Gjörbreytt álveröld

Áliðnaður í Kína hefur byggst upp geysilega hratt og hraðar en kínversk eftirspurn eftir áli. Þetta hefur skapað offramboð af áli innan Kína, álverð þar er lágt og taprekstur mjög útbreiddur í kínverska áliðnaðinum. Nýlega hafa kínversk stjórnvöld ákveðið að lækka raforkuverð til nokkurra iðngreina og þær lækkanir munu koma kínverska áliðnaðinum til góða. Við þetta bætist að kínversk stjórnvöld ætla nú að fella niður útflutningstolla á tilteknar afurðir kínverskra álvera og liðka þannig fyrir útflutningi á áli.

Það var nú á sumardaginn fyrsta í vikunni sem leið að kínverska fjármálaráðneytið birti fréttatilkynningu þess efnis að frá og með 1. maí n.k. (2015) munu kínversk stjórnvöld hætta að leggja útflutningstolla (eða skatt) á tiltekna framleiðslu kínverska áliðnaðarins. Þessi tíðindi, ásamt fréttum af lækkuðu orkuverði til álvera, eru til marks um hvernig sífellt verður líklegra að útflutningur á kínversku áli muni fara vaxandi. Þar með kann álverð utan Kína að lækka og álverð innan Kína að hækka. Mjög fróðlegt verður að fylgjast með þessari þróun. 

Umræddar ákvarðanir kínverskra stjórnvalda eru gerðar í þeim tilgangi að bæta rekstrarstöðu kínverska áliðnaðarins og hjálpa kínverskum álfyrirtækjum að vinna á miklum álbirgðum innanlands. Það er sem sagt bæði verið að lækka kostnað og auka tekjur kínversku álfyrirtækjanna. Hvort þessar aðgerðir boða sumarkomu í þeim mikla taprekstri sem einkennt hefur kínverska áliðnaðinn undanfarið á eftir að koma í ljós. Í því sambandi má nefna að kínverska Chalco skilaði mettapi á liðnu ári. Ennþá áhugaverðara fyrir okkur Íslendinga er hvaða áhrif þessar ákvarðanir munu hafa á álmarkaði utan Kína.

Ein afleiðing aðgerða kínverskra stjórnvalda núna er að í reynd er verið að viðhalda offramleiðslunni í Kína. Þar að auki er verið að stuðla að meiri útflutningi á áli og þar með vaxandi samkeppni á vestrænum álmörkuðum. Fyrir vikið verður líklegra að offramboð af áli utan Kína aukist á ný. Þetta mun bitna á álframleiðendum utan Kína, eins og strax er farið að verða vart. Og sennilega mun þessi þróun flýta ennþá meira fyrir breytingum í álbransanum. Vestræn álfyrirtæki munu verða áhugaminni um álframleiðslu og leggja meiri áherslu á úrvinnslu hátækniafurða úr áli. Sú þróun er nú þegar byrjuð og mun vafalítið halda áfram.

Umrædd aukin samkeppni Kína við vestræna álframleiðendur hefur legið í loftinu um nokkurt skeið. Uppbygging áliðnaðar í Kína hefur reyndar verið ennþá hraðari en nokkur átti von á. Þess vagna lýsa sumir stöðunni sem ógnvekjandi. Eftirfarandi eru nokkur meginatriði sem snúa að þróun álframleiðslu í Kína og  hvernig þar hefur nú byggst upp nánast stjórnlaus offramleiðsla. Sem óhjákvæmilega virðist ætla að leiða til meiri útflutnings á áli frá Kína.

