Ný olíuvinnsla kallar á hærra olíuverð

Það sem af er árinu (2015) hefur olíuverð verið lágt. Spár um verðþróunina næstu misserin og árin eru afar mismunandi. Sumir spá langvarandi lágu verði. Aðrir álíta að stutt sé í að verðið taki að hækka og muni hækka jafnt og þétt.

Meðal þeirra sem spá lágu olíuverði næstu misserin eru Citigroup og Goldman Sachs. Og segja að verðið muni líklega haldast nálægt 40-45 USD/tunnu í dágóðan tíma. Og kunni jafnvel að lækka ennþá meira en orðið er og fara niður í 20 USD!

Aðrir spá því að verðið fari senn að skríða upp á við og það nokkuð rösklega. Í þessum spáhópi er m.a. vogunarsjóðurinn RR Advisors. Sem álítur að botninum sé eða verði náð mjög fljótlega. Og brátt muni verðið fara hækkandi og verði senn um 65-75 USD/tunnu. Hjá Morgan Stanley virðast menn á svipuðum nótum og segja botninn innan seilingar. Og spá olíuverði í um 85 USD árið 2018 (sbr. grafið hér fyrir neðan).

Þarna eru sem sagt uppi afar mismunandi skoðanir. Sem gera ráð fyrir að olíuverð muni á næstu misserum sennilegast verða á bilinu 40-75 USD/tunnu. Þetta er ansið mikill munur; rúmlega 80%. Og í reynd er óvissan ennþá meiri. Því örlitlar sveiflur í framboði geta fljótt haft þau áhrif að verðsveiflur verði ennþá meiri og ýktari. Það er einmitt þess vegna sem Goldman Sachs leyfir sér að segja að verðið geti mögulega farið niður í 20 USD.

Hver þróunin verður til skemmri tíma litið er algerlega ómögulegt að fullyrða. En til lengri tíma litið er vandséð að unnt verði að sækja þá olíu sem nauðsynlegt er fyrir heiminn, nema olíuverð hækki mikið frá því sem verið hefur upp á síðkastið. Þess vegna virðist óneitanlega sem spáin um að olíuverð stefni innan nokkurra ára í 100 USD/tunnan, sé skynsamleg spá.

Grafið hér til hliðar sýnir að mest öll sú olía sem ennþá er í jörðu verður ekki sótt ef olíuverð helst undir 40 USD/tunnu. Svo lágt verð myndi m.ö.o. halda mjög aftur af nýrri olíuvinnslu.

Grafið er unnið út frá gögnum frá Rystad Energy. Samkvæmt þeim gögnum myndi svo lágt olíuverð (undir 40 USD/tunnan) einungis réttlæta að lítill hluti af olíu í jörðu verði sóttur. Og þá yrði svo gott sem hægt að slá olíuvinnslu af í nokkrum mikilvægustu olíulöndunum. Eins og Bandaríkjunum, Kanada og Rússlandi. En slík þróun er útilokuð (miðað við núverandi tækniþekkingu). Þess vegna er óhjákvæmilegt að olía hækki í verði. Og það talsvert mikið. Til lengri tíma litið. Meðan við höfum ekki fundið heppilegri og ódýrari orku til að knýja bílaflota, skipaflota og flugflota heimsins.

Stóra spurningin er hversu hátt olíuverð þarf að vera til að olía geti áfram verið drifkraftur efnahagslífs. Samkvæmt tölum Rystad verður langvarandi hagkvæm olíuvinnsla ekki veruleiki til framtíðar, nema olíuverð verði a.m.k. 80 dollarar og helst vel yfir 100 USD á tunnu. Sbr. grafið hér til hliðar. Í þessu ljósi hlýtur að mega telja líklegt að olíuverð stefni í þessar upphæðir. Og það jafnvel fljótlega.

Fyrst þurfa þó að skapast þær aðstæður efnahagslega, að fólk og fyrirtæki sjái tækifæri i því að auka notkun sína á olíuafurðum frá því sem nú er. Þetta tengist einmitt helstu óvissunni; nefnilega þeirri hvort olíuverð á bilinu 80-100 USD/tunnu sé einfaldlega orðið of hátt til að viðhalda hagvexti. Þ.e. að kostnaður við nýja olíuvinnslu sé orðinn svo mikill, að olíuvinnsla bíti sífellt í skottið á hagvaxtarþróun heimsins. Og haldi þannig aftur af hagvexti.

Það er einmitt þróun af þessu tagi sem menn eins og Jeremy Grantham hafa verið að vara við. Og segja að þetta eigi ekki aðeins við um olíuvinnslu, heldur margar aðrar hrávörur sem séu orðnar mjög dýrar í vinnslu (framleiðslu). Afleiðingin verði óhjákvæmilega sú að erfitt og jafnvel ómögulegt verði að viðhalda jákvæðum hagvexti í heiminum.

Í þessu sambandi er athyglisvert hvernig er að hægja á hagvexti í Kína - þó svo stjórnvöld þar reyni að ljúga til um staðreyndir og fullyrði að allt sé í lukkunnar velstandi.

Miðað við efnahagsstöðuna í Evrópu og þróunina núna í Kína er freistandi að velta vandlega fyrir sér eftirfarandi spurningu: Er kannski stutt þangað til 3-4% hagvöxtur í Kína og 0-1% á Vesturlöndum þyki mjög viðunandi? Svo veikur vöxtur myndi væntanlega gjörbreyta heimsmyndinni. Eða er kannski að renna upp sá tímapunktur að það sé ekki síaukin orkunotkun sem drífur hagvöxt heimsins áfram - eins og verið hefur síðustu aldirnar - heldur hugvit sem jafnvel dregur úr þörfinni á olíunotkun? Þetta eru stórar spurningar sem einungis tíminn getur svarað.

Ósjálfbært olíuverð

Olíuverð lækkar snarpt. Um leið virðist myndast hjarðhegðun meðal greiningarfyrirtækja um að spá olíuverði niður á við.

Nú segir Goldman Sachs að olíuverð á markaði vestanhafs kunni að fara niður í 20 USD/tunnu. Áður en verðið fari að skríða upp á við. Og menn tala um að það sé offramboð af olíu. Sem er reyndar nokkuð villandi. Því það er jafnvel rökréttara að segja að það sé efnahagslægð sem nú valdi slaka í eftirspurn.

En hvað sem slíku orðalagi líður, þá er augljóst að til lengri tíma litið verður olíuverð hvorki 20 dollarar, 30, dollarar, né 40 dollarar á tunnu. Heldur talsvert miklu hærra. Sem stafar af því að olía framtíðarinnar verður ekki sótt í jörðu, nema olíuverð hækki umtalsvert.

Á grafinu hér til hliðar er sýnt hvað olíuvinnsla framtíðarinnar þarf hátt olíuverð til að vinnslan borgi sig. Þarna er miðað við að olíuverð sé á bilinu 40-60 USD/tunnu (líkt og verið hefur undanfarið). Þegar svo háttar eru það einungis Íran, Kuwait, Saudi Arabía og Sameinuðu arabísku furstadæmin (UAE) sem geta hagnast á mest allri vinnslunni. Þ.e. þegar litið er til framtíðar. Sbr. grænu súlurnar.

Þetta graf merkir vel að merkja ekki að stærstur hluti olíuvinnslu t.d. Bandaríkjanna og Kanada sé rekin með tapi (rauðu súlurnar) þegar olíuverð er undir 60 USD. Heldur merkir þetta að til lengri framtíðar litið verður olíuvinnsla í þessum löndum óhjákvæmilega miklu minni en ella, ef olíuverð hækkar ekki umtalsvert. Til að öll olían verði þar sótt í jörðu þarf olíuverð að hækka. Þess vegna er líklegast og nánast óhjákvæmilegt að verð á olíu hækki frá því sem verið hefur undanfarna mánuði. Við vitum bara ekki hvenær sá tímapunktur rennur upp. 

--------------------------------------------------------------------------------

PS: Grafið hér að ofan byggir á tölum frá Rystad Energy. Það vekur athygli að umræddar tölur Rystad gera ráð fyrir því að mun minna hlutfall af olíu í jörðu sé innan OPEC heldur en er skv. tölum OPEC-ríkjanna sjálfra (og þær tölur eru notaðar víðast hvar við greiningu á olíumörkuðum). Þetta er einmitt mjög áhugavert umfjöllunarefni. Því margir eru á þeirri skoðun að tölur um olíu í jörðu sem ríki innan OPEC gefa upp séu stórlega ýktar. Reynist það vera svo, þá aukast líkur á háu olíuverði til framtíðar ennþá meira en almennt hefur verið álitið. Þetta skiptir að vísu litlu sem engu til skemmri tíma litið. En mun væntanlega ráða miklu um það hversu olíuöldin mun teygja sig langt fram eftir 21. öldinni.

Sviptingar á olíumörkuðum

Olíuverð féll eins og steinn á síðari hluta ársins 2014. Austan Atlantshafsins fór olían niður í um 55 USD/tunnu og hafði verðið þá lækkað um u.þ.b. helming á örfáum mánuðum. Upp úr áramótunum fór verðið að skríða upp á við og nálgaðist 70 USD í maí. En batinn á olíumörkuðum varð skammvinnur og nú hefur olíuverð lækkað ennþá meira. Og fór nýverið undir 50 dollarana (Brent).

Ástæða þessa ótrúlega lága olíuverðs er að nú fer saman mikil olíuframleiðsla og efnahagsþrengingar víða um heim. Verulegar birgðir hafa safnast upp af hráolíu og afleiðingin er óhjákvæmilega verðfall. 

Alþjóða orkustofnunin (IEA) spáir því að þetta ástand muni breytast á síðari hluta næsta árs (2016). Þá verði eftirspurn eftir olíu búin að aukast töluvert og birgðir verði orðnar sáralitlar. Þar með muni olíuverð fara hækkandi - þó svo ómögulegt sé að fullyrða hversu hátt verðið fer. Því um leið og verðið fer að hækka mun olíuframleiðsla víða um heim gefa í á ný. Sem gæti haldið aftur af verðhækkunum.

Áhugavert er að velta fyrir sér hvernig olíuverð muni þróast næstu árin. Í dag notar heimurinn alls um 95 milljón tunnur af hráolíu og eðlisskyldum afurðum á degi hverjum. Upplýsingaskrifstofa bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) spáir því að eftir áratug (árið 2025) verði daglega notkunin komin í um 102 milljónir tunna (óvissumörkin sem EIA gefur nú upp eru u.þ.b. 99-105 milljónir tunna). Almennt er talið að sú olía verði ekki unnin nema olíuverð nálgist brátt 80-90 USD/tunnan (að núvirði). Og að olíuverð þurfi jafnvel að verða ennþá hærra til að unnt verði að skaffa alla þessa olíu. Verðið gæti þurft að vera yfir 110 USD og jafnvel nálægt 120 USD/tunnu.

Grafið hér til hliðar er unnið út frá upplýsingum um hvernig líklegt er talið að þessi olía verði unnin og hvað það mun kosta. Ef olíuverð nálgast ekki bráðlega 80-100 USD/tunnu er hætt við að fjölmörgum dýrustu olíuvinnsluverkefnum verði slegið á frest. Þá mun reyna á hvort bergbrotsvinnslan í Bandaríkjunum (tight oil eða shale oil) getur gefið í.

Að auki munu allra augu beinast að Sádunum ásamt Íran og Írak. Í þeim löndum gæti olíuvinnsla aukist og það myndi geta haldið aftur af dýru olíuvinnslunni. Hvort sem er bergbrotsvinnsla (tight oil eða shale oil), olíuvinnsla utarlega á landgrunninu, olíuvinnsla úr kanadískum olíusandi eða ný olíuvinnsla á heimskautasvæðum (einkum við Alaska og nyrst í Rússlandi).

Þarna er uppi mikil óvissa. Hvernig mun Sádunum og OPEC ganga að stilla olíuverð af í hlutfalli við ríkisútgjöld sín? Í dag þurfa OPEC-ríkin (að meðaltali) að olíuverð sé a.m.k. nálægt 90 USD/tunnu til að reka ríkissjóði sína hallalausa (sum löndin þurfa mun hærra verð eða allt að 130 USD). Á næstu árum er álitið að þetta nauðsynlega eða mikilvæga meðalverð á olíu, sem OPEC-ríkin flytja út, muni brátt fara í um 120 USD. Annars muni sum OPEC-ríkjanna vera með viðvarandi fjárlagahalla.

En ef bandaríska bergbrotsvinnslan getur haldið áfram, er mögulegt og jafnvel líklegt að þaðan muni framboðið aukast hratt - um leið og olíuverð fer yfir u.þ.b. 60 USD/tunnu. Þetta gæti haldið aftur af verðhækkunum og hlýtur að valda sumum OPEC-ríkjunum töluverðum áhyggjum.

Annar möguleiki er svo sá að stórkostlegur samdráttur í fjárfestingum í nýrri olíuvinnslu nú um stundir gæti valdið því að olíuverð rjúki upp innan örfárra ára. En hvenær það verður veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá.

Samsæri eða samkeppni?

Nú um helgina sem leið birtist í Morgunblaðinu grein þar sem fyrrum ritstjóri blaðsins, Styrmir Gunnarsson, fjallar um möguleg orkuskipti í bifreiðasamgöngum á Íslandi og það hvort stóriðjustefnan sé dauð. Í greininni víkur Styrmir líka að kínverskum áliðnaði. Sem athyglinni verður beint að hér.

Núverandi staða á ekki að koma neinum á óvart

Margir virðast undrast það að útflutningar á áli frá Kína hafi verið að aukast mikið á síðustu misserum. En sú þróun ætti ekki að koma neinum á óvart; það hefur blasað við í nokkur ár að offramleiðsla á áli í Kína væri orðin svo mikil að það myndi að öllum líkindum leiða til meiri útflutnings af áli þaðan. Sbr.greinin Svört skýrsla Boston Consulting Group, sem birtist á vef mbl.is fyrir um tveimur árum.

Þar með er ekki sagt að þessi holskefla af kínversku áli verði viðvarandi ástand um alla framtíð. Upp á síðkastið hefur útflutningur á áli frá Kína vissulega og eðlilega verið að vaxa hratt. Eins og fyrirséð var. Á endanum hlýtur þó að myndast betra jafnvægi á álmörkuðum.

Lágt álverð mun á endanum þvinga óhagkvæmustu álverin til að draga úr framleiðslu og jafnvel hætta starfsemi. Hjá því verður ekki komist. Hvar þau álver eru staðsett, sem einkum munu loka, er óvíst. Því tregða álfyrirtækja til að draga úr framleiðslu sinni er mikil. Vandræðin virðast þó nú um stundir einna mest í indverskum áliðnaði.

Tíminn mun leiða í ljós hversu mikill þessi umræddi kínverski útflutningur á áli verður eða hvort hann muni fljótt skreppa saman ef álverð helst áfram lágt. Eða hvort Kína verði jafnvel ráðandi á álmörkuðum um allan heim um langa framtíð - vegna vaxandi álframleiðslu í nýjum kínverskum hátækniálverum. En hafa ber í huga að það eru fjöldamörg álver utan Kína sem eru líka afar hagkvæm í rekstri. Þ.á m. eru nýju risaálverin við Persaflóa. Og hér á Íslandi er álver Alcoa á Reyðarfirði tvímælalaust í hópi slíkra ofurhagkvæmra álvera.

Nýju kínversku álverin eru meðal þeirra hagkvæmustu í heimi

Mikil uppbygging álvera í Kína síðustu ár og áratugi hefur orðið samfara miklum framförum í þessum iðnaði í Kína. Eldri álverin þar eru reyndar mörg hver álitin vera óhagkvæm og illa búin tæknilega - og greiða þar að auki oft afar hátt raforkuverð. En þau álver sem hafa risið í stórum stíl í Kína á allra síðustu árum, eru aftur á móti flest afar fullkomin. Og eru meðal samkeppnishæfustu álvera í heimi.

Sú mikla tækniþekking sem Kínverjar hafa nú aflað sér í áliðnaði kann vissulega að ógna vestrænum áliðnaði. Og kann að leiða til sífellt meiri útflutnings á áli frá Kína. En það verður ekki vegna endalauss offramboðs af áli - heldur vegna þess að mörg álver utan Kína (þ.m.t. á Vesturlöndum) eru ekki jafn tæknilega fullkomin.

Við þetta bætist svo að þrátt fyrir að meðalverð á raforku til álvera sé geysilega hátt í Kína, þá njóta flest nýjustu álverin þar afar ódýrrar raforku (frá kolaorkuverum). Þannig má segja að kínverski áliðnaðurinn skiptist nú í tvennt; annars vegar álver sem greiða mjög hátt raforkuverð og skila lítilli arðsemi og hins vegar álver sem greiða mjög lágt raforkuverð og eru að auki afar tæknilega fullkomin.

Ætlar kínverski áliðnaðurinn að kremja þann vestræna?

Í grein sinni nefnir Styrmir þann möguleika að Kínverjar muni „vinna markvisst að því á næstu árum að koma álfyrirtækjum á Vesturlöndum á kné“ með auknum útflutningi á áli. Í þessu sambandi vísar Styrmir til skrifa í Financial Times (FT). Vafalítið er hann þar að vísa til greinar sem birtist á vef FT þann 10. ágúst s.l. undir fyrirsögninni; Aluminium: Meltdown Fears.

Styrmir er með samskonar tilvísun í nýlegri grein á vefsíðu sinni. Þar sem hann vitnar til þess að samkvæmt viðmælanda Financial Times megi búast „við aukinni framleiðslu í Kína þar sem markmið Kínverja sé að knýja framleiðendur á Vesturlöndum til að loka álverum sínum.“

Kínverskt samsæri eða eðlileg samkeppni á hrávörumarkaði?

Þarna er að mati Orkubloggarans ekki alveg rétt með farið. Það er að vísu rétt að FT vitnar til ummæla sérfræðinga um að kínversk álver muni reyna að vinda ofan af offramboði af áli innan Kína með auknum útflutningi. En það er ekkert sem rennur stoðum undir þá kenningu að aukinn útflutningur á áli frá Kína komi til vegna sérstakrar kínverskrar áætlunar um að knýja álframleiðendur á Vesturlöndum til að loka álverum sínum.

