruglar líka með hlutfall flutnings- og dreifikostnaðar í raforkuverði. Og lesendur skulu minntir á að það er auðvitað mikilvægt fyrir Viðar að halda áfram að rugla og tala gegn sæstreng og gegn möguleikum Íslands á betri arðsemi fyrir orkuna. Því í huga Viðars er jú mikilvægast að hér fái álver ódýra raforku og helst að Landsvirkjun og önnur orkufyrirtæki greiði með orkunni til álveranna. Þetta er bráðskemmtilegt þus í Viðari, sem vonandi gerir vin hans, Ágúst Hafberg hjá Norðuráli, ánægðan.