• Á um 20 árum hefur hlutfall Kína í álframleiðslu heimsins vaxið úr 5% i rúmlega 50%.
• Þetta hlutfall mun sennilega halda áfram að hækka á næstu árum.
• Álframleiðsla í Kína er nú að vaxa hraðar en áleftirspurnin í landinu.
• Lengst af hefur svo til enginn álútflutningur verið frá Kína.
• Ein ástæða þess er sú að 15% tollur hefur verið lagður á útflutt ál.
• Utan Kína er álnotkun og álframleiðsla nálægt jafnvægi.
• Álbirgðir eru þó ennþá sögulega miklar, sem heldur aftur af verðhækkunum.
• Í dag einkennist kínverski áliðnaðurinn af offramleiðslu og offjárfestingu.
• Lítil sem engin viðleitni er í Kína til að draga úr álframleiðslu.
• Verð á áli í Kína er því lágt og álfyrirtækin þar sækjast nú í að flytja út ál.
• Kínversk stjórnvöld eru byrjuð að fella niður tollmúra á útflutt ál.
• Þetta er í samræmi við ýmsar aðrar opinberar aðgerðir Kína til að viðhalda hagvexti.
• Kínverskir álframleiðendur hafa líka leitað leiða framhjá tollmúrum.
• Frekara afnám kínversku útflutningstollanna er mögulegt og jafnvel líklegt.
• Afleiðingin yrði ennþá meiri útflutningur á kínversku áli.
• Álnotkun utan Kína eykst orðið mjög hægt (um eða innan við 1% á ári).
• Vestræni áliðnaðurinn er byrjaður að þróa rekstur sinn frá álframleiðslu.

Af þessu má draga ýmsar ályktanir, sem m.a. eru eftirfarandi:

• Vestrænum áliðnaði stendur raunveruleg ógn af álflóði frá Kína.
• Ólíklegt er að arðsemi í raforkusölu til áliðnaðar utan Kína fari vaxandi.
• Til að draga úr áhættu er æskilegt að minnka hlutfall raforkusölu til álvera hér á Íslandi.

Álheimurinn hefur sem sagt umturnast á undraskömmum tíma. Fyrir Ísland er líklegt að aukinn álútflutningur frá Kína muni fremur hafa neikvæð áhrif en jákvæð. Vegna þess að hér felst svo til allur áliðnaðurinn í frumframleiðslu á áli (primary alumnum) og stærstur hluti raforkusölunnar hér er tengdur álverði. Ekki verður séð að hátæknivinnsla úr áli muni að ráði byggjast upp hér á landi; a.m.k. ekki í hlutfalli við þá gríðarlegu álframleiðslu sem hér er stunduð (þar að auki myndi raforkuverðið til álveranna hér ekkert hækka þó svo þau þróuðu framleiðslu sína yfir í verðmætari afurðir). Þess vegna skiptir orðið afar miklu að auka fjölbreytnina í viðskiptavinahópi raforkufyrirtækjanna hér og draga hlutfallslega úr raforkusölu til álvera. Og draga þannig úr áhættu í íslenska raforkugeiranum.

Hér á Orkublogginu munu á næstunni birtast nokkrar greinar þar sem fjallað verður ítarlegar um hina breyttu álveröld og þá sérstaklega þau atriði sem nefnd eru hér að ofan. Athyglinni verður einkum beint að þróun álframleiðslunnar í Kína og útskýrt hvernig þar hefur nú byggst upp offramleiðsla sem þrýstir á stóraukinn álútflutning frá Kína. Sökum þess að svo til engin aukning er í eftirspurn eftir áli utan Kína, er slík aukning í útflutningi á kínversku áli líkleg til að hafa töluverðar og jafnvel afdrifaríkar afleiðingar.

Þeir lesendur sem vilja lesa framhaldið strax geta séð ítarlegri umfjöllun hér á viðskiptavef mbl.is.

Álver skilgreind sem óæskilegar eignir

Hér í upphafi er vert að rifja upp eftirfarandi tilvísun í greiningarfyrirtækið Platts: Álver eru orkufrek og skapa lítinn virðisauka. Og þau eru ekki mörg álfyrirtækin í heiminum sem hafa áhuga á að auka álframleiðslu sína um þessar mundir. Nema í Kína.

Utan Kína halda flestir álframleiðendur að sér höndum með ákvarðanir um aukna framleiðslu. Þar kemur einkum til að líkur eru taldar vera að aukast á meiri álútflutningi frá Kína, vegna of mikillar framleiðslugetu álvera þar og vaxandi offramboðs. Vegna þessarar stöðu er varhugavert að gera ráð fyrir umtalsverðum verðhækkunum á áli á næstu árum. Af sömu ástæðu má búast við auknum hagræðingaraðgerðum hjá vestrænum álfyrirtækjum. Og að a.m.k. sum þeirra leiti leiða til að færa sig frá rekstri álvera og yfir í meira virðisaukandi starfsemi.