Miklu fremur er aukinn álútflutningur frá Kína eðlileg viðbrögð kínverskra álframleiðenda til að finna nýjan markað fyrir framleiðsluvörur sínar. Nú þegar eftirspurnin á hinum hefðbundna markaði fyrirtækjanna (þ.e. á innanlandsmarkaðnum í Kína) reynist hafa vaxið hægar en framboðið.

Í þessu skyni hafa kínversku álfyrirtækin þrýst á kínversk stjórnvöld um að gera breytingar á tolla- og skattaumhverfi til að liðka fyrir álútflutningi. Og varla neitt óeðlilegt við það að kínversk stjórnvöld gefi þar eftir og lækki útflutningstolla á ál. Ekkert er við það athuga að kínversk álfyrirtæki megi stunda alþjóðaviðskipti með ál - rétt ens og t.d. Alcoa, Century Aluminum, Glencore, Rio Tinto Alcan, Rusal, Trafigura eða önnur vestræn hrávörufyrirtæki og álframleiðendur. Það er svo önnur saga hvort álframleiðsla i Kína nýtur mikilla opinberra ívilnana, en ívilnanir til álvera eru reyndar þekktar víða í heiminum.

Kínverskt ál og bandarísk olía

Vaxandi álútflutningur frá Kína er í reynd samskonar þróun eins og bandaríski olíuiðnaðurinn er að reyna að ná fram. Í meira en fjóra áratugi hefur verið nánast algert bann við því í Bandaríkjunum að flytja út bandaríska hráolíu. Enda hafa Bandaríkjamenn ekki verið sjálfir sér nógir um olíu og þess vegna töldu bandarísk stjórnvöld eðlilegt að setja á slíkt útflutningsbann.

Með hratt vaxandi olíuframleiðslu í Bandaríkjunum síðustu árin hefur myndast mikill þrýstingur frá bandarískum olíuframleiðendum um að fá heimild til olíuútflutnings. Þetta er ámóta eins og óskir kínverskra álframleiðenda um að fá að flytja út ál.

Bæði kínversku álframleiðendurnir og bandarísks olíuframleiðendurnir hugsa fyrst og fremst um sína eigin hagsmuni. Í báðum tilvikum er geysilegur lobbýismi í gangi til að hafa áhrif á stjórnvöld með það að markmiði að útflutningur geti aukist. Það er svo álitamál hvort áliðnaður í Kína nýtur meiri ívilnana stjórnvalda þar en að breyttu breytanda gildir um bandaríska olíuiðnaðinn. 

Það er kannski svolítið sérkennilegt að þrátt fyrir gjörólík stjórnkerfi landanna eru hagsmunirnir þarna svipaðir og viðhorf stjórnvalda sömuleiðis. Og nú hafa kínversk stjórnvöld gefið aðeins eftir og afnumið útflutningstolla að hluta gagnvart kínverska áliðnaðinum. Sama þróun virðist vera að eiga sér stað í Bandaríkjunum gagnvart útflutningi á bandarískri olíu.

Enn sem komið er eru tilslakanir bandarískra stjórnvalda gagnvart olíuútflutningi að vísu afar takmarkaðar. En miðað við viðteknar meginreglur um frjáls viðskipti og hvernig heimshagkerfið hefur verið að þróast síðustu áratugi, hlýtur að vera eðlilegast að bæði olía og ál séu háð sem minnstum viðskiptahindrunum.

Að lokum má nefna að það er óvíst hvort stóriðjustefnan á Íslandi heyri brátt sögunni til. En það eru augljós rök fyrir því að Ísland eigi alls ekki að leggja fleiri egg í álkörfuna. Það er einfaldlega óeðlilega mikil áhætta tekin með því að selja næstum 3/4 allrar raforkunnar til áliðnaðar. Skynsamlegast væri að fækka eggjunum þar og horfa til áhættuminni og arðbærari verkefna fyrir íslensku orkueggin.

Hækkandi raforkuverð til álvera í Kanada og á Nýja-Sjálandi

Undanfarið hefur Pétur Blöndal, framkvæmdastjóri Samáls, gefið í skyn í skrifum sínum á mbl.is að í nýjum samningum um raforkusölu til álvera á Vesturlöndum hafi álfyrirtækin verið að fá hagstæðari verð. Þessar fullyrðingar Péturs eru rangar. Þvert á móti hafa nýju samningarnir leitt til hærra verðs fyrir viðkomandi álver en var skv. eldri samningunum.

Nýlegir raforkusamningar sem hafa verið gerðir við álver bæði í Kanada og á Nýja-Sjálandi eru með þeim hætti að raforkuverðið til álveranna hefur verið hækkað. Og umræddir nýir samningar eru prýðileg staðfesting á þeim sjónarmiðum sem ég hef áður kynnt um raforkuverðið. Eina frávikið er að í þessum nýju samningum er verðtenging við álverð. Það er að mínu mati ekki fordæmi sem Landsvirkjun á að horfa til - þó svo vissulega gæti slík verðtenging verið freistandi fyrir raforkusalann nú á tímum óvenju lágs álverðs.

Umrædd samningsverð eru sýnd á grafinu hér að ofan. Rauðu súlurnar sýna raforkuverð Landsvirkjunar til Norðuráls / Century Aluminum vegna álversins á Grundartanga. Heiðbláa súlan (önnur frá hægri) sýnir raforkuverðið í nýjum samningi Hydro Québec við Alcoa vegna Bécancour-álversins í Kanada. Gráa súlan (þriðja frá hægri) sýnir raforkuverðið til álvers Rio Tinto Alcan við Tiwai Point á Nýja-Sjálandi. Þar er verðið aðeins lægra en í kanadíska samningnum. Helsta ástæða þess er vafalítið sú að skerðingarheimildir raforkusalans skv. samningnum við Tiwai Point eru óvenju miklar - og þar af leiðandi er raforkuverðið þar í reynd mun lægra en Landsvirkjun og Norðurál myndu miða við. Dökka súlan lengst til hægri sýnir svo meðalverðið á raforku til álvera í Bandaríkjunum. Eins og skýrt er tekið fram á grafinu miðast verðin sem þar eru sýnd við meðalverð á áli 2014.

Allt styður þetta við hlutfallslega mikla hækkun á raforkuverði Landsvirkjunar til Norðuráls. Raforkusamningur Norðuráls og Landsvirkjunar rennur út 2019. Engin rök eru til þess að orkuverðið í nýjum samningi verði undir 35 USD/MWst m.v. verðlag 2014. Þetta er mín skoðun. Það má svo vel vera að Landsvirkjun sé annarrar skoðunar - og álíti jafnvel nokkru hærra verð vera eðlilegt. Í því sambandi er vert að muna að Landsvirkjun býður, á heimasíðu sinni, allt að 12 ára samninga á 43 USD/MWst.

Það eru sem sagt sterk rök fyrir því að raforkuverðið sem Norðurál greiðir - vegna nýtingar á íslenskum orkuauðlindum í umsjá Landsvirkjunar - hækki verulega. Það svíður stjórnendum Norðuráls og Century Aluminum. Enda orðnir góðu vanir - því vegna lágs raforkuverðs hefur álverið á Grundartanga lengi verið eitthvert hið hagkvæmasta í heiminum. 

Framhaldið mun væntanlega skýrast bráðlega í viðræðum Landsvirkjunar og Century/Norðuráls. En náist ekki samningar þarna á milli fyrir árslok, þ.e. fyrir áramótin 2015/2016, er eðlilegt að Landsvirkjun bjóði öðrum orkuna til kaups - til afhendingar eftir að orkusamningurinn við Norðurál rennur út 2019.

Í þessu sambandi er ánægjulegt að undanfarin ár hefur verið að myndast meiri eftirspurn eftir íslenskri raforku. Þar má t.d. nefna kísiliðnað og gagnaver og að auki gæti raforkusala um sæstreng verið áhugaverður kostur. Þetta síðastnefnda yrði þó ekki raunveruleiki fyrr en aðeins lengra fram í framtíðina - en æskilegt að viðræður þar um við Breta byrji sem fyrst. Í því skyni m.a. að skýra betur hversu mikilli arðsemi slíkt verkefni gæti skilað Íslendingum. 

Raforkuverðið til álveranna

Í þessari grein er að finna upplýsingar um raforkuverð Landsvirkjunar til álveranna þriggja hér á Íslandi árin 2005-2014. Helstu niðurstöður eru eftirfarandi:

• Lægst er raforkuverðið til Norðuráls (Century Aluminum). Verðið til Fjarðaáls (Alcoa) er aðeins hærra en til Norðuráls. 
• Hæst er raforkuverðið til álversins í Straumsvík (Rio Tinto Alcan; RTA). Ástæða þess er nýr raforkusamningur sem var gerður 2010. Sá samningur er ólíkur hinum orkusamningunum við álfyrirtækin hér, því í nýja samningnum við Straumsvík er raforkuverðið ekki tengt álverði heldur bandarískri neysluvísitölu.
• Mjög lágt raforkuverð til Norðuráls (Century Aluminum) og Fjarðaáls (Alcoa) veldur því að meðalverð raforku til álvera á Íslandi er með því allra lægsta í heiminum.
• Raforkuverðið til Straumsvíkur (RTA) er líka fremur hógvært. Og er t.d. talsvert mikið lægra en meðalverð raforku til álvera í Bandaríkjunum og er álíka eins og meðalverð á raforku til álvera í Afríku.

Lágt verð til Fjarðaáls, en Norðurál er með lægsta verðið

Grafið hér fyrir neðan sýnir meðalverð Landsvirkjunar á raforku til hvers og eins álveranna á tímabilinu 2005-2014. Á grafinu er í öllum tilvikum sýnt meðalverð yfir hvert ár. Öll raforkuverð sem þarna eru sýnd og fjallað er um í þessari grein eru með flutningi.

Álverin eru þrjú; rauði liturinn er raforkuverðið til álvers Norðuráls á Grundartanga (Century Aluminum), græni liturinn er raforkuverðið til álversins í Straumsvík (Rio Tinto Alcan; RTA) og ljósblái liturinn er verðið til álvers Fjarðaáls á Reyðarfirði (Alcoa).

Eins og sjá má á grafinu greiðir álverið í Straumsvík hæsta raforkuverðið, sem nú nálgast að vera um 35 USD/MWst. Árið 2014 greiddi Straumsvík verð sem var tæplega 45% hærra en orkuverðið sem Fjarðaál greiddi og nálægt 60% hærra verð en álver Norðuráls á Grundartanga greiddi.

Meðalverð Landsvirkjunar á hverri seldri MWst til álvera á Íslandi þetta sama ár (2014) var rétt rúmlega 26 USD. Sambærilegt verð til álvera í Afríku það ár var um 30% hærra og sambærilegt verð til álvera í Bandaríkjunum og Evrópu var um 45% hærra.

Framan af áttu allir orkusamningar Landsvirkjunar vegna álveranna það sammerkt að raforkuverðið var tengt álverði. Þess vegna hefur raforkuverðið til álveranna hér oft sveiflast mjög mikið, þ.e. þegar miklar sveiflur hafa orðið á álverði á álmarkaði London Metal Exchange (LME).

Tenging raforkuverðs við álverð dregur úr áhættu álfyrirtækjanna af verðsveiflum (vegna þess hversu raforkukaupin eru stórt hlutfall af rekstrarútgjöldum álvera). Aftur á móti eykur slík verðtenging áhættu orkufyrirtækja. Umrædd verðtenging raforkuverðsins við álverð á LME kemur t.d. mjög skýrt fram á grafinu á á tímabilinu 2008-2010. Einnig er vert að vekja athygli á því að árin 2006-08 var álverð fádæma hátt og þess vegna var raforkuverðið til álveranna líka óvenjulega hátt á því tímabili.

Meðalverð til álvera í Afríku er talsvert mikið hærra en meðalverðið hér á landi

Á grafinu er einnig sýnt meðalverð á raforku til álvera 2014 á tveimur svæðum sem eðlilegast og skynsamlegast kann að vera að Ísland eða íslensk raforkufyrirtæki miði sig við þegar samið er um raforkusölu til álveranna hér á landi. Þ.e. hafi hliðsjón af því hvert raforkuverð er til álvera í Bandaríkjunum (blá súla) og í Evrópu (grá súla). Eins og sjá má er meðalverðið á raforku til álvera bæði í Bandaríkjunum og Evrópu miklu hærra en hér á landi.

Þarna á grafinu er líka sýnt meðalverðið 2014 til álvera í Afríku (svört súla). Sem er áhugaverð viðmiðun. Eins og sjá má er meðalverð raforku til álvera í Afríku talsvert mikið hærra en umrætt meðalverð hér á landi (meðalverð Landsvirkjunar). Þetta er athyglisvert, því pólitísk og þar með rekstrarleg áhætta vegna álversfjárfestinga er vafalítið almennt mun meiri í Afríkuríkjum en er hér á landi.

Þess vegna mætti búast við því að Afríkuríki þyrftu að verðleggja raforkuna ennþá lægra en Ísland til að draga til sín fjárfestingu álframleiðslufyrirtækja. Á móti kemur að vinnuaflið þar syðra er töluvert ódýrara en hér. Það hlýtur þó að teljast eðlilegt að meðalverð á raforku til álvera á Íslandi verði til framtíðar a.m.k. ekki lægra en er til álvera í Afríku.

Alcoa fékk hagstæðan samning 2003

Það eru tvær meginskýringar á því hversu meðalverð á raforku til álvera á Íslandi er ennþá lágt í alþjóðlegum samanburði. Stærsta skýringin er risasamningurinn sem gerður var við Alcoa (Fjarðaál) árið 2003. Þar var samið um verð sem var töluvert langt undir meðalverði á raforku til álvera á þeim tíma.

Hin skýringin á umræddu lágu meðalverði hér er sú að raforkusamningar við Century Aluminum (Norðurál) draga meðalverðið hér líka niður (samningur Landsvirkjunar við Century er tvískiptur og er annars vegar frá 1997 og hins vegar frá 1999, en að auki eru HS Orka og OR/ON að selja raforku til Century). Eins og áður sagði, þá nýtur Norðurál (Century) lægsta raforkuverðsins af álverunum hér. Það eru sem sagt einkum raforkusamningarnir við þessi tvö álfyrirtæki, Alcoa og Century, sem draga meðalverðið hér ansið langt niður.

Það er athyglisvert að samningur Landsvirkjunar við Alcoa hljóðaði upp á svo til sama raforkuverð eins og kveðið er á um í samningi Landsvirkjunar við Century 1997/1999 - að teknu tilliti til breytinga á bandarískri neysluvísitölu (CPI). Þegar litið er til annarra orkusamninga sem gerðir voru við ný álver upp úr aldamótunum sést að þessi samningur Alcoa frá 2003 er fyrirtækinu óvenju hagstæður. Og mögulega tryggir hann að Alcoa sé þarna með í sínum höndum einhverja eftirsóttustu framleiðslueininguna í álbransanum öllum.

Kaflaskil með nýjum samningi Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan árið 2010

Árið 2010 urðu mikilvæg kaflaskil í raforkuviðskiptum Landsvirkjunar við áliðnaðinn. Því það ár gerði Landsvirkjun, undir forystu nýs forstjóra, nýjan raforkusamning við RTA vegna álversins í Straumsvík. Sá samningur fól í sér mikla verðhækkun frá því sem var.

Grafið hér til hliðar er hið sama og að ofan, en hér er sérstaklega búið að setja inn merkingu til að vekja athygli á verðbreytingunni til Straumsvíkur (sbr. grænu súlurnar). Örin sem þarna er sýnd hefur ekki sérstaka þýðingu aðra en þá að vekja athygli á því hversu verðið til RTA hækkaði á umræddu 2ja ára tímabili. Og fór úr því að vera lægst af álverunum hér á landi yfir í það að vera hæst.

Með nýja samningnum 2010 hækkaði ekki aðeins sjálft raforkuverðið til RTA, heldur er verðið í þessum nýja samningi Landsvirkjunar við RTA vegna Straumsvíkur ekki tengt álverði heldur bundið bandarískri neysluvísitölu. Þess vegna hefur verðið þar ekki sigið niður á við, sbr. græna súlan 2011-14, heldur stigið jafnt og þétt upp á við, þrátt fyrir að álverð sé nú lægra en það var þegar samningurinn var gerður 2010.

Þessi nýi samningur hefur dregið mjög úr áhættu Landsvirkjunar og haft afar jákvæð áhrif á afkomu fyrirtækisins. Það er athyglisvert að áður en forstjóraskipti urðu hjá Landsvirkjun um áramótin 2009/2010, hafði staðið til að nýi raforkusamningurinn við RTA yrði bundinn við álverð. Efnahags- og bankahrunið 2008 tafði fyrir því að lokið yrði við að staðfesta þau samningsdrög. Og niðurstaðan varð svo sem sagt allt öðruvísi samningur; samningur sem er miklu jákvæðari fyrir Landsvirkjun en ella hefði verið.

Mögulega lýkur senn raforkuviðskiptum Landsvirkjunar og Norðuráls

Samningurinn frá 2010 við RTA vegna Straumsvíkur var mikið gæfuspor fyrir Landsvirkjun og þar með Íslendinga alla. Bæði var grunnverðið sem þar var samið um mjög viðunandi og dregið úr áhættu Landsvirkjunar með því að álverðstenging var tekin út.

Hér til hliðar er sama grafið birt í þriðja sinn og nú með sérstökum áherslum sem snúa að orkusamningi Landsvirkjunar við Century Aluminum vegna álvers Norðuráls í Hvalfirði. Eins og sjá má er Norðurál (rauðu súlurnar) nú að greiða lægsta raforkuverðið; miklu lægra en Straumsvík (grænu súlurnar) og aðeins lægra en Fjarðaál á Reyðarfirði (ljósbláu súlurnar).

Fyrir liggja upplýsingar um að umræddur raforkusamningur Landsvirkjunar og Century (Norðuráls) renni út árið 2019. Og framlengist ekki nema fyrirtækin nái samningum þar um. Haft var eftir Michael Bless, forstjóra Century, í tengslum við uppgjör fyrirtækisins vegna fyrsta ársfjórðungs þessa árs (2015), að viðræður um áframhaldandi raforkuviðskipti fyrirtækjanna séu byrjaðar.

Þar er væntanlega útilokað að Landsvirkjun veiti Norðurál betri kjör en Straumsvík. Þess vegna mun annað tveggja gerast; að viðskiptum Landsvirkjunar og Norðuráls ljúki eða að nýr raforkusamningur verði gerður sem hljóða muni upp á miklu hærra orkuverð en núverandi samningur. Þriðji möguleikinn er svo kannski sá að fyrirtækin semji um sérstakan skammtímasamning þar sem verðið yrði kannski afar hógvært en að Landsvirkjun geti selt orkuna annað eftir fáein ár. Slíkur samningur gæti t.d. verið skynsamlegur fyrir Landsvirkjun til að eiga auðveldara með að selja raforku um sæstreng milli Íslands og Evrópu þegar hann yrði eða verður tilbúinn.

Augljós rök fyrir því að verðið til Norðuráls fari í u.þ.b. 35 USD/MWst eða rúmlega það - ef raforkuviðskipti halda áfram milli fyrirtækjanna

Inn á grafið hér næst að ofan er sérstaklega merkt hvaða hækkun má telja eðlilega og sanngjarna á raforkuverði Landsvirkjunar til Norðuráls ef samið verður um áframhaldandi viðskipti til lengri tíma. Ljósrauða súlan sýnir sem sagt þá eðlilegu verðhækkun; ef slík hækkun væri komin til framkvæmda. Til samanburðar er sett þarna inn sama örin (e.k. vektor) með nákvæmlega sömu lengd og hallatölu eins og sjá má vegna verðhækkunarinnar til Straumsvíkur. Örin þarna sýnir vel að umrædd verðhækkun til Norðuráls yrði á svipuðum nótum eins og verðhækkunin var til Straumsvíkur.

Þetta segir okkur að ef raforkuverðið í nýjum samningi við Norðurál myndi verða um eða rúmlega 35 USD/MWst, væri það einungis ámóta hækkun eins og átti sér stað með samningi Landsvirkjunar og Straumsvíkur 2010. Vissulega yrði þetta mikil hlutfallsleg hækkun frá því botnverði sem Norðurál hefur lengi notið. En slík hækkun á rafrokuverði til Norðuráls væri augljóslega bæði sanngjörn og eðlileg. Nema að hækkunin ætti að verða ennþá meiri, því hlutfallslega skilar þessi tillaga að verðhækkun í reynd eilítið minni verðhækkun en var í tilviki Straumsvíkur (RTA).

Þar að auki er mikilvægt að hafa í huga að Straumsvíkursamningurinn fól ekki bara í sér endurnýjun á raforkuviðskiptum, heldur var þar einnig samið um aukin orkukaup (vegna þá fyrirhugaðrar stækkunar í Straumsvík). Í slíku tilviki kann að vera eðlilegt að verðhækkun á raforku í heildarsamningi verði eitthvað minni en ella (vegna nýfjárfestingarinnar). Það eru því skýr rök til þess að verðhækkun til Norðuráls ætti að fela í sér að raforkuverðið þar yrði a.m.k. jafnhátt en jafnvel nokkru hærra en er til Straumsvíkur. Þess vegna má segja að u.þ.b. 35 USD/MWst sé einungis algert lágmarksverð í nýjum samningi við Norðurál - og að rök séu til þess að verðið verði jafnvel eitthvað hærra en sú upphæð.

Meðalverðið á raforku til álvera á Íslandi er með því lægsta i heimi

Það er vel að merkja svo að þrátt fyrir þessa tillögu að umræddri verðhækkun vegna raforkusölu til Norðuráls (að verðið færi í um 35 USD/MWst að núvirði eða rúmlega það) yrði raforkuverðið til Norðuráls áfram afar hóflegt í alþjóðlegum samanburði. Og það þrátt fyrir að hlutfallslega væri þetta veruleg verðhækkun (þ.e. miðað við núverandi botnverð sem Norðurál ennþá nýtur). Nýja verðið myndi ekki ekki einu sinni ná því meðalverði sem álver greiða í Bandaríkjunum og Evrópu.

Þess vegna er vel mögulegt að Landsvirkjun telji að orkuverðið í nýjum samningi við Norðurál ætti að vera töluvert hærra en það verð sem ég hef hér nefnt. Hver niðurstaðan verður mun skýrast í yfirstandandi viðræðum fyrirtækjanna.

Eins og lesendum Orkubloggsins ætti að vera kunnugt um, þá brást Norðurál ókvæða við þegar ég benti nýverið á lágt raforkuverð til álvera á Íslandi. Þau hörðu viðbrögð voru kannski fljótfærni eða klaufaskapur af fyrirtækinu - því gagnrýni framkvæmdastjóra fyrirtækisins á mín skrif var sannkallað vindhögg. Eins og lesa má um í grein minni, Erlent stórfyrirtæki í feluleik með raforkuverð, í Kjarnanum.

En kannski voru þessi viðbrögð Norðuráls til marks um að fyrirtækið ætli að grípa til ýmissa ómálefnalegra og jafnvel óþrifalegra aðferða. Í því skyni að reyna að viðhalda því botnverði sem Century Aluminum hefur notið hér á Íslandi fram til þessa. Með því að beita rangfærslum og margskonar þrýstingi á almenning og stjórnvöld. Allt til þess að fá sérmeðferð og sérstakar ívilnanir af hálfu íslenskra stjórnvalda og íslenskra skattborgara - til að fyrirtækið geti áfram notið fáheyrðs botnverðs.

Grafið hér næst fyrir ofan sýnir meðalverð til álvera á nokkrum svæðum og löndum í heiminum 2014 (þetta er graf sem ég hef áður birt). Grafið sýnir líka meðalverð Landsvirkjunar til álvera þetta sama ár. Hafa má í huga að meðalverð á raforku frá öllum raforkufyrirtækjunum til álvera hér á Íslandi er örugglega nokkru lægra en meðalverð Landsvirkjunar. Því vafalítið er raforkuverð ON/OR og HS Orku til álveranna (þau selja raforku til Norðuráls) lægra en meðalverð Landsvirkjunar.

Ástæða þessa er sú að Landsvirkjun hífir meðalverð sitt vel upp með nýja samningnum við Straumsvík. Þess vegna er meðalverðið á Íslandi til álvera örugglega nokkuð lægra en meðalverð Landsvirkjunar (sennilega var meðalverðið yfir heildina hér til álvera nálægt 25 USD/MWst með flutningi árið 2014). Og hvað svo sem því líður, þá er meðalverð Landsvirkjunar á raforku til álvera með því allra lægsta í heiminum. Eins og vel sést á umræddu grafi hér að ofan.

Hagsmunaaðilar áliðnaðar á Íslandi dreifa röngum upplýsingum

Fyrr í sumar báru Ágúst Hafberg hjá Norðuráli og Pétur Blöndal hjá Samáli fram rangar upplýsingar um meðalverð raforku til álvera á Íslandi. Þar sem þeir sögðu verðið vera um 29-30 USD/MWst vegna 2014. Í því sambandi vitnuðu þeir til upplýsinga frá CRU Group, sem bersýnilega voru rangar og augljóst að raunverðið er talsvert mikið lægra. Þær upplýsingar CRU voru reyndar svo rangar að þeim Ágústi og Pétri hefði átt að vera það augljóst. Þess vegna má væntanlega álykta sem svo að tilgangur þeirra hafi beinlínis verið að villa um fyrir fólki - nema ástæðan hafi verið nokkuð óvænt vanþekking þeirra á íslenska raforkumarkaðnum.

Það var sérstaklega hlálegt að það skyldi vera framkvæmdastjóri hjá Norðuráli sem byrjaði að bera umrædda þvælu á borð landsmanna (sbr. grein Ágústs Hafberg sem birtist á Kjarnanum). Því Norðurál er einmitt það álfyrirtækjanna sem er að greiða lægsta raforkuverðið hér. Verð sem er langt undir rétta meðalverðinu og óralangt undir meðalverðinu sem Ágúst hélt fram. Engum ætti að vera betur ljóst en framkvæmdastjóra hjá Norðuráli að það meðalverð sem hann vitnaði til frá CRU hlyti að vera rangt - þ.e.a.s. alltof hátt - og að í reynd sé meðalverðið hér miklu lægra. Ég hef áður útskýrt þetta og óþarfi að endurtaka þær útskýringar nánar hér.

Meðalverðið verður áfram lágt í alþjóðlegu samhengi

Það er athyglisvert að jafnvel þó svo raforkuverð til Norðuráls myndi hækka í u.þ.b. eða rúmlega 35 USD/MWst yrði meðalverð á raforku til álvera á Íslandi ennþá afar lágt í alþjóðlegu samhengi. Sem er einkum vegna þess hversu samningurinn við Alcoa vegna Fjarðaáls dregur meðalverðið hér mikið niður. En einnig vegna þess að verð upp á um 35 USD/MWst í endurnýjuðum raforkusamningi við álver Norðuráls væri nokkuð hógvært verð.

Grafið hér að neðan sýnir meðalverðið eins og það var árið 2014 - að því frátöldu að rauða súlan sýnir meðalverðið frá Landsvirkjun til álvera að teknu tilliti til þess ef raforkuverð Landsvirkjunar til Norðuráls væri um 35 USD/MWst. Þetta er sem sagt sama grafið og hér næst að ofan, nema hvað hér hefur verðið til Norðuráls verið hækkað í um 35 USD/MWst.

Slíkri verðhækkun til Norðuráls mætti augljóslega lýsa sem hóflegri og eðlilegri hækkun, en mikilvægu skrefi til aukinnar arðsemi Landsvirkjunar. Umrædd hækkun myndi duga til að Landsvirkjun skriði yfir meðalverðið til álvera í Rússlandi (eins og það var 2014.

Það ár var orkuverðið til rússneskra álvera reyndar óvenju lágt í dollurum vegna gengisfalls rúblunnar (flest álverin í Rússlandi eru með orkusamninga í rúblum). En ofar í tröppurnar myndi Landsvirkjun sem sagt ekki ná í bili, þrátt fyrir að þarna væri um að ræða hlutfallslega mikla (og eðlilega) verðhækkun til Norðuráls. Það er því algerlega augljóst að það er nákvæmlega ekkert óeðlilegt við það að raforkuverðið til Norðuráls hækki í eða jafnvel nokkuð yfir 35 USD/MWst.

Hækkun til járnblendiverksmiðju Elkem (en þar er samningur líka að renna út 2019) myndi svo að auki bæta arðsemi Landsvirkjunar eilítið meira. Stóra skrefið kemur svo löngu síðar, þegar raforkusamningur Landsvirkjunar við Fjarðaál á Reyðarfirði (Alcoa) rennur út. Alcoa-menn geta því væntanlega haldið áfram að fara hlæjandi bankann, vegna Fjarðaáls, allt fram til 2048.

Nákvæmar upplýsingar - lítil vikmörk

Upplýsingar sem koma fram í þessari grein um raforkuverðið til álveranna byggja á fjölmörgum gögnum úr ólíkum áttum. Þar má nefna ársskýrslur og ársreikninga viðkomandi fyrirtækja, álit Eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) og skýrslur erlendra greiningar- og ráðgjafarfyrirtækja. Sum þessara gagna eru opinber, en önnur ekki.

Í sumum tilvikum byggi ég á skýrslum sem líklega voru aldrei ætlaðar til opinberrar birtingar. Því þær eru sumar kyrfilega merktar sem trúnaðarmál. En eru engu að síður aðgengilegar hverjum þeim sem leitar eftir þeim. Samanburður á öllum þessum gögnum sýnir mjög gott samræmi, sem bendir til þess að þær ályktanir sem ég hef dregið um raforkuverðið séu ekki bara góð nálgun við hið raunverulega samningsverð, heldur afar nákvæmar.

Ofangreind framsetning mín á tölunum er gerð með svipuðum eða sambærilegum hætti eins og sjá má gert hjá ýmsum greiningafyrirtækjum, sem sérhæfa sig í orkumörkuðum, þegar þau birta upplýsingar um orkuverð eða greiningu á orkumörkuðum á opinberum vettvangi. Slík fyrirtæki birta almennt ekki slíkar niðurstöður sínar opinberlega, heldur einungis í trúnaðargögnum til viðskiptavina sinna (sumir viðskiptavinir rjúfa reyndar stundum slíkan trúnað, eins og t.d. þeir Ágúst Hafberg og Pétur Blöndal gerðu með því að birta nýverið upplýsingar úr skýrslum sem Norðurál og Samál kaupa af CRU). 

Með sama hætti álít ég að nákvæmari birting á tölunum á opinberum vettvangi sé ástæðulaus. En ég er að sjálfsögðu með ennþá nákvæmari tölur í mínum eigin gögnum (tölur um raforkuverðið til hvers álfyrirtækis hér á hverju ári upp á dollar og cent). Framsetningin hér er sem sagt að yfirlögðu ráði gerð í samræmi við það sem algengast er hjá greiningarfyrirtækjum og með þeim hætti að lesendur skulu gera ráð fyrir að vikmörk séu um 5%.

Niðurstaðan er engu að síður augljós; þær upplýsingar sem eru birtar hér sýna vel hvernig raforkuverðið til álveranna hér hefur þróast undanfarin ár. Og sýna einnig verðmuninn til álveranna innbyrðis og hvernig verðið er í samanburði við önnur lönd eða svæði. Þá álít ég að upplýsingarnar sýni fólki að Norðurál getur með engum hætti vænst þess að fyrirtækið fái nýjan raforkusamning nema orkuverðið þar yrði um eða rúmlega 35 USD/MWst á núvirði. 

Óvissa vegna 2019

Að lokum er vert að vekja athygli lesenda á eftirfarandi. Nýlega var bent á það í grein í Kjarnanum á að ef Norðurál vinni málaferlin vegna orkusamnings við HS Orku, um gildi og túlkun raforkusamnings vegna fyrirhugaðs álvers í Helguvík, hyggist fyrirtækið mögulega nota þá orku á Grundartanga. Þetta er sennilega hárrétt ábending hjá Kjarnanum. Sem sýnir að mikil óvissa er um ráðstöfun raforkunnar sem Landsvirkjun er nú að selja til Norðuráls (skv. samningnum sem gildir til 2019).

Með hliðsjón af þessu er líklega skynsamlegast fyrir Landsvirkjun að einbeita sér nú að því að finna sem fyrst annan kaupanda að þeirri orku sem Norðurál er nú að kaupa (sem nemur um 1.400.000-1.500.000 MWst árlega). Þ.e.a.s. ef Century Aluminum dregur lappirnar með að semja um raforkukaup á þeim nótum sem ég hef lýst hér. HS Orka virðist sig hvergi geta hrært vegna deilunnar við Norðurál. Við getum ekki látið Norðurál/Century komast upp með að ná ámóta taki á Landsvirkjun - með því að samningaviðræður þar dragist á langinn.

Ef ekki sér brátt til lands í viðræðum Landsvirkjunar og Norðuráls er eðlilegt að umrædd orka verði seld öðrum; öðrum sem er tilbúinn til að greiða viðunandi og eðlilegt verð. Ef svo fer geta stjórnendur Norðuráls ekki kennt neinum um nema sjálfum sér. Og starfsfólk hjá Norðuráli, sem kann að missa vinnu sína vegna framleiðslusamdráttar í álverinu á Grundartanga á komandi árum vegna yfirvofandi raforkuskorts, ætti að vera meðvitað um stöðuna. Og eftir atvikum þrýsta á framkvæmdastjórn fyrirtækisins að landa raforkusamningi sem fyrst. Eðlilegum og sanngjörnum samningi þar sem orkuverðið verði um eða rúmlega 35 USD/MWst.

Furðumálflutningur stjórnendaþjálfara um raforkuverð

Á vef mbl.is birti Viðar Garðarsson, markaðsráðgjafi og stjórnendaþjálfari, nýverið samanburð á raforkuverði sem Landsvirkjun (LV) auglýsir og raforkuverði á norræna raforkumarkaðnum; Nord Pool Spot (NPS). Þarna var um mjög einkennilegan samanburð að ræða, því hann endurspeglaði alls ekki raunveruleikann.

Eins og Viðar setti upplýsingarnar fram (sbr. grafið hér til hliðar sem er úr grein hans), er látið líta svo út sem umrætt verð LV hafi mestallt tímabilið síðan í mars 2011 verið hærra en staðgreiðsluverð raforku á NPS. Þetta er einfaldlega rangt.

Það er bagalegt fyrir umræðu um raforkumál þegar svona röng eða villandi framsetning er borin á borð. Við vitum ekki hvort þessi framsetning Viðars hafi beinlínis verið gerð í þeim tilgangi að villa um fyrir lesendum. Eða hvort Viðar kann ekki að setja fram skýrar tölulegar upplýsingar. Hver svo sem ástæðan þarna að baki er, er eðlilegt að benda lesendum á hvað er hið rétta í málinu.

Ef Viðar hefði viljað gæta að því að setja viðkomandi upplýsingar fram með eðlilegum hætti, hefði hann í fyrsta lagi átt að miða við meðalverð á NPS yfir hvert ár fyrir sig (eða miða við meðalverð yfir hvern mánuð ársins eða hverja viku eða hvern dag yfir allt tímabilið). En ekki taka einn einstakan mánuð (marsmánuð) sem viðmiðun, eins og hann gerði (sbr. það sem segir á grafinu hans hér að ofan). Í öðru lagi hefði Viðar átt að gæta þess að reikna verðið á NPS yfir í bandaríkjadali með réttum hætti og það vegna alls tímabilsins, eins og áður sagði. Að öðrum kosti verður samanburðurinn bjagaður (eða villandi eða rangur) eins og varð í tilviki Viðars.

Þegar meðalverð á NPS yfir hvert ár er skoðað og það verð reiknað yfir í USD miðað við meðalgengi viðkomandi árs, fæst réttur og eðlilegur samanburður. Slíkt felur í sér tölfræðilega rétta aðferðarfræði. Og hún skilar allt öðrum niðurstöðum en hið villandi graf Viðars.

Staðreyndin er sú að nær allt viðmiðunartímabilið 2011-2014 var auglýst verð LV lægra en staðgreiðsluverðið á NPS. Sbr. grafið hér til hliðar (þar er miðað við meðalverð raforku á NPS hvert ár fyrir sig á tímabilinu 2011-2014; meðalverðið 2015 kemur svo í ljós í árslok). Hin raunverulega niðurstaða er sem sagt alls ekki sú sem Viðar kynnti, heldur nánast þveröfug. Niðurstaðan er að raforkuverð það sem Landsvirkjun auglýsir er hlutfallslega almennt lægra og miklu samkeppnishæfara en framsetning Viðars gaf til kynna.

Þar að auki verður hér að minna á, að það að bera saman staðgreiðsluverð raforku (spot-verð) annars vegar og langtímaverð í allt að 12 ára sérsamningum hins vegar, eins og Viðar ákvað að gera, hefur afar litla þýðingu. Þarna er í reynd um að ræða tvær ólíkar vörur og öllum slíkum samanburði verður fólk að taka með miklum fyrirvara.

Stórnotendur hafa eðlilega oft lítinn áhuga á því að kaupa raforku á staðgreiðslumarkaði þar sem verðið er afar sveiflukennt og ófyrirsjáanlegt. Eins og er á Nord Pool Spot. Hver og einn kaupandi ræður því auðvitað hvorri vörunni hann sækist eftir (þ.e. raforku á staðgreiðsluverði eða raforku á föstu verði skv. langtímasamningi). En Viðar hefur ekki sýnt fram á að unnt sé að fá eins langa raforkusamninga á NPS-svæðinu á jafn hagstæðu verði eins og Landsvirkjun býður.

Í ljósi umræddrar greinar Viðars og annarra skrifa hans, virðist sem hann telji LV vera að verðleggja raforkuna of hátt. Það ætla ég ekki að dæma um - en ef svo er þá ætti það að geta gefið öðrum raforkufyrirtækjum hér á Íslandi gott tækifæri til að auka markaðshlutdeild sína. En það er reyndar líka rangt sem segir hjá Viðari að umrætt verð LV sé „hagstæðasta verð Landsvirkjunar“. Umrætt verð, 43 USD/MWst, er verð sem LV auglýsir að fyrirtækið bjóði í langtímasamningum. Hvaða verð nákvæmlega er svo samið um við stórkaupanda kann að vera annað verð - og er mögulega oft töluvert lægra (t.d. þegar um er að ræða nýjan stóran viðskiptavin). Um þetta hef ég auðvitað ekki upplýsingar því LV hefur t.a.m. ekki gefið upp verðið í nýlegum samningum. En raforkuverð í nýjum samningum LV er mögulega og jafnvel sennilega nokkuð lægra en umræddir 43 USD/MWst (a.m.k. á fyrstu árum samningstíma). Og þar með ennþá samkeppnishæfara en almennt gildir um verðið á NPS. Hvert hagstæðasta verð sem LV býður er vitum við hreinlega ekki.

Í mínum huga er reyndar fremur súrt að LV sé að bjóða raforku á svo hógværu eða lágu verði sem raunin er (43 USD/MWst í samningum til allt að 12 ára). En það stafar auðvitað helst af því að hér er erfitt að koma raforku í gott verð - vegna einangrunar landsins frá stórum raforkumörkuðum. Þar er eftirspurnin meiri og raforkuverðið því hærra. Vonandi kemur að því að Ísland fái slíkan aðgang að áhugaverðum raforkumörkuðum, enda er Ísland stærsti raforkuframleiðandi heims (per capita). Og þess vegna afar áríðandi fyrir íslensku þjóðina að mögulegt verði að fá aðgang að áhugaverðum raforkumörkuðum. Því þá gæti arðsemi Landsvirkjunar aukist verulega - öllum landsmönnum til hagsbóta.

Aðalatriði þessarar greinar er þó það að Viðar Garðarsson birti graf með samanburði sem afbakar raunveruleikann. Lesendur ættu að spyrja sig hver sé tilgangurinn með slíkri birtingu. Að blekkja lesendur með villandi upplýsingum? Eða var þetta kannski bara klaufaskapur hjá Viðari? Eða er hann að fá lélegar leiðbeiningar frá vinum sínum í framkvæmdastjórn Norðuráls?

Sæstrengur milli Noregs og Bretlands

Rafstrengur verður lagður milli Noregs og Bretlands. Þetta var tilkynnt fyrr á árinu. Og nú í morgun var tilkynnt að búið er að semja um framleiðslu á strengnum, spennistöðvunum og lagningu kapalsins. 

Sæstrengurinn milli Noregs og Bretlands slær núgildandi lengdarmet. Sem er í höndum NorNed milli Noregs og Hollands. Þetta nýja lengdarmet verður 730 km. Þar með er lengdarmetið slegið um rúmlega 25%. Ennþá lengri sæstrengir af þessu tagi eru þó bæði tæknilega og fjárhaglega mögulegir. Þess vegna styttist augljóslega í að svona sæstrengur verði lagður milli Íslands og Evrópu.

Sæstrengurinn milli Noregs og Bretlands kallast NSN-Link. Flutningsgetan verður sem nemur 1.400 MW. Með kaplinum geta Norðmenn nýtt sér hið mikla stýranlega vatnsafl í Noregi til að auka ennþá meira hagkvæmni og arðsemi af nýtingu náttúruauðlinda sinna. Og nýtt sér verðmun og verðsveiflur á breskum raforkumarkaði til að hámarka hagnað sinn.

Þetta er samskonar tækifæri eins og kapall milli Íslands og Bretlands myndi skapa okkur Íslendingum. Og gefa okkur færi á að brjótast út úr því ástandi að orkan hér er strönduð og skilar okkur þess vegna núna algerri lágmarks arðsemi. Fram til þessa hefur íslensk raforka fyrst og fremst skapað erlendum álfyrirtækjum arð. Það mun vonandi breytast sem fyrst og þjóðin í stórauknum mæli fá að njóta arðsins af nýtingu íslensku orkuauðlindanna.

Raforkuspá BNEF til 2040

Hvernig munu raforkumarkaðir þróast næstu 25 árin? Eftir þann tíma verður árið 2040 gengið í garð. Bloomberg New Energy Finance (BNEF) var að birta raforkuspá sína fram til 2040 (BNEF New Energy Outlook 2040; NEO 2015). Þar kennir ýmissa grasa, en meginniðurstaða BNEF felst í eftirfarandi fimm atriðum:

Meginatriðin í raforkuþróun fram til 2040

1. Gríðarlegur vöxtur í nýtingu sólarorku.
2. Stóraukin raforkuframleiðsla á vegum einstaklinga og almennra fyrirtækja, einkum með nýtingu sólarorku, ásamt því að öflugir rafgeymar verða nýttir til að safna raforku og auka hagkvæmni.
3. Aukinn orkusparnaður vegna tækniþróunar sem lýtur að lýsingu og loftkælingu. Þetta mun að mati BNEF spara svo mikla raforku að raforkunotkun innan OECD mun fara minnkandi. Og raforkunotkunin innan þess ríkjahóps verða minni árið 2040 en 2014.
4. Áhrif aukinnar jarðgasvinnslu munu að mati BNEF að mestu takmarkast við Bandaríkin og ekki hafa nein afgerandi áhrif á orkunotkun í heiminum.
5. Þrátt fyrir mikla fjárfestingu í endurnýjanlegri orku álítur BNEF að notkun kola muni aukast svo mikið í þróunarríkjunum, að losun koltvísýrings muni halda áfram að vaxa allt fram til ársins 2029. Og að árið 2040 muni árleg losun koltvísýrings í heiminum verða um 13% meiri en losunin var árið 2014.

Mikill vöxtur raforkuframleiðslu frá endurnýjanlegum auðlindum

Samkvæmt NEO 2015 verður fjárfest fyrir rúma 12 þúsund milljarða USD í raforkuframleiðslu í heiminum á tímabilinu 2015-2040. Þar af muni um 78% fjárfestingarinnar eiga sér stað í nýmarkaðslöndum, þ.e. utan OECD. BNEF álítur að um 2/3 allrar fjárfestingarinnar, þ.e. um 8 þúsund milljarðar USD, verði í endurnýjanlegri raforkuframleiðslu. Og að afgangurinn, um 4 þúsund milljarðar USD, muni dreifast nokkuð jafnt á kjarnorku, kol og jarðgas.

Þessi mikla fjárfesting í endurnýjanlegri orku merkir að hlutfall hennar mun vaxa mikið. Þ.e. fara úr því að vera rúmlega 20% í dag og í um 46% árið 2040. Þessari miklu aukningu í nýtingu endurnýjanlegrar orku fylgja ýmis tækifæri. Vind- og sólarorka nema í dag um 5% framleiddrar raforku, en skv. BNEF munu þessir orkugjafar standa undir um 30% allrar raforkuframleiðslu árið 2040!

Þetta er vel að merkja hvort tveggja mjög sveiflukennd tegund raforkuframleiðslu. Fyrir vikið þarf geysileg aukning að verða í sveigjanlegri raforkuframleiðslu. Sú þróun er óhjákvæmileg til að mæta því þegar sólin skín ekki og/eða þegar vind lægir. Slík sveigjanleg eða stýranleg raforkuframleiðsla felst einkum í gasorkuverum og vatnsaflsvirkjunum með miðlunarlónum.

Þessi þróun myndi vafalítið gera hið sveigjanlega íslenska vatnsafl ennþá verðmætara en áður - að því gefnu að Íslandi hafi aðgang að t.d. evrópskum raforkumarkaði. Það á svo eftir að koma í ljós hvort þróun rafmagnskapla mun leiða til þess að á þessu tímabili, þ.e. fram til 2040, verði lagður sæstrengur/ sæstrengir milli t.d. Evrópu og N-Ameríku. Eitt er víst; tækniþróunin stoppar ekki og ný tækifæri eru sífellt að skapast.

Hrávara verður eðalvara

Komin er fram delluhugmynd um álver í Skagabyggð. Hugmyndin er einfaldlega óraunhæf því álver þar getur ekki orðið að veruleika. Nema með niðurgreiddri fjármögnun þar sem íslensk eðalvara yrði seld sem hrávara og því á botnverði. Slíkt væri bæði andstætt eðlilegum viðskiptalegum forsendum og mjög óskynsamleg meðferð á þeim verðmætum sem íslensk orka felur í sér.

Viðskiptalegar forsendur nýs álvers eru ekki fyrir hendi

Það voru ekki viðskiptalegar forsendur til að álver yrði byggt við Húsavík. Og það voru ekki viðskiptalegar forsendur til þess að álver yrði byggt í Skagafirði. Og það eru ekki viðskiptalegar forsendur til að álver rísi í Helguvík. Sama gildir um nýjar hugmyndir um álver annars staðar á Íslandi. Þetta er sá raunveruleiki sem hefur verið að mótast á síðustu áratugum og þó hvað hraðast á síðustu tíu árum eða svo.

Verð á áli og kostnaður við raforkuöflun hér veldur því að allar hugmyndir um ný álver hér á Íslandi eru óraunhæfar. Nýtt álver mun ekki rísa á Íslandi nema það yrði byggt á öðrum forsendum en viðskiptalegum. Svo sem að ákveðið yrði að álverið fengi raforku sem í reynd væri niðurgreidd af hinu opinbera og/eða að fyrirtæki eða lífeyrissjóðir myndi niðurgreiða lánsfé til álversuppbyggingarinnar.

Það er næg óbeisluð orka á Íslandi til að reisa nýtt álver. Það myndi þó taka langan tíma að virkja næga orku fyrir álver (ásamt því að reisa ný flutningsmannvirki til að koma raforkunni til álversins). Af þeirri ástæðu einni gæti nýtt álver ekki verið gangsett fyrr en eftir fjölda ára. En jafnvel þó svo bygging álvers sé þannig fræðilega möguleg innan áratugar eða svo, strandar hugmyndin á viðskiptalegum forsendum. Ekkert orkufyrirtæki á Íslandi mun sjá hag í því að selja raforku til nýs álvers.

Orkubylting hefur átt sér stað - orkumarkaðir hafa gjörbreyst

Á síðustu árum og átatugum hafa geysilegar breytingar orðið á raforkumörkuðum heimsins. Þar skiptir mestu aukin og almenn áhersla á að hlutfall raforku frá endurnýjanlegum auðlindum aukist. Þetta merkir að eftirspurn eftir slíkri raforku hefur snaraukist, sem lýsir sér vel í mikilli aukningu á sólar- og vindorkuverum víða um heiminn.

Þessi þróun var þegar byrjuð að krafti þegar Orkubloggið hóf göngu sína árið 2008. Þá skrifaði Orkubloggarinn að við eigum eftir „að upplifa miklar og jákvæðar tækniframfarir og aukningu í nýtingu á endurnýjanlegri orku“ og að „mestum uppgangi spái ég í nýtingu sólarorku“. Þessi orð eiga jafn vel við í dag ef ekki ennþá betur. Því síðustu árin hefur t.a.m. kostnaður við framleiðslu sólarorkurafmagns lækkað verulega og slík raforkuframleiðsla því sífellt áhugaverðari og útbreiddari.

Í þessu sambandi má nefna glænýja spá Bloomberg New Energy Finance (sbr. grafið hér að ofan). Þar kemur fram að til ársins 2040 muni fjárfesting í grænni raforkuframleiðslu nema um 2/3 allrar fjárfestingar í nýrri raforkuframleiðslu. Og að þar verði fjárfesting í sólarorku langmest.

Íslensk raforka er ekki lengur hrávara heldur eðalvara

Það er eðlilegt að mestum vexti sé spáð í virkjun sólarorku. Því þar er um að ræða endurnýjanlega og óþrjótandi orkulind (þegar miðað er við tímaskyn mannkyns - sólin mun jú á endanum brenna upp en það er dulítill tími þangað til). Það er engu að síður svo að sú orkuvinnsla er og verður miklu dýrari en kostnaðurinn við að virkja íslenskan jarðvarma og ennþá frekar hið stýranlega íslenskt vatnsafl.

Helstu orkukostir Íslands eru því einhverjir þeir hagkvæmustu og eftirsóttustu sem um getur. Og þróunin á raforkumörkuðum heimsins veldur því að héðan í frá verður okkur kleift að selja íslenska raforku sem eðalvöru - í stað þess að selja hana fyrst og fremst sem hrávöru til stóriðju eins og við höfum stundað fram til þessa. Þetta merkir að arðsemi af raforkuvinnslu á Íslandi hefur alla möguleika til að fara jafnt og þétt vaxandi. Þarna liggja mikil og jákvæð tækifæri fyrir hina íslensku þjóð. En það er okkar að nýta þau tækifæri. Það gerum við ekki með því að taka eðalvöruna og selja hana sem hrávöru.

Auðlindir stóriðjunnar?

Álítur stóriðjan á Íslandi sig eiga orkuauðlindir landsins? 

Svo mætti halda. Nýverið lýsti Ágúst Hafberg hjá Norðuráli því yfir að það sé misskilningur að raforka sem Norðurál kaupir af Landsvirkjun, skv. samningi sem rennur út 2019, sé að losna. Því Norðurál hyggist nota þessa orku „áfram um fyrirsjáanlega framtíð“. Þetta er afar furðulegur málflutningur hjá Ágústi. Því þarna er engu líkara en að viðkomandi framkvæmdastjóri Norðuráls telji fyrirtækið svo gott sem eiga orkuna. Og að engu skipti að samningurinn um kaup Norðuráls á orkunni renni út árið 2019 - og að ennþá hefur ekki verið samið um áframhaldandi viðskipti. 

Ágúst Hafberg hefur líka haldið því fram að álverin hér á Íslandi séu að meðaltali að greiða um 30 USD/MWst fyrir raforkuna. Sem er tóm vitleysa. Töluna studdi Ágúst við trúnaðarskýrslu(r) ráðgjafafyrirtækisins CRU Group, sem hann reyndar mátti ekki birta slíkar upplýsingar úr. Og braut þar með trúnað Norðuráls gagnvart CRU. Auk þess sem CRU hafði bersýnlega ofmetið meðalverðið hér all hressilega (eins og lesa má um hér).

Nýverið bættist framkvæmdastjóri Samáls, sá ágæti maður Pétur Blöndal, í þennan ruglmálflutning. Og vitnaði líka til trúnaðarupplýsinga frá CRU og sagði meðalverðið til álvera hér vera um 29 USD/MWst. Þetta var afar miður að sjá, því Pétur er vafalítið vandaðri en svo að vilja taka þátt í að útbreiða þvælu.

Og þarna hefur mátt sjá fleiri athyglisverð útspil, þar sem dellumálflutningur framkvæmdastjórnar Norðuráls hefur fengið töluverðan byr undir vængi. Þar hefur farið framarlega í flokki Runólfur Ágústsson, núverandi verkefnastjóri hjá fyrirtækinu Ráðgjöf og verkefnastjórnun. Þeir Ágúst og Runólfur virðast eiga það sammerkt að hafa nákvæmlega engan skilning á því að útilokað er meðalverð á raforku til áliðnaðarins hér á landi sé nálægt 30 USD/MWst. Runólfur hefur verið afar duglegur að breiða út sjónarmið þeirra Ágústs og Péturs. Og hann hefur gætt þess vandlega að leiðrétta ekki sínar röngu ályktanir, þrátt fyrir að hafa verið bent á skýrar röksemdir um að málflutningur Ágústs og Péturs um orkuverðið til álvera hér standist ekki.

Það er líka athyglisvert að á Fésbók hafa upp á síðkastið sprottið upp síður, eins og „Auðlindir okkar“ og „Atvinna og iðnaður“. Sem eru látnar líta út sem skynsamleg umfjöllun um þessi málefni. En leggja mesta áherslu á einhliða (og illa rökstuddan) áróður. Sem fyrst og fremst virðist hafa þann tilgang að þjóna stóriðjunni (og kvótaeigendum þegar um sjávarútvegsumfjöllun er að æða).

Það er dæmigert fyrir þessar áróðurssíður hvernig nú síðast var þar fagnað áformum um álver á Norðurlandi vestra. Fyrsti áfangi alversins myndi kalla á rúmlega 200 MW virkjanir. Og skv. fréttum er gert ráð fyrir stækkun álversins sem þá samtals myndi kalla á rúmlega 400 MW virkjanir fyrir álverið. Sem sagt tveir risastórir langtímasamningar í viðbót um íslenska endurnýjanlega raforku á mjög lágu verði. Til orkufreks iðnaðar sem skilar afar lítilli vermætasköpun. Eða eins og ráðgjafa- og greiningafyrirtækið Platts orðar það; Aluminum smelting is power intensive and adds little value.

Þarna á umræddum síðum á Facebook hefur mátt sjá hampað ýmsum fádæma lélegum skrifum sem undanfarið hafa birst, þar sem reynt er að láta líta svo út að fráleitt sé að álverin hér séu að greiða lágt raforkuverð. Og að fráleitt sé að huga að sæstreng milli Íslands og Bretlands.

Við Íslendingar erum samkvæmt þessum skrifum svo heppnir að vera með óhemju mikið magn af strandaðri orku, sem við eigum fyrst og fremst að selja til stóriðju - því þannig fáist svo góð nýting í virkjununum. Og að við eigum alls ekki reyna að koma raforkunni í gott verð með orkuútflutningi. 

Umræddur málflutningur er svo mikil þvæla að þetta er í reynd bráðskemmtileg lesning. Nú síðast var þarna á „Auðlindum okkar“ reynt að rökstyðja það, að það sé tóm vitleysa að skynsamlegt geti verið að líta til Noregs sem áhugaverðs fordæmis í raforkumálum. Af því umframorka í Noregi sé miklu meiri en á Íslandi og löndin eða raforkukerfin séu því alveg ósambærileg. Þessum málflutningi virðist sérstaklega beint að grein sem Óli Grétar Blöndal Sveinsson, framkvæmdastjóri þróunarsviðs Landsvirkjunar, skrifaði nýverið.

Í grein Óla Grétars kom m.a. fram að með bættri nýtingu orkukerfisins hér, án nýrra virkjana, væri hægt að fá um 2 TWst af raforku árlega, eða um 40% af orkuþörf sæstrengs. Og að nærtækt sé að líta til reynslu Norðmanna, sem nýlega hafi lagt sæstrengi til Hollands og Danmerkur og gert það án þess að leggja í nýjar stórfelldar virkjanaframkvæmdir.

Þessar ábendingar Óla Grétars var reynt að gera tortryggilegar á síðunni „Auðlindir okkar“. Og látið líta svo út að samanburður við Noreg sé bara vitleysa - af því hér fer svo mikið af raforkunni til stóriðju og þess vegna nýtist virkjanirnar svo óskaplega vel hér og miklu betur en í Noregi. Útflutningur á raforku sem framleidd er í Noregi kemur sem sagt bara til af illu heilli - af því stóran hluta dagsins er ekki þörf fyrir orkuna í Noregi. Sæstrengirnir og aðrir rafstrengir milli Noregs og nágrannalanda eru sem sagt nánast ill nauðsyn fyrir Norðmenn. Af því þeir hafa ekki næga stóriðju til að geta keypt ca. 80% raforkunnar allan sólarhringinn alla daga ársins. 

Þarna á „Auðlindum okkar“ er engu líkara en markmiðið sé að snúa öllu a hvolf. Enda hentar slíkt vel málflutningi stóriðjunnar og þá ekki síst dellunni í framkvæmdastjóra Norðuráls. Samskonar þvæla hefur sést á öðrum vettvangi, þar sem maður að nafni Þorsteinn Þorsteinsson, rekstrarhagfræðingur, er á samskonar nótum eins og sjá má á „Auðlindum okkar“. Og heldur fram staðlausum stöfum um að sæstrengur milli Íslands og Bretlands yrði „í eigu erlendra vogunarsjóða“ og að orkan frá Íslandi „yrði aldrei samkeppnishæf vegna mikils flutningskostnaðar og lækkandi orkuverðs á evrópska markaðnum“.

Þorsteinn er kominn langt fram úr öllum að ákveða hver myndi eiga sæstrenginn og líka búinn að sjá fyrir hvernig orkuverðið í Evrópu mun þróast næstu áratugina. Þessi framsýni Þorsteins hjálpar honum því miður ekki að skilja íslenska raforkukerfið. Þar eru í dag vissir meintir flöskuhálsar í flutningskerfi Landsnets. Og það er sannarlega ekki mikið af lausri orku til sölu. En sú staða merkir bara aldeilis ekki að tilefni sé til að slá sæstrengshugmyndir út af borðinu. Sú flutningsleið fyrir raforku, þegar horft er nokkur ár fram í tímann, er alveg jafn áhugaverð þó svo akkúrat núna sé ekki allt flæðandi hér í lausri orku og þó svo styrkja þurfa flutningskerfið hér innanlands.

Enda er það jú svo að Icelandair leggur ekki niður millilandaflug þó svo einhver flugvöllur hér eigi erfitt með að anna innanlandsflugi. Og Vegagerðin hættir ekki að skoða mögulegar nýjar stofnbrautir eða þjóðvegi um landið þó svo umferðahnútar myndist í miðbænum vegna mikillar rútuumferðar í 101 Reykjavík. Staðreyndin er auðvitað sú að það er fullkomlega eðlilegt að huga að mögulegum útflutningi á raforku, sem er verkefni sem þarfnast mikils undirbúnings, samhliða því að flutningskerfi raforku á Íslandi kann að verða styrkt.

Það var ansið kostulegt hvernig hinir nafnlausu aðstandendur áróðurssíðunnar „Auðlindir okkar“ - sem með réttu ætti kannski fremur að kallast „Auðlindir okkar stóriðjunnar og útgerðarinnar“ - lentu í smá flækju vegna nýrra frétta um rafgeymana sem Elon Musk og Tesla eru að hrinda úr vör. Á síðunni „Auðlindir okkar“ er rafgeymunum hampað sem frábærri leið til að fullnýta íslenska orku. Og um leið nefnd dellutala um kostnað vegna sæstrengs. Það vill bara svo til að við Íslendingar þurfum enga rándýra Tesla-rafgeyma til að bæta orkunýtingu eða nýtingu virkjana. Vegna þess að við eigum ígildi stærsta Tesla-rafgeymis í heimi! Sem eru miðlunarlónin. Og engin þjóð í heiminum á hlutfallslega eins mikla orku í miðlunarlónum eins og Íslendingar.

Hugmynd Tesla gengur einmitt út á það að safna saman ódýrri orku í rafgeymi (sem er í reynd samskonar eins og  að safna vatni í miðlunarlón). Og svo nota eða selja orkuna þegar verðið er hæst yfir daginn. Nákvæmlega sama felst í þeirri hugmynd að nýta hina miklu stýranlegu og grænu vatnsaflsorku Íslands til að selja hana á sem hæstu verði um sæstreng - þegar eftirspurnin er mest handan strengsins (í Bretlandi). Miðlunarlónin eru sem sagt eins og náttúrulegur risavaxinn Tesla-rafgeymir. Nema hvað Tesla-rafgeymarnir eru margfalt dýrari aðferð til að geyma orku. 

Þetta virðast aðstandendur „Auðlinda okkar“ ekki hafa skilið. En það er kannski ekkert skrýtið, því þeir viðast bera ákaflega lítið skynbragð á það hvernig skynsamlegast er að huga að bættri nýtingu og arðsemi íslensku orkuauðlindanna. Sem eru vel að merkja orkuauðlindir Íslendinga - en ekki orkuauðlindir stóriðjunnar!

Að sjálfsögðu er öllum heimilt að hafa sínar skoðanir um álver og/eða sæstrengi. En það er engu að síður visst áhyggjuefni hversu umfangsmikill og einbeittur áróður hefur allt í einu sprottið þarna upp; áróður sem fyrst og fremst þjónar þröngum hagsmunum erlendrar stóriðju. Þar sem farið er rangt með ýmsar mikilvægar staðreyndir og bersýnilega allt gert í þeim tilgangi að afvegaleiða umræðuna og reyna að slá ryki í augu almennings.

Musk sér tækifærin í bættri orkunýtingu

Always be a good boy, dont ever play with guns, but I shot a man in Reno just to watch him die, when I hear that whistle blowing, I hang my head and cry.

Það gengur ýmislegt á í Reno. Eins og m.a. segir frá í ofangreindum texta ljúflingsins Johnny Cash. En heimur batnandi fer. Hér veður sagt frá því hvernig viðskiptalífið í Reno og nágrenni hefur þróast frá spilavítum til gagnavera og hátækni. Og í því efni sérstaklega horft til nýjustu frétta frá Nevada um rafgeymaverksmiðju Elon´s Musk & Tesla Motors.

Frumbyggjarnir náðu til sín spilavítaveltunni

Reno! Las Vegas! Nevada! Í huga Orkubloggarans kvikna eftirminnilegar senur úr Guðföðurnum II. Þegar Moe Greene lá á nuddbekknum og var skotinn beint í augað gegnum gleraugun sín. Eða þegar Fredo fór með Maríubænina í sinni síðustu veiðiferð á Lake Tahoe.

Reno, sem liggur í Nevada skammt frá Lake Tahoe og fylkismörkunum að Kaliforníu, var löngum helst þekkt fyrir spilavítin sín og skyndigiftingar í anda Las Vegas. En þetta tók að breytast kjölfar Hæstaréttardóms í hinu fræga máli Bryan v. Itasca árið 1976. Því þá áttuðu indíánaættflokkar í Bandaríkjunum sig á því að þeim væri heimilt að reka spilavíti innan verndarsvæðanna. Og að það gæti orðið góð tekjulind.

Spratt nú upp fjöldi spilavíta víða á verndarsvæðum indíána í Bandaríkjunum. Fyrir vikið snarminnkaði aðsóknin að spilavítum í Reno. Og eftir því sem á leið níunda áratuginn minnkaði spilavítaveltan þar jafnt og þétt og sífellt minni nýting varð á matsölustöðum, gistihúsum og hótelum í borginni.

Gagnaver leysa spilavítin af hólmi

Afleiðingin varð sú að Renoborg varð fyrir geysilegu tekjutapi. Ennþá er þó starfrækt þar risahótelið fornfræga; Peppermill. En kannski aðallega vegna þess að hótelið hefur getað nýtt jarðvarma á svæðinu og þannig sparað sér dágóðan skilding. Það vill nefnilega svo til að Nevada er það fylki Bandaríkjanna hvar jarðhitanýting er einna mest og hagkvæmust í landinu öllu.

Um áratugaskeið hefur Nevadafylki reynt að laða til sín margvíslegan atvinnurekstur til að vinna á móti meiri samkeppni frá svæðum utan Nevada í spilavítabransanum. Þar hefur áherslan sérstaklega verið á kvikmyndageirann og tryggingafyrirtæki, sem notið hafa rausnarlega skattaendurgreiðslna frá fylkinu.

En með miklum breytingum í orkugeiranum hafa stjórnvöld í Nevada nú fundið nýja leið til að efla nýja uppbyggingu og atvinnurekstur í fylkinu. Ríkisstjórinn fékk fyrirtækið Applied Economics í Fönix í Arisóna til að gera úttekt á því hvar helstu tækifærin lægju. Og niðurstaðan var nokkuð skýr; tækifæri Nevada voru sögð fyrst og fremst felast í hagkvæmu raforkuverði og góðu flutnings- og dreifikerfi.

Með því mætti laða að margvíslegan iðnað og þjónustu sem þarf á þessu tvennu að halda. Auk þess sem unnt yrði að bjóða að öll raforkan kæmi frá endurnýjanlegum auðlindum; vatnsafli (sbr. Hoover-stíflan), jarðvarma og sólarorku. Að vísu myndi einnig þurfa að bjóða fyrirtækjum ýmsa skattalega hagræðingu. En að trygg og græn raforka á hagkvæmu verði, væri grundvallaratriði og þá ekki síst fyrir margvísleg tæknifyrirtæki og hátækniiðnað.

Microsoft, Amazon, Apple...

Skammt austur af Reno hefur nú verið sett upp sérstakt uppbyggingarsvæði sem nefnist Reno Technology Park (RTP). Þáttaskil urðu árið 2012 þegar fylkið landaði risastórum samningi við Apple um að gagnaver risi þarna í tæknigarðinum (að sjálfsögðu hvarflaði ekki að Nevada að reyna að fá til sín þarna hefðbundna stóriðju, því hún skilar jú afar fáum störfum miðað við orkumagn). Áður en Apple kom á svæðið höfðu Reno og Nevada náð að fanga athygli viðskiptalífsins og fjölmiðla með nokkrum nýjum samningum við net- og hátæknifyrirtæki eins og Amazon og Microsoft. Um þessa athyglisverðu stefnumótun hefur mikið verið fjallað, m.a. í NYT. 

Frumkvöðullinn Elon Musk kemur til sögunnar

Elon Musk er frumkvöðull og viðskiptastjarna í Bandaríkjunum. Hann öðlaðist líklega fyrst verulega frægð sem einn stofnenda PayPal og svo geimflauga og-ferðafyrirtækisins SpaceX. Síðust árin hefur þó Musk verið mest áberandi við uppbyggingu á rafbílafyrirtækinu sínu; Tesla Motors. Sem smíðar glæsilega lúxusbíla sem þeytast áfram á raforkunni einni saman.

Og það er einmitt þessi rafbílabransi sem liggur að baki nýjasta viðskiptaævintýri Musk. Sem er stærðarinnar rafgeymaversmiðja, sem reist verður í Nevada. Og staðarvalið byggðist einmitt á þeim meginatriðum sem stjórnvöld í Nevada og Reno hafa lagt áherslu á; endurnýjanlegri orku, góðu dreifikerfi og hagstæðu rekstrarumhverfi.

Það var blanda af þessu þrennu sem varð til þess að Musk ákvað að rafgeymafabrikka Tesla skyldi risa utan við Reno. Óneitanlega hlýtur skattaumhverfið að hafa átt þarna stóran þátt. Því ívilnunarpakkinn sem Tesla þarna fékk frá stjórnvöldum, er einn sá allra stærsti í gjörvallri viðskiptasögu Bandaríkjanna!

Alls eru ívilnanirnar sem Tesla mun þarna njóta metnar á um 1.300 milljónir USD. Einungis örfá dæmi eru um stærri ívilnunarsamninga af þessu tagi til handa fyrirtækjum í Bandaríkjunum. Þar er Boeing fremst í flokki með tíu sinnum stærri ívilnunarsamning við stjórnvöld í Washingtonfylki. Önnur fyrirtæki sem líka hafa fengið svona risastóra samninga eru t.d. Nike (í Oregon) og Intel (í Nýju Mexíkó). Og auðvitað góðvinur okkar Íslendinga, álfyrirtækið Alcoa, sem fékk hátt i sex milljarða dollar ívilnunarsamning í New York-ríki.

Lykilatriðin eru betri orkunýting og sparnaður

Þannig gerast kaupin á eyrinni. En það sem er alveg sérstaklega athyglisvert við viðskiptamódelið hjá Tesla-rafgeymunum, er hvernig varan á að skapa viðskiptavinunum ágóða. Varan verður óvenjulega stórir og öflugir rafgeymar. Sem geta veitt góð tækifæri til að bæta orkunýtingu og stuðlað að orkusparnaði. Þetta er að verða sífellt ábatasamari bransi. Enda stefnir nú í að fleiri fyrirtæki feti þarna í fótspor Tesla; m.a. General Motors.

Rafgeymarnir eru einkum hugsaðir til að eigendur þeirra geti hlaðið niður raforku þegar raforkuverð er lágt. Og nái þannig í tímans rás fram umtalsverðum sparnaði – því með þessu þurfa eigendur rafgeymanna að kaupa minna af rafmagni þegar raforkuverð er hátt. Þetta getur skipt miklu máli í mörgum fleiri löndum en Bandaríkjunum. Víðast hvar á Vesturlöndum eru raforkumarkaðir með þeim hætti að raforkuverðið sveiflast oft mikið innan hvers sólarhrings. Og þess vegna getur verið ábatasamt að „hamstra“ orku á tímum þegar orkuverð er sérstaklega lágt, eins og oftast er á ákveðnum tímum sólarhringsins.

Kaupendur rafgeymanna eiga bæði að verða fjölskyldur og fyrirtæki. Og eftir því sem geymarnir stækka ennþá meira, er þess vænst að þeir geti jafnvel nýst raforkuframleiðendunum sjálfum. Til að geyma raforku og þannig auka hagkvæmni í rekstri sínum. Svo sem sólar- eða vindorkufyrirtækjum, sem fram til þessa hafa lítt getað stýrt framboði vöru sinnar, og jafnvel öðrum raforkuframleiðendum.

Íslendingar eiga erfitt með skilja orkusparnað og -hagkvæmni

Það er svolítið magnað að grundvöllur geti verið fyrir rándýra rafgeyma til þess eins að ná fram hagvæmni og sparnaði í raforkunotkun og -framleiðslu. Hvort viðskiptamódel Tesla-rafgeymanna gengur upp á eftir að koma í ljós. En það er staðreynd að viðskipti af þessu tagi, þ.e. að geyma raforku, geta skilað mikilli arðsemi. Víða um heim, sérstaklega í Evrópu, er það vel þekkt að nota ódýra raforku á næturnar til að beinlínis dæla vatni upp í miðlunarlón. Þaðan sem vatnsaflsvirkjun svo selur rafmagnið á hærra verði yfir daginn. Þetta er mikið gert í Alpalöndunum og einnig á Bretlandi.

Þetta er einmitt eitt atriðanna að baki hugmyndinni um sæstreng milli Íslands og Bretlands. Að bæta nýtingu á íslenska orkukerfinu. Þar mætti jafnvel spara miðlunarlónin yfir nóttina - með því að flytja inn ódýra raforku á næturverði - og svo selja rafmagn á geysiháu verði til Bretlands yfir daginn þegar verðið er hæst. Með þessu næðist meiri hagkvæmni og aukinn arðsemi.

Hér á landi þekkjum við ekki verðsveiflur af því tagi sem gerast á raforkumörkuðum víða í öðrum löndum. Þess vegna eru margir Íslendingar sem virðast eiga erfitt með að skilja að græn íslensk orka er alls engin hrávara. Íslensk raforka er í reynd ekki bara rafmagn heldur felast í henni geysilega sérstakir eiginleikar og verðmæti. Verðmæti sem við missum af eins og staðan hér er í dag með okkar strönduðu orku. Stýranleiki vatnsaflsins veldur því að ef við hefðum aðgang að raforkumarkaði þar sem verðið er oft hátt, gætum við hagnast mikið á þessari aðferðafræði. Sem er mjög í anda Elon Musk og hugmyndar hans með rafgeymaframleiðslu Tesla.

Við eigum stærsta Tesla-rafgeymi heims

Það er ómögulegt að fullyrða hvort rafgeymaævintýri Tesla mun verði ábatasamt eða endasleppt. Þarna þarf að smíða og selja geysilegan fjölda rafgeyma til að dæmið gangi upp. Og ekki víst að það takist.

Við hér á Íslandi þurfum aftur á móti ekki að kaupa neina Tesla-rafgeyma. Því við eigum náttúrlega rafgeyma - í formi miðlunarlóna. Það er svo undir okkur sjálfum komið hvort við viljum nýta þessa afar óvenjulegu aðstöðu okkar (Ísland býr yfir langmestri virkjaðri vatnsorku í veröldinni miðað við stærð þjóða). Viljum við helst selja megnið af raforkunni á botnverði til stóriðju? Sem svo selur afurðirnar til móðurfélaga og annarra skyldra aðila erlendis? Og þar með fara hrávöruleiðina. Eða viljum við gera stýranlegu og endurnýjanlegu raforkuna okkar að sannkallaðri eðalvöru? Hugleiðum möguleikana vandlega.

Elon Musk sér tækifærin í bættri orkunýtingu. En gera Íslendingar það?

Orkuverðið til Noruráls verður um 35 USD/MWst

Hér í upphafi skal tekið fram að verðið sem tilgreint er í fyrirsögninni er algert lágmarksverð. Og flutningskostnaður er innifalinn í verðinu.

Nú styttist í að samningur Landsvirkjunar og Norðuráls (Century Aluminum) frá 1999 renni út. Sú orka nemur um þriðjungi af raforkunotkun álversins í Hvalfirði. Til að raforkuviðskipti milli fyrirtækjanna haldi áfram, eftir að samningurinn rennur út 2019, þarf að semja upp á nýtt um raforkukaup. Hér í þessari grein er m.a. fjallað um eftirfarandi atriði:

• Raforkuverð Landsvirkjunar til álvera (meðalverð) er með því lægsta í heimi. Sérstaklega er verðið lágt í samningunum við Fjarðaál (Alcoa) og Norðurál (Century). Verðið er vel að merkja lægst í samningi Landsvirkjunar og Norðuráls. Og þetta er einmitt samningurinn sem rennur út árið 2019.
• Raforkuverð í nýjum samningi við Norðurál yrði sennilega um eða yfir 35 USD/MWst.
• Þá myndi meðalverð Landsvirkjunar til álvera hækka úr um 26 USD/MWst í rúmlega 28 USD/MWst.
• Meðalverð Landsvirkjunar yrði engu að síður áfram mjög lágt í alþjóðlegu samhengi. Enda er umrætt verð upp á 35 USD/MWst fremur hógvært þegar litið er til endurnýjaðra raforkusamninga til álvera í þeim löndum sem eðlilegt er að Ísland beri sig saman við í þessu efni.
• Þó svo meðalverðið hér yrði áfram lágt yrði þetta engu að síður mjög mikilvægt skref til aukinnar arðsemi Landsvirkjunar. Framundan eru svo fleiri slík skref. Þess vegna má vænta þess að sumarið sé á næsta leiti hjá Landsvirkjun. Nema ef stjórnmálamenn bregðast rangt við og eyðileggi sumarkomuna.

Verð Landsvirkjunar til álvera er eitthvert hið lægsta í heiminum

Þegar meta skal hvað sé eðlilegt og sanngjarnt verð í endurnýjuðum raforkusamningi við álver (eða aðra stóriðju) hér á landi, þarf að líta til fjölmargra atriða. Þar skiptir m.a. máli, að þegar kemur að endurnýjun raforkusamnings eru forsendurnar allt aðrar en í upphafi.

Þegar álver (eða önnur stóriðja) hyggst ráðast í nýtt verkefni á svæði sem býr yfir mikilli strandaðri orku (eins og Ísland er mjög afgerandi dæmi um) er afar lágt raforkuverð oft óhjákvæmilegt. Þetta er mikilvæg ástæða þess að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju og álvera er ennþá mjög lágt í alþjóðlegu samhengi (þrátt fyrir nýlega mikla hækkun á raforkuverði til Straumsvíkur). Þetta lága meðalverð Landsvirkjunar sést vel á grafinu hér að neðan.

Fjárfestingarþörf stóriðju - og þar með fjármagnskostnaður - er mestur í upphafi. Og þess vegna er ekki óeðlilegt að raforkuverð til nýrrar stóriðju sé í lægri kantinum í upphafi. Hér á Íslandi eru ennþá flestir raforkusamningarnir við álver og aðra stóriðju upphaflegu samningarnir (þ.e. ekki komið að endurnýjun). Við slíkar aðstæður er algengt að verðið í samningunum sé lágt.

Þetta þekkist að sjálfsögðu líka í öðrum heimshlutum. En slíkt verð er þó oftast lægst í löndum sem búa yfir mikilli strandaðri orku. Þar er gífurleg jarðgasorkan við Persaflóann gott dæmi. Gasið verður ekki flutt á markaði nema með byggingu mjög langra og dýrra gasleiðslna. Eða með því að umbreyta gasinu í fljótandi gas og sigla með það langar leiðir til viðskiptavinanna - sem er einnig mjög dýrt. Til að geta nýtt meira af jarðgasinu, hafa Persaflóaríkin undanfarin ár gengist fyrir því að fá áliðnað til landanna. Og bjóða álverum mjög lágt raforkuverð, eins og sjá má á grafinu hér að ofan. 

Þetta lága raforkuverð bæta Persaflóaríkin sér upp með því að vera sjálf stórir hluthafar í risaálverunum þar. Og ná þannig til sín verulegs hluta af auðlindaarðinum (vegna jarðgassins) í gegnum eignarhald sitt í álverunum. Þau ná svo að gera þá fjárfestingu sína áhættulitla með því að nýta sér hagstæð lánskjör sem olíuauðurinn skapar þeim. 

Sláandi lítill verðmunur á Persaflóanum og Íslandi (Landsvirkjun)

Þessi auðugu olíuríki við Persaflóann búa sem sagt við allt annars konar viðskiptaumhverfi og viðskiptamódel en áliðnaðurinn hér á Íslandi. Þess vegna er útilokað að halda því fram að eðlilegt eða viðunandi sé að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju sé ámóta og meðalverð á raforku til álvera í Persaflóaríkjunum. 

Eins og áður sagði er einn munurinn þarna sá, að Persaflóaríkin eru með eign sinni í álverum að taka út auðlindaarð af orkulindinni í gegnum hagnað álversins. Og þarna nýta umrædd vellauðug olíuríki sér líka það góða lánstraust sem þau hafa. Og geta því haldið fjármagnskostnaði sínum vegna gasorkuvera og eignarhluta í álverum mjög hóflegum. Raforkuverð þarna til álvera við Persaflóann styðst því við allt aðrar forsendur en gerist hér á landi. 

Þess vegna er í raun nánast sjokkerandi að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju skuli einungis vera á pari við Persaflóann. Miðað við leikreglur vestrænna viðskiptahátta mætti búast við að raforkuverð til stóriðju hér á landi væri talsvert mikið hærra en við Persaflóann. Þar að auki er áhættuþátturinn vegna fjárfestinga í Persaflóaríkjunum sennilega mun meiri en hér á landi. Það ætti líka að valda verðmun. En hann er samt nánast enginn. Og það jafnvel þó svo hér sé nýlega búið að hækka mjög raforkuverðið í hinum stóra samningi Landsvirkjunar og Alcan (vegna Straumsvíkur).

Strönduð orka og veik samningsstaða dró orkuverð hér niður

Þetta eru sterkar vísbendingar um að hér á landi hafi áliðnaður og stóriðja náð alveg óvenju hagstæðum kjörum í upphaflegu raforkusamningunum. Og bersýnilegt að ein helsta ástæða þess hefur verið veik samningsstaða Landsvirkjunar - þegar ofurþrýstingar var frá stjórnmálamönnum um að landa samningum um ný álver. Til „að skapa störf“ og koma „hjólum atvinnulífsins í gang“.

Þar með er ekki verið að segja að unnt hefði verið að fá umtalsvert hærra verð fyrir orkuna í upphaflegu samningunum. En samningsaðstaða orkufyrirtækjanna var tvímælalaust með þeim hætti, að þau voru þarna veiki aðilinn. Og það skapaði skilyrði fyrir álfyrirtæki að ná mjög hagkvæmum samningum.

Við getum þó huggað okkur við það að við endurnýjun raforkusamninga býðst afar gott tækifæri fyrir íslensku orkufyrirtækin að fá meri arðsemi af fjárfestingu sinni. Og að arðsemin færist i átt til þess sem getur talist eðlileg í viðskiptaumhverfi þar sem samningsstaðan er orðin jafnari. 

Mikilvægt skref tekið með nýjum samningi vegna Straumsvíkur

Það er bæði eðlilegt og sanngjarnt að meðalverð á raforku til álvera á Íslandi frá Landsvirkjun (eða öðrum orkufyrirtækjum hér sem eru þó ekki umfjöllunarefni í þessari grein) mjakist upp tröppurnar sem sjást á grafinu hér að ofan. Og að orkuverðið nái að fara fram úr því sem gerist t.d. í ríkisstyrktum áliðnaði Rússlands og nálgist það hærra meðalverð sem sjá má víða annars staðar í heiminum.

Fyrsta stóra og mikilvæga skrefið í þá átt var tekið árið 2010 með nýjum raforkusamningi Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna álversins í Straumsvík. Það var reyndar eins og hver önnur lukka að þessi nýi raforkusamningur var gerður þarna árið 2010. Vegna þess að að óbreyttu hefði orkusamningur Alcan gilt fram á árið 2014 - og hann var auk þess með framlengingarákvæði sem hefði getað framlengt gildistímann allt til 2024. En í tengslum við áhuga Alcan á framleiðsluaukningu í Straumsvík, náði Landsvirkjun á árunum 2009-10 fram alveg nýjum samningi. Þar sem samið var um nýtt og mikið hærra orkuverð vegna allrar raforkusölu Landsvirkjunar til Alcan.

Að auki fór álverðstengingin út með þessum nýja samningi, en sú tenging hefði annars getað gilt allt til 2024. Með þessu dró verulega úr áhættu Landsvirkjunar. Það bætti lánshæfismat fyrirtækisins og gerði Landsvirkjun þar með að sterkara og öflugra fyrirtæki, sem nýtur nú lægri fjármagnskostnaðar en ella væri. Um þetta allt má lesa í áliti Eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) frá desember 2011, þar sem fjallað er um umræddan samning Landsvirkjunar og Alcan.

Orkuverð í sambærilegum viðskiptum í sambærilegu viðskiptaumhverfi

Þegar allt kemur til alls þá ráðast samningar hverju sinni auðvitað fyrst og fremst af stöðunni eins og hún er á hverjum tíma og því hvaða þróun er að eiga sér stað í viðkomandi viðskiptaumhverfi. Núna þegar kemur að mögulegri endurnýjun stórra raforkusamninga er afar áríðandi að skoða vandlega viðskiptaumhverfið eins og það blasir við okkur. Og meta samkeppnisstöðuna.

Þegar litið er til upplýsinga um raforkusamninga við álver víða um heim, sést að álver eru að fá raforkuna á afar mismunandi verðum. Í okkar heimshluta, svo sem í Evrópu og Bandaríkjunum, er algengt að raforkuverð til álvera sé á bilinu 35-40 USD/MWst. Þetta er ein viðmiðunin gagnvart endurnýjuðum raforkusamningi við Norðurál. Enda rekur móðurfélag Norðuráls, Century Aluminum, nokkur önnur álver og þau eru öll í Bandaríkjunum.

Annars staðar í heiminum má sjá bæði hærri og lægri meðalverð. Sbr. nánar grafið hér að ofan, sem sýnir meðalverð raforku til álvera í einstökum löndum og á einstökum svæðum í heiminum. 

Eins og áður var nefnt, eru engin rök til þess að orkuverðið til álvera við Persaflóann sé til viðmiðunar vegna endurnýjunar raforkusamninga hér. Það er reyndar svo að lægsta meðalverð raforku til álvera er í Kanada. En Kanada er heldur ekki rökrétt viðmiðun. Því þar draga nokkrir mjög sérstakir og óvenjulegir samningar meðalverðið niður úr öllu valdi (þetta eru gamlir samningar til mjög langs tíma þar sem raforkan er nánast gefin). Auk þess sem pólitísk afskipti af raforkusölu til álvera í Kanada (þar sem byggðastefnusjónarmið eru ráðandi) eru með allra mesta móti. Þar er því raforkuverð til álvera alls ekki að endurspegla eðlilegt markaðsumhverfi - og meðalverð í Kanada því óraunhæft sem viðmiðun fyrir verð í endurnýjuðum raforkusamningum við stóriðju á Íslandi. 

Bandaríkin eru nokkuð skynsamleg og þokkalega rökrétt viðmiðun

Besta eða skynsamasta viðmiðunin er sennilega Bandaríkin. Auk þess sem við ættum að geta horft til þess að meðalverð á raforku til álvera hér á landi hljóti í tímans rás a.m.k. að nálgast það sem gerist t.a.m. í Afríku eða í Rómönsku Ameríku - jafnvel þó svo launakostnaður álvera þar sé eflaust oft lægri en hér í okkar vestræna samfélagi.

Við getum líka litið til Ástralíu. Þar hafa pólitísk afskipti af raforkuverði til álvera farið minnkandi upp á síðkastið og það sem við oft nefnum eðlilegt vestrænt  markaðsumhverfi fengið meira vægi. Það hefur vel að merkja leitt til lokunar nokkurra álvera þar í landi. En slík þróun er ekki óeðlileg þegar haft er í huga að álmarkaðir heimsins eru síbreytilegir. Og eru að verða fyrir sífellt meiri áhrifum af geysilágu raforkuverði til nýrra álvera í Persaflóaríkjunum og offramleiðslu af áli í Kína. Það er þróun sem ekkert vit er að reyna að keppa við. Við hljótum fyrst og fremst að horfa til þess hvaða raforkuverð álverum býðst - og greiða - á svæðum þar sem viðskiptahættir eru svipaðir því sem er hér á landi. Og þó svo Ísland sé aflokaður raforkumarkaður með mikið af strandaðri orku, hefur slíkt miklu minni áhrif þegar verið er að endurnýja raforkuviðskipti heldur en þegar verið er að semja um upphaflegu fjárfestinguna. Þetta liggur í eðli málsins.

Eins og staðan er í dag má gera ráð fyrir að samningsverð í endurnýjuðum raforkusamningi við álver á Íslandi miðist mjög við það sem gerist í Bandaríkjunum. Þar sem algengt raforkuverð til álvera er á bilinu 35-40 USD/MWst. Sumum kann einnig að þykja eðlilegt að líta þarna til Evrópu. Það kann að vera rétt. Að mínu mati er áliðnaðurinn þar þó víða að njóta óeðlilega mikillar fyrirgreiðslu frá hinu opinbera - og því sennilega vart raunhæft að hafa nema takmarkaða hliðsjón af evrópska ál- og orkumarkaðnum. Bandaríkjamarkaðurinn virðist mun raunhæfari sem viðmiðun. 

Þetta eru þó einungis atriði til viðmiðunar. Og í reynd er óralangt í það að meðalverð Landsvirkjunar á raforku til álvera hér nálgist það sem gerist í Rómönsku-Ameríku, Afríku, Ástralíu eða Bandaríkjunum. Þar stöndum við frammi fyrir langtímamarkmiði og langtímaáætlun. En til skemmri tíma litið er það ekki aðeins eðlilegt heldur beinlínis skylda Landsvirkjunar, að vinna að því við gerð hvers einasta raforkusamnings að mjaka okkur þarna upp töfluna. Skref fyrir skref.

Slíkt leiðir til aukinnar arðsemi Landsvirkjunar, sem er geysilega mikilvægt fyrir stóran raforkuframleiðanda eins og Ísland. Ísland er vel að merkja langstærsti raforkuframleiðandi heims miðað við stærð þjóða. Þess vegna er svo þýðingarmikið efnahagslega að það náist að auka arðsemi raforkuframleiðslunnar hér. Slíkt ætti að vera algert forgangsatriði stjórnvalda - nú þegar loksins er verið að ljúka vinnu við þrotameðferð bankanna. Fyrir mér er það töluvert áhyggjuefni hversu stjórnvöld virðast þarna sljó og þá einkum og sér í lagi sitjandi iðnaðarráðherra - en það er önnur saga.

Samningurinn við Straumsvík er mikilvæg viðmiðun

Við þetta má bæta að það er útilokað að Norðurál fái raforkuna ódýrara en samið var um í samningi Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan vegna álsversins í Straumsvík. Sá samningur var gerður í kringum áramótin 2009/2010; fullgert uppkast lá fyrir í maí 2010 og samningurinn var svo undirritaður í júní. Samningurinn var gerður við þær aðstæður að meðalverð á áli 2009 var nálægt 1.700 USD/tonn. Það er aðeins lægra álverð en hefur verið undanfarna mánuði. Það eru sem sagt engin rekstrarleg rök fyrir því að Norðurál njóti lægra verðs í nýjum raforkusamningi heldur en Alcan. Og ef Norðurál ætlar að bera fyrir sig háan fjármagnskostnað hjá fyrirtækinu, þá er það fyrst og fremst vandamál þess og Century, sem eru þarna með nokkuð athyglisverða lánasamninga sín á milli.

Raforkuverðið til Straumsvíkur er núna að lágmarki nálægt 32-33 USD/MWst. Mögulega hærra. Þetta sést í áðurnefndri skýrslu ESA. Og skv. framsetningunni þar er verðið sem sagt mögulega eitthvað hærra. Eðlilegt væri að verðið til Norðuráls væri nokkru hærra en til Straumsvíkur, því Straumsvíkursamningurinn fjallar um miklu meira orkumagn. Og mikil magnkaup eru einmitt algeng rök fyrir lægra orkuverði en ella. Þess vegna má gera ráð fyrir því að sanngjarnt og eðlilegt lágmarks orkuverð til Norðuráls væri nokkru hærra en umræddir 32-33 USD/MWst.

Til viðbótar er mikilvægt að hafa í huga að samningur Landsvirkjunar og Straumsvíkur var ekki bara vegna endurnýjaðra raforkukaupa - heldur var þarna líka samið um aukin raforkukaup vegna nýrra fjárfestinga í framleiðslunni í Straumsvík. Slíkum framkvæmdum fylgir eðlilegur fjármagnskostnaður hjá álfyrirtækinu og slíkt er gjarnan til þess fallið að draga umsamið raforkuverð aðeins niður. Þetta er önnur ástæða fyrir því að eðlilegt er að raforkuverðið til Alcan sé eitthvað lægra en yrði í nýjum samningi við Norðurál. Þarna eru því komnar tvær ástæður fyrir hærra lágmarksverði en 32-33 USD/MWst í nýjum raforkusamningi milli Norðuráls og Landsvirkjunar.

Munum að mögulega er raforkuverðið til Alcan eitthvað hærra og þá hækkar líka viðmiðunin til Norðuráls. Nákvæma verðtölu vegna Straumsvíkur veit einungis Landsvirkjun (auk Alcan að sjálfsögðu), en ég miða hér við lágmarksverðið 32-33 USD/MWst. Og segi því að verðið til Norðuráls skv. nýjum samningi þurfi að verða hærra en þetta verð. Það er svo álitamál hversu mikið hærra verðið ætti að vera.

Raforkuverð í nýjum samningi Norðuráls yrði sennilega nálægt 35 USD/MWst

Niðurstaðan af þessu öllu er sú að eðlilegt og sanngjarnt lágmarksverð á raforku til Norðuráls væri yfir 32-33 USD/MWst og í nágrenni við 35-40 USD/MWst. Ég vil vera hógvær og segi því að verðið ætti að vera á bilinu 34-36 USD/MWst. Og það væru beinlínis stórlega vafasamir viðskiptahættir ef Landsvirkjun semdi við Norðurál um lægra verð. Því þá væri Landsvirkjun í reynd að láta álver í Hafnarfirði niðurgreiða raforku til álvers á Grundartanga. Slíkt væri afar sérkennilegt og óeðlilegt. Og myndi ekki ganga upp; slíkt yrði metið sem ríkisstyrkur við Norðurál og varla ætlar Landsvirkjun eða eigendur Landsvirkjunar að fara inn á þá braut að niðurgreiða raforkuverð til álvers Century Aluminum.

Þegar litið er til allra ofangreindra atriða er niðurstaðan sem sagt sú að unnt er að áætla af talsverðri nákvæmni hvað væri eðlilegt og sanngjarnt raforkuverð í nýjum samningi Landsvirkjunar og Norðuráls. Og eins og áður sagði, yrði það verð sennilega á bilinu 34-36 USD/MWst (að núvirði). Ég ítreka að þarna er samt óvissa fyrir hendi, því raforkuverðið til Alcan kann að vera eitthvað hærra en áðurnefndir 32-33 USD/MWst.

Svo er það auðvitað staðreynd að ég ræð engu um þetta. Mögulega álítur Landsvirkjun að verðið ætti að vera eitthvað hærra og mögulega álítur Norðurál (Century) að verðið ætti að vera eitthvað lægra. En þegar horft er til þess sem gerist og gengur - og allar viðmiðanir hafðar í huga - álít ég að verð sem samið yrði um í nýjum samningi yrði á þessu umrædda bili; 34-36 USD/MWst (miðað við núverandi verðlag). Meðaltalið þarna er 35 USD/MWst og þess vegna er fyrirsögn þessarar greinar eins og hún er.

Að auki álít ég líklegt að samningsverðið yrði ekki tengt við álverð. Heldur fremur við bandaríska neysluvísitölu. Með sama hætti og var gert í samningi Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna álversins í Straumsvík árið 2010. Það myndi vel að merkja koma Norðuráli mjög vel, ef álverð hækkar til framtíðar. Þarna væri því möguleiki á þægilegum hagnaði fyrir Norðurál og sá möguleiki hlýtur að vera fyrirtækinu verðmætur - ef fyrirtækið trúir á framtíð áliðnaðar og að eftirspurn þar muni aukast hratt líkt og Samál og fleiri eru sífellt að boða.

Raunhæft og eðlilegt verð - og augljós sanngirni

Ég álít sem sagt að 34 USD/MWst sé algert lágmarksverð sem unnt sé að láta sér detta í hug vegna endurnýjunar á raforkuviðskiptum Landsvirkjunar við Norðurál. Og álít einnig talvert sterk rök fyrir því að verðið yrði eilitið hærra eða nálægt 36 USD/MWst. Sanngjörn og eðlileg niðurstaða yrði kannski þarna á bilinu og tiltek ég þess vegna 35 USD/MWst. Ef verðið til Straumsvíkur er hærra en 32-33 USD/MWst væri eðlilegt að verðið til Norðuráls yrði jafnvel eitthvað hærra en ofangreindir 34-36 USD/MWst.

Samningstíminn yrði væntanlega ekki mjög langur; kannski nálægt 15 árum. Það kann jafnvel að vera skynsamlegt af Landsvirkjun að leggja áherslu á skemmri samningstíma - til að þessi orka eða a.m.k. hluti hennar verð laus ef til þess kemur að sæstrengur (rafmagnskapall) verði lagður milli Íslands og Evrópu. Það mál er ekki til skoðunar hér, en það væri eðlilegt að Landsvirkjun hefði þennan möguleika í huga.

Með ofangreindu raforkuverði í nýjum samningi - eða í endurnýjuðum samningi ef fólk vill fremur nota það orðalag - myndi meðalverð á raforku Landsvirkjunar til stórnotenda hækka. Hækkunin á meðalverðinu yrði samt því miður alls ekki mikil; einungis rétt rúmir 2 USD/MWst. Það stafar af því, að þó svo þarna sé um að ræða mikið magn af orku (nálægt 1.500.000 MWst árlega) er þetta hlutfallslega ekki nógu stór hluti af allri raforkusölu Landsvirkjunar til að hífa meðalverðið meira upp.

Það er sem sagt svo að komi til þess að Norðurál og Landsvirkjun semji um áframhaldandi raforkuviðskipti upp á um 35 USD/MWst (að núvirði), myndi meðalverð á raforku Landsvirkjunar til álvera og annarrar stóriðju einungis fara úr núverandi u.þ.b. 26 USD/MWst og í um 28 USD/MWst (og meðalverðið til álvera myndi hækka um u.þ.b. hálfan USD að auki).

Og þetta gerist auðvitað ekki fyrr en nýi samningurinn væri kominn til framkvæmda (væntanlega síðla árs 2019). Þar með myndi Landsvirkjun mjakast upp um eina litla tröppu á meðalverðlistanum (sbr. grafið hér fyrir ofan). Og slefa í að fara yfir Rússland (en ef/þegar rússneska rúblan hækkar á ný mun Rússland vafalítið hoppa snögglega aftur upp yfir Landsvirkjun). Þetta netta hænufet væri Landsvirkjun og Íslandi engu að síður afar mikilvægt skref - og gæfi góðar vonir um áframhaldandi aukna arðsemi Landsvirkjunar.

Möguleikar á frekari jákvæðum skrefum framundan

Það að hækkunin á meðalverðinu er ekki meiri stafar af því að raforkusala Landsvirkjunar til Norðuráls (um 1,5 TWst á ári) er einungis um 12-14% af allri raforkusölu fyrirtækisins. Þetta væri engu að síður afar mikilvægt skref fyrir Landsvirkjun og þar með þjóðina. Sennilega gæti þetta t.d. leitt til þess að Landsvirkjun næði að þrefalda árlega arðgreiðslu sína til íslenska ríkisins (greiða um 4,5 milljarða ISK í stað núverandi 1,5 milljarðs). Það yrðu mikilvæg tímamót - jafnvel þó svo Landsvirkjun verði enn um sinn afar neðarlega í meðalverðströppunum. Og það er afar mikilvægt að fyrirtækið fái að framfylgja þarna stefnu sinni um aukna arðsemi. Og að t.a.m. stjórnmálamenn láti ekki glepjast af áróðri Century gegn Landsvirkjun eða gegn umræddri hækkun á raforkuverðinu - en sá áróður er þegar byrjaður og mun vafalitið aukast þegar nær dregur 2019.

Annað mikilvægt skref kann að verða tekið hjá Landsvirkjun með nýjum samningi við járnblendiverksmiðju Elkem (China Bluestar). Sá orkusamningur Landsvirkjunar og Elkem rennur líka út 2019, eins og samningurinn við Norðurál. Þar er líka um að ræða verulegt orkumagn, en þó aðeins minna en skv. Norðurálssamningnum eða um 1.100.000 MWst árlega. Einnig þarna hjá Elkem er núverandi orkuverð hlutfallslega afar lágt. Og eðlilegt að þar verði hlutfallshækkunin mjög mikil (ég mun etv. fjalla nánar um þennan samning Elkem síðar). En öllum ætti að vera augljóst hversu mikilvægt árið 2019 er í þessu sambandi. Og að þarna eru á ferðinni tækifæri sem Landsvirkjun verður að nýta - í þágu landsmanna allra.

Risaskrefið upp á við í meðalverðströppunum verður svo væntanlega tekið 2048. Þegar raforkusamningurinn við Alcoa vegna Fjarðaáls rennur út. Eða jafnvel talsvert miklu fyrr með raforkusölu um sæstreng. Aðalatriðið er að nota þau tækifæri sem gefast til að auka arðsemi Landsvirkjunar. Því varla viljum við Íslendingar að stóriðjuviðskipti Landsvirkjunar, sem nema um 85% af orkuframleiðslu fyrirtækisins, verði um alla framtíð með þeim hætti að fyrirtækið verði þarna í allra neðstu tröppunum. Þess vegna er ákaflega mikilvægt að bæði íslenskir stjórnmálamenn og starfsfólk Landsvirkjunar standist þann þrýsting ef/þegar stjórnendur Century Aluminum munu gerast ósvífnir - þegar mönnum þar á bæ verður ljóst að þeir nái ekki að þvinga fram áframhaldandi botnverð. Fyrir Glencore International.

Sumarið er á næsta leiti

Með nýjum raforkusamningi Landsvirkjunar við Alcan árið 2010, vegna álversins í Straumsvík, má segja að byrjað hafi fyrir alvöru að vora í arðseminni í íslenska raforkugeiranum (nýir samningar við gagnaver skipta þarna líka máli, en þó ekki hlutfallslega miklu enn sem komið er). Það er sannarlega tímabært að sumarið renni þarna brátt í hlað. Nú eru loksins uppi aðstæður sem styðja ennþá betur við sumarkomuna - í formi umtalsvert aukinnar arðsemi Landsvirkjunar vegna þess að stórir raforkusamningar eru að losna. Og mikilvægt að þjóðin fái að njóta þessara tækifæra.

Botnverð Norðuráls

Nú styttist í að raforkusamningur Landsvirkjunar og Norðuráls frá 1999 renni út. Til að raforkuviðskipti milli fyrirtækjanna haldi áfram, eftir að samningurinn rennur út 2019, þarf að semja um það. Samkvæmt ummælum forstjóra móðurfélags Norðuráls, Michael Bless hjá Century Aluminum, eru viðræður um áframhaldandi raforkuviðskipti byrjaðar milli Century og Landsvirkjunar. Hver niðurstaðan þar verður á eftir að koma í ljós.

Í nýlegri grein hélt framkvæmdastjóri hjá Norðuráli, Ágúst Hafberg, því að vísu fram að það sé misskilningur að sú raforka sem álverið fær frá Landsvirkjun sé senn að losna. Þar skrifaði Ágúst að raforkusamningurinn sé áfram í gildi vegna framlengingarákvæðis og að Norðurál sé „að nota þessa orku í dag“ og ætli sér að nota hana áfram „um fyrirsjáanlega framtíð“. Í ljósi staðreynda málsins er þetta afar furðulegur málflutningur og nánast ósvífinn. Nema þá að Landsvirkjun og Norðurál séu búin að semja upp á nýtt. En ef svo væri, væri líka augljóslega búið að tilkynna um slíkan samning. Það hefur hvorugt fyrirtækið gert.

Raforkusamningur Norðuráls við Landsvirkjun nær til 2019

Það er fullkomlega eðlilegt að Norðurál hyggist nota (vilji nota) orkuna þarna áfram. Til að svo verði þarf þó álfyrirtækið að semja um kaup á þeirri orku. Það má vera að framkvæmdastjórn Norðuráls líti svo á að þeir eigi þessa orku um ókomna eða fyrirsjáanlega framtíð. En svo er ekki. Orkan sem þarna er um að ræða, er í eigu íslenska ríkisins og orkufyrirtæki þjóðarinnar, Landsvirkjun, er þarna einungis samningsbundið Norðuráli / Century til 2019.

Vegna ofangreinds málflutnings Ágústs skal áréttað að skv. fyrirliggjandi opinberum upplýsingum er samningur Norðuráls/ Century Aluminum við Landsvirkjun að renna út 2019. Fullyrðing framkvæmdastjóra Norðuráls um að þetta sé misskilningur stenst sem sagt ekki fyrirliggjandi gögn.  Fullyrðingar Ágústs virðast settar fram til að slá ryki í augu fólks. Það er nefnilega bersýnilegt að samningur sem nemur u.þ.b. þriðjungi af raforkuþörf Norðuráls er senn að renna út. Og Norðurál og Century leita nú logandi ljósi að leiðum til að tryggja sér áframhaldandi raforku - á áframhaldandi botnverði!

Botnverðið á Grundartanga

Century Aluminum er vel að merkja að greiða lægsta raforkuverðið af öllum álverunum hér. Og sannarlega orðið tímabært að verðið þarna hækki. Það vill reyndar svo til að þegar litið er til raforkusölu Landsvirkjunar til stóriðju, mætti halda að Grundartangi sé útnári Íslands. Sem þarfnist alveg sérstaklega mikils fjárhagsstuðnings af hálfu íslenska ríkisins (í formi lágs raforkuverðs). Það er nefnilega svo að raforkuverðið til járnblendiverksmiðju Elkem er einnig botnverð. Þetta sést af ársreikningum járnblendisins (Elkem er í eigu kínverska China National Bluestar Group).

Þetta lága raforkuverð til Grundartanga á sér auðvitað sögulegar skýringar. Þarna er einfaldlega um að ræða elstu gildandi stóriðjusamninga Landsvirkjunar í dag. Þeir eru báðir að renna út árið 2019. Stutt er síðan hinn risastóri raforkusamningur Landsvirkjunar við Alcan, vegna álversins í Straumsvík, var endurnýjaður. Í þeim nýja samningi hækkaði raforkuverðið eðlilega mjög mikið. Það var í takt við það sem gerist og gengur í raforkusölu til álvera í öðrum löndum. Og í fullu samræmi við það, að þarna var fyrst og fremst um að ræða endurnýjuð raforkukaup en ekki nýframkvæmd.

Og nú er komið að Norðuráli (og Elkem). Árið 2019 markar því mikilvæg tímamótum í raforkuviðskiptum hér á landi. Og gefur okkur tækifæri til að bæta arðsemi Landsvirkjunar verulega; eiganda fyrirtækisins og þar með almenningi til hagsbóta. 

Norðurál hefur lengi notið afar ódýrrar raforku

Samningurinn milli Norðuráls og Landsvirkjunar er upphaflega frá 1997, vegna 60 þúsund tonna álvers. Árið 1999 var gerð breyting - amendment - á þeim samningi, vegna stækkunar álversins í 90 þúsund tonn. Þar með var samningurinn frá 1997 líka framlengdur og gildir til októberloka 2019 (í stað 2018 áður). Þessu öllu er lýst í skýrslu Hatch frá árinu 2003 (sbr. myndin og grafið hér að ofan og grafið hér fyrir neðan, sem eru úr umræddri skýrslu Hatch).

Þegar skýrsla Hatch var unnin (2003) var Norðurál að greiða Landsvirkjun langt undir meðalverði raforku til álvera í heiminum. Verðið til Norðuráls var þá einungis um 73-74% af meðalverðinu. Mikilvægt er að hafa í huga að þarna er miðað við meðalverðið; áliðnaðar víða um heim var svo að greiða raforkuverð yfir meðalverðinu og stundum langt yfir meðalverðinu. En Norðurál var talsvert langt undir meðalverðinu (sbr. grafið hér til hliðar).

Þetta lága verð var algert grundvallaratriði í þeirri niðurstöðu Hatch, að rekstrarumhverfi álvers Century á Grundartanga væri með því besta í heiminum. Að mati Hatch bjó a.m.k. 75% áliðnaðar í heiminum við mun lakara rekstrarumhverfi en álver Norðuráls. Síðan þá hefur þessi samanburður þróast með þeim hætti, að núna er ennþá hærra hlutfall áliðnaðar í heiminum að greiða hærra raforkuverð en Norðurál. Hlutfallslega er því orkusamningur Norðuráls/Century við Landsvirkjun ennþá hagstæðari en hann var þegar skýrsla Hatch var unnin 2003.

Augljós afleiðing þessa lága raforkuverðs er að álverið á Grundartanga hefur skilað eiganda sínum, hluthöfum Century Aluminum, rekstrarhagnaði og arðsemi sem er langt umfram það sem gerist og gengur í áliðnaðinum. M.ö.o. þá hefur umræddur raforkusamningur verið Norðuráli og Century geysilega hagstæður og er í dag einn af ódýrustu gildandi orkusölusamningum til álvera í heiminum.

Mikil verðhækkun er augljós, eðlileg og sanngjörn

Það er því augljóst að raforkuverðið í nýjum samningi Norðuráls og Landsvirkjunar mun verða hærra en í upphaflega samningnum. Og það er líka augljóst að hlutfallslega verður hækkunin á raforkuverðinu mjög mikil m.v. gamla samninginn.

Þar með mun raforkuverð til Norðuráls þó vart verða neitt sérstaklega hátt í alþjóðlegu samhengi. Sennilega rétt um meðalverð raforku til stóriðju í svipuðum samningum á sambærilegum svæðum. Það ætti því að verða fremur einfalt og fljótlegt að ná þarna samningum. Nema ef forstjóri Norðuráls og stjórnendur og stjórn Century ætli að fara út í þann háskalega leik að reyna að þvinga fram óeðlilega lágt raforkuverð - og láta þar með græðgi sína stjórna ferðinni en ekki skynsemina.

Ef það gerist gætu samningaviðræðurnar dregist á langinn. Og þá myndi Landsvirkjun hreinlega verða að horfa til annarra mögulegra kaupenda að raforkunni. Komi til þess verður það engum að kenna nema Century sjálfu - því ég tel einsýnt að í samningaviðræðum fyrirtækjanna sé Landsvirkjun einungis að fara fram á verð sem er bæði eðlilegt og sanngjarnt.

Ég mun svo brátt fjalla sérstaklega um það hvaða verð væri eðlilegt og sanngjarnt raforkuverð í nýjum samningi milli Norðuráls og Landsvirkjunar. 

Meðalverð raforku til áliðnaðar

Margt áhugafólk um orku og íslenskt efnahagslíf langar að vita hvaða verð álver greiða almennt fyrir raforku.

Það er afar misjafnt. Sökum þess að geysilega raforku þarf til að vinna ál úr súráli, þá er raforkuverðið afgerandi þáttur þegar kemur að staðsetningu álvera. Þarna skiptir svo líka máli að vinnuafl sé ódýrt. Og að skattaumhverfi álvera sé þeim hagstætt.

Ísland hefur þótt mjög góður staður fyrir álver. Þess vegna er Ísland orðið vettvangur langmestar álframleiðslu allra landa í heiminum miðað við fólksfjölda (aluminum production per capita). Þar kemur til að hér hefur verið unnt að fá raforku á lægra verði en víðast hvar annars staðar (og þess vegna er arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi miklu lægri en víðast hvar annars staðar í hinum vestræna heimi). 

Að auki er skattaumhverfið hér álverum hagstætt. Þá er ekki verið að einblína á tekjuskattsprósentu - heldur ekki síður það að engin krafa er gerð um lágmarkshlutfall eigin fjár. Svo eru vel að merkja engar reglur í gildi hér um hvernig þessi erlendu stórfyrirtæki fjármagna sig. Fyrir vikið er sáraeinfalt fyrir þau álfyrirtæki sem það vilja að færa hagnað skattfrjálsan úr landi í formi vaxtagreiðslna til móðurfélaga erlendis. Þar með er ég alls ekki að segja að álfyrirtækin hér stundi slíkt. En kerfið hér er athyglisvert.

En aftur að raforkuverðinu. Grafið hér að neðan sýnir meðalraforkuverð til álvera á mismunandi svæðum í heiminum (vegna 2014). Grafið sýnir bæði hvernig álframleiðsla í heiminum skiptist hlutfallslega á viðkomandi svæði og hvert meðalraforkuverð til álvera er á viðkomandi svæði. Öll verð á þessu grafi eru raforkuverð með flutningi.

Eins og sjá má er Kína orðið langstærsti álframleiðandi heimsins (og þar er meðalverð á raforkunni hæst). Ísland er táknað með rauðum lit. Tekið skal skýrt fram að meðalverðið sem þarna er sýnt vegna Íslands er meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju (og meðalverð Landsvirkjunar til álvera er mjög nálægt því umrædda meðalverði). Það er reyndar afar líklegt að meðalverð til álvera hér, þegar öll orkufyrirtækin eru tekin með í reikninginn, sé mjög nálægt þessu meðalverði Landsvirkjunar (jafnvel eitthvað lægra). Og hvað sem því líður þá er þessi rauða súla sem sagt uppgefið verð Landsvirkjunar til iðnaðar (stóriðjufyrirtækjanna).

Grafið hér að ofan sýnir líka að álframleiðslan hér á Íslandi skiptir fremur litlu máli í alþjóðlegu samhengi (um 0,8 milljón tonn af um 53,8 milljón tonnum). Þarna sést líka að raforkuverð Landsvirkjunar til álvera (meðalverðið) er með því lægsta í heiminum.

Landsvirkjun er þarna nánast á pari með Persaflóaríkjunum. Og það munar raunar sárlitlu að Ísland (Landsvirkjun) detti aftur fyrir Persaflóann (ef gasorkuverðið þar hækkar örlítið). Þá yrði Ísland (Landsvirkjun) við hliðina á Kanada, þar sem álver njóta langódýrasta raforkuverðsins að meðaltali (vegna mjög sérstakra og gamalla samninga). Það er sem sagt svo að meðalverð raforku Landsvirkjunar til álvera er með því allra lægsta í heiminum. Þetta er staðreynd og þannig er nú það. Og þessu þarf að breyta. Ísland þarf að komast mun ofar í þessum stiga, sem sjá má á grafinu. Helst a.m.k. í nágrenni við Afríku. Jafnvel hærra - ef einhver snefill af vilja og metnaði er í okkur Íslendingum til að orkuauðlindirnar skili okkur eðlilegum arði.

Loks vil ég vekja athygli á því að meðalverð á raforku í endurnýjuðum samningum eru almennt töluvert mikið hærri en í eldri samningum, sem gerðir voru í tengslum við byggingu viðkomandi álvers. Þetta merkir að meðalverð á raforku til álvera vegna slíkra endurnýjaðra raforkusamninga, er almennt töluvert hærra en meðalverðin sem hér er lýst!

Þess vegna er eðlilegt að verðið til Norðuráls, ef kemur til þess að fyrirtækið semji aftur um raforkukaup vegna samningsins sem senn losnar, verði hærra og reyndar miklu hærra en verðið skv. núverandi samningi. Lesendur þurfa að muna að verðið í þeim samningi er umtalsvert lægra en meðalverð Landsvirkjunar og óralangt undir meðalverði raforku til álvera t.d. í Bandaríkjunum og Evrópu - og óraóralangt undir meðalverði til álvera í heiminum. Það er m.ö.o. fullkomlega eðlilegt að raforkuverð til Norðuráls hækki mikið. Það væri algerlega eðlilegt - þó svo Norðurál sé vafalaust ósammála því og mun jafnvel svífast einskis til að þrengja að Landsvirkjun. Og veitist með rangfærslum að þeim sem leyfa sér að benda á staðreyndir málsins.

Þarna er um gífurlega hagsmuni að ræða fyrir Íslendinga, enda eru orkulindirnar okkar ein mikilvægasta auðlind þjóðarinnar. Og mikilvægt að þjóðin standi saman; vísi sérhagsmunum á bug og styðji það að Ísland og Landsvirkjun komist vel áleiðis upp stigann á grafinu hér að ofan. 

Umræða um eitt mesta hagsmunamál Íslendinga

Undanfarið hef ég fjallað talsvert um raforkuverðið til álveranna og annarra stóriðjufyrirtækja hér á landi. Og þau tækifæri sem skapast þegar orkusamningar við stóriðju hér losna. Um þetta skrifaði ég grein á viðskiptavef mbl.is nú í vikunni sem leið, undir fyrirsögninni Tímamót í efnahagssögu Íslands. Í framhaldinu birti Ágúst Hafberg, framkvæmdastóri viðskiptaþróunar og samskipta hjá Norðuráli, grein á vef Kjarnans. Þessari grein Ágústs hef ég svarað. Sjá HÉR.

Staðreyndir um orkuverð tala sínu máli

Nú fyrr í vikunni birtist grein eftir mig á viðskiptavef mbl.is undir fyrirsögninni Tímamót í efnahagssögu Íslands. Þar er athyglinni beint að nokkrum afar mikilvægum atriðum. Svo sem því að raforkuverð Landsvirkjunar til stóriðjunnar er að meðaltali 20 USD/MWst. Sem er mjög lágt í alþjóðlegu samhengi; með því lægsta í heimi. Einnig var í greininni nefnd sú staðreynd að stórir raforkusamningar, þar sem raforkuverðið er ennþá lægra, eru að renna út. Og að þetta skapar mikilvæg tækifæri til að auka verulega arðsemi af orkusölu Landsvirkjunar. Þjóðinni til hagsbóta.

Þarna er um risavaxna hagsmuni að ræða. Enda er þetta raforka sem nemur um 55% af framleiðslu Kárahnjúkavirkjunar - eða framleiðslu um fimm Kröfluvirkjana - eða framleiðslu fjögurra Búðarhálsvirkjana og hálfri betur.

Ég hef orðið var við að umrædd grein mín virðist hafa farið eitthvað illa í suma. Sem segja þetta tóma vitleysu og vera áróður gegn áliðnaði og því góða fólki sem þar starfar. Slíkur málflutningur dæmir sig sjálfur. Sannleikurinn er einfaldlega sá að í umræddri grein er bent á nokkrar mikilvægar tölulegar staðreyndir. Og mér þykir því tilefni til að árétta hérna eftirfarandi staðreyndir - sem tala sínu máli:

• Meðalverð á raforku sem Landsvirkjun seldi til iðnaðar árið 2013 var um 20 USD/MWst. Miðað við þróun álverðs síðan þá er verðið þarna nánast óbreytt í dag. Þetta er nánar útskýrt í áðurnefndri grein minni.
• Samkvæmt gögnum frá CRU International er meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju sambærilegt við eitthvert allra lægsta meðalverðið sem álver í heiminum greiða fyrir raforku. Verðið hér er nú nánast hið sama eins og í Persaflóaríkjunum og einungis álver í Kanada njóta örlítið lægra meðalverðs. Meðalverðið til álvera í Afríku og Rússlandi er aftur á móti mun hærra en hér. Heimildin um þetta er vel að merkja glænýtt álit CRU. Þetta er nánar útskýrt í áðurnefndri grein minni.

Áliðnaðurinn hér og önnur stóriðja var mikilvæg og nauðsynleg forsenda hinnar miklu uppbyggingar virkjana og flutningskerfis sem átt hefur sér stað, hér í okkar fámenna og strjálbýla landi. Það er engu að síður staðreynd að þjóð sem býr yfir miklum orkuauðlindum mun seint njóta mikils arðs af þeim ef áliðnaður og stóriðja er langstærsti viðskiptavinurinn. Þetta skýrist af eðli stóriðju; hún leitar fyrst og fremst þangað sem mjög lágt raforkuverð býðst. Fyrir Ísland er þó tækifæri til að auka arðinn af raforkuvinnslunni umtalsvert þegar kemur að endurnýjun stóriðjusamninga. Og slíkt tækifæri er einmitt að renna upp. Þarna er um geysimikla hagsmuni að ræða.

Það er staðreynd að við Íslendingar erum langstærsti raforkuframleiðandi heims (miðað við stærð þjóða; per capita). Þess vegna er afar mikilvægt fyrir efnahagslíf okkar að við nýtum þau tækifæri sem bjóðast til að auka arðinn af raforkuvinnslunni.

Nú fer um 73% af allri raforkusölu Landsvirkjunar til þriggja stóriðjufyrirtækja og um 85% til fimm stóriðjufyrirtækja. Meðalverð á raforkunni í þessum viðskiptum er með því allra lægsta í heiminum.

Þeir stóru raforkusamningar sem renna út árið 2019 nema samtals um 2.600.000 MWst á ári (2,6 TWst). Til samanburðar geta lesendur velt fyrir sér hvað Norðmenn myndu gera núna, ef sölusamningur væri að losna um 55% af langstærstu gaslind þjóðarinnar. Þar sem verðið fram til þessa hefði verið með því lægsta í heiminum og langt undir meðalverði á gasi. Myndu Norðmenn þá ekki örugglega leita eftir sem hæstu verði fyrir það gas? Að sjálfsögðu.

Ég álít að nú séu afar áhugaverð tækifæri fyrir hendi fyrir Íslendinga og íslenskt efnahagslíf. Eins og ég fjalla um í umræddri grein;  Tímamót í efnahagssögu Íslands. Núna þegar ígildi rúmlega hálfrar Kárahnjúkavirkjunar er senn á lausu.

VB spyr: Mun rigna gulli?

Vert að vekja athygli á grein Óðins á vef Viðskiptablaðsins i dag, sem ber titilinn Mun rigna gulli? Þar segir m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggsins):

Það er [...] áhyggjuefni frá sjónarhóli eigandans hve slök arðsemi eigin fjár Landsvirkjunar hefur verið á síðustu árum. [...] Markaðsverð fyrirtækisins er án efa mun hærra en bókfært verð og er Ragnar Guðmundsson, forstjóri Norðuráls, líklega ekki fjarri lagi þegar hann nefnir 500 milljarða. Ávöxtun ríkissjóðs af eigninni er óásættanleg miðað við þá áhættu sem felst í rekstrinum. Sitt sýnist hverjum um hver ávöxtunarkrafan skuli vera en Óðinn telur hana ekki vera undir 8%. Það þýðir að ríkissjóður þyrfti að fá 40 milljarða í arð á ári til að standa undir verðmiðanum sem Ragnar nefnir.

Óðinn er mótfallinn því að ríkissjóður standi í áhætturekstri eins og Landsvirkjun. Hins vegar kann að vera ástæða til að hinkra með að selja fyrirtækið í hluta eða heild af tveimur ástæðum. Sú fyrri er sú ef spár stjórnenda Landsvirkjunar eru trúverðugar um að raforkuverð hækki, og þar með arðsemin, er ef til vill rétt að bíða. [...] Hækkun að meðaltali um 1 dal skilar Landsvirkjun 1,7 milljörðum í hagnað fyrir tekjuskatt. Óðinn er trúaður á spár stjórnenda Landsvirkjunar. Aukin eftirspurn gæti hækkað tekjur félagsins verulega og í sjálfu sér þarf ekki mikla verðbreytingu til að fyrirtækið skili góðri arðsemi eins og sést á dæminu hér á undan.

Seinna atriðið vegur þó mun þyngra. Landsvirkjun hefur um nokkurn tíma skoðað hugmyndir að lagningu sæstrengs milli Íslands og Bretlands. Enn liggja ekki fyrir ákveðnar forsendur svo hægt sé að meta arðsemi slíks strengs. Landsvirkjunarmenn eru eðlilega varfærnir þegar kemur að yfirlýsingum um arðsemi. Sjóðastýringafélagið Gamma mat arðsemi sæstrengs 40 milljarða á ári. Í fyrra hélt Ketill Sigurjónsson, lögfræðingur og sérfræðingur um orkumál, því fram að hægt væri að fá 150- 200 Bandaríkjadali fyrir megavattstundina, eða 6-8falt meira en núverandi verð til iðnaðar. Óðinn getur ekki nú frekar en fyrr tekið afstöðu til sæstrengsins fyrr en forsendur liggja fyrir, en áðurnefndar tölur gera það að verkum að hann metur það sem svo að það sé skylda stjórnvalda að kanna málið.

Sæstrengsmálið strandaði hins vegar fyrir margt löngu og liggur þar enn. Strandstaðurinn er skrifborð Ragnheiðar Elínar Árnadóttur iðnaðarráðherra. Skipun nefnda um ekki neitt skilar engu. [...] Frumforsendurnar eru fjórar: a) hvaða verð Bretar eru tilbúnir að ábyrgjast, b) hversu mikið magn þeir vilja kaupa, c) til hversu langs tíma og d) hvenær. Í heimildarmynd sem sýnd var á afmælisársfundi Landsvirkjunar um Búrfellsvirkjun komst einn starfsmanna Landsvirkjunar vel að orði. Hann sagði að þegar rignir, þá rigni gulli. Spurningarnar sem Ragnheiður Elín Árnadóttir þarf að spyrja breska ráðamenn munu svara stórri spurningu. Mun rigna gulli?

Raforka, ál og olía

Laugardagsviðtal Egils Helgasonar á rás 1 í dag var um raforku, ál og olíu. Hlusta má á viðtalið hér á vef Rúv.

Álheimurinn umturnaðist á undraskömmum tíma

Frá aldamótunum síðustu hefur álframleiðslan í Kína hátt í tífaldast. Á sama tíma breyttist heildarframleiðsla á áli utan Kína sáralítið.

Utan Kína voru framleidd um 25 milljónir tonna af af áli árið 2014. Heildarframleiðslan í heiminum öllum var um 52-53 milljónir tonna. Tilkynnt framleiðsla af áli í Kína árið 2014 var um 24 milljónir tonna. Raunveruleg framleiðsla í Kína er þó talin hafa verið mun meiri eða nálægt 27-28 milljónir tonna. Það jafngildir rúmlega 50% af heildarframleiðslunni á áli árið 2014.

Kína framleiðir sem sagt orðið meira en helming af öllu áli heimsins, þ.e. >50%. Fyrir um áratug var hlutfall Kína í álframleiðslu heimsins aftur á móti einungis um 20%, fyrir tæpum 15 árum var þetta hlutfall um 10% og fyrir um tveimur áratugum var hlutfallið aðeins 5%. Þarna hafa því orðið geysilegar breytingar á stuttum tíma.

Tímabilið 2000-2015 reyndist árlegur meðalvöxtur (CAGR) í álframleiðslu í Kína vera um 15%. Sem er hreint mögnuð aukning. Á þessu sama tímabili var sambærilegur vöxtur álframleiðslu utan Kína einungis um eða innan við eitt prósent.

Vöxtur álframleiðslu og álnotkunar utan Kína er sem sagt mjög hægur. Ennþá er auðvitað of snemmt að álykta sem svo að álnotkun utan Kína sé u.þ.b. að ná hámarki. Og sumir eru að spá því að þar muni eftirspurnin brátt aukast mikið. Staðreyndin er engu að síður sú að undanfarin 10-20 ár hefur sá vöxtur verið hægur. Þess vegna virðist varhugavert að gera ráð fyrir skyndilegri aukningu í aleftirspurn þar (þ.e. utan Kína) og ennþá varhugaverðara að gera ráð fyrir mikilli framleiðsluaukningu þar.

Kína ber orðið höfuð og herðar yfir öll önnur lönd í álframleiðslu. Yfirburðir Kína í álframleiðslunni eru reyndar þvílíkir að þar ná næstu lönd Kína vart í hnéhæð. Rússland er það land sem er næst í röðinni í álframleiðslu eftir Kína. Rússland framleiðir nú um eða innan við 4 milljónir tonna af áli álega. Einungis eitt annað land framleiðir meira en 3 milljónir tonna af áli á ári, en það er Kanada.

Kína er því komið í algerlega einstaka stöðu í áliðnaðinum. Og framleiðir orðið meira ál en öll önnur lönd í heiminum til samans. Það sem skiptir þó ennþá meira máli er að notkun á áli í Kína er ekki að vaxa jafn hratt eins og álframleiðslan þar. Þetta er algert grundvallaratriði þegar kemur að því að átta sig á þróun álviðskipta til framtíðar.

Eins og áður sagði, þá er framleiðsla á áli í Kína nú orðin meiri en álnotkunin í landinu. Þar að auki eru álbirgðir bæði innan og utan Kína sennilega nálægt sögulegu hámarki. Það virðist æ sennilegra að næsta umbreyting á álmörkuðum muni einkennast af vaxandi álútflutningi frá Kína. Um það má lesa nánar hér á viðskiptavef mbl.is. Við þetta bætast svo áhyggjur um að nú sé álútflutningur frá Indlandi líka að aukast - á sama tíma og eftirspurnin sé afar dauf.