Þessi þróun er reyndar þegar byrjuð. Og álframleiðsla (utan Kína) virðist hætt að aukast og meira að segja farin að dragast saman (sbr. grafið hér að ofan, sem er frá IAI og sýnir álframleiðsluna utan Kína á árunum 2000-2014). Þessi samdráttur hefur vel að merkja orðið þrátt fyrir mikla og hraða uppbyggingu álvera í Persaflóaríkjunum síðustu árin (umrædd Persaflóaríki eru merkt sem GCC á grafinu). Og það er líklegt að aukning í álframleiðslu næstu árin verði svo til öll í Kína.

Hrávöruverð hefur almennt lækkað mikið

Áður en lengra er haldið er rétt að minna á að hrávöruverð hefur lækkað verulega undanfarið. Þetta ætti að koma fólki og fyrirtækjum víða um heim til góðs, en hefur líka sínar skuggahliðar. 

Góðu fréttirnar í þessu eru þær að lægra verð á t.d. olíu, járni, kopar og áli ætti almennt að flýta fyrir efnahagsbata. Slæmu fréttirnar eru þær að ríki sem eru stórir framleiðendur á viðkomandi  hrávörum eru að missa af miklum tekjum. Í því sambandi er rétt að minna á að hvergi er álframleiðsla í heiminum jafn mikil eins og á Íslandi, þ.e. miðað við fólksfjölda eða per capita. Og með sama hætti selur engin þjóð jafn mikið af raforku til áliðnaðar eins og Íslendingar gera.

Vestræn álfyrirtæki draga saman seglin í álframleiðslu

Það sem er líka athyglisvert, er að þó svo margir búist við því að ýmsar hrávörur hækki senn á ný, eins og t.d. hráolía, þá virðasr flestir greinendur vera sammála um að staðan á álmörkuðum sé önnur og að lítið tilefni sé til að vænta umtalsverðra verðhækkana þar. Þvert á móti virðist sem sögulega lítil tækifæri séu nú talin liggja í hefðbundinni álframleiðslu, eins og þeirri sem stunduð er hér á landi. Stór hluti vestræna áliðnaðarins er farin að búa sig undir holskeflu af áli frá Kína. Og horfir nú til þess að draga úr álframleiðslu sinni og leggja þess í stað áherslu á framleiðslu flóknari afurða og hátæknibúnaðar.

Óæskilegar eignir

Það kemur því ekki á óvart að hverju álverinu af öðru utan Kína hefur verið lokað upp á síðkastið; nú síðast Point Henry skammt frá Melbourne í Ástralíu. Og lokanir álvera utan Kína virðast ætla að halda áfram. Þannig tilkynnti Alcoa nýlega að fyrirtækið muni draga mjög úr álframleiðslu í Brasilíu; álveri fyrirtækisins í Pocos de Caldas verður lokað og framleiðsla minnkuð verulega í álverinu í Sao Luis. Að auki virðast líkur á að brátt verði einnig lokað Tomago-álverinu í Nýju Suður-Wales í Ástralíu. Innan fárra ára gæti því verið komið upp sú ótrúlega staða að álframleiðsla verði nánast úr sögunni bæði í Ástralíu og Brasilíu. Bæði löndin voru áður þekkt sem risar í álframleiðslu, enda geysimikið vatnsafl og kolaorka þar fyrir hendi. En smám saman hefur sú orka leitað til kaupenda sem skila arðbærari rekstri. 

Auk þess að loka sumum álverum og draga úr framleiðslu annarra, hafa álfyrirtæki upp á síðkastið í auknum mæli horft til þess að koma álverum fyrir í sérstökum fyrirtækjum sem geymi lítt áhugaverðar eignir. Ákvörðun um þetta hefur nú þegar verið tekin hjá BHP Billiton (og líkur taldar aukast á því á svipað gerist hjá Alcoa). Þarna að baki liggur bersýnilega það sjónarmið að álver eru nú flokkuð sem unwanted assets eða óæskilegar eignir. Þetta er enn ein vísbendingin um að áliðnaður víðast hvar utan Kína þyki óáhugaverð fjárfesting. Og að vestrænu álfyrirtækin leiti logandi ljósi að áhugaverðari viðskiptatækifærum en hefðbundinni álvinnslu.

Þar með er álframleiðsla þó að sjálfsögðu engan veginn á leið með að verða úr sögunni. Og slík vinnsla á víða bjarta framtíð fyrir höndum. Þar sem orkan er ennþá strönduð (eins og í Persaflóaríkjunum, á Íslandi og í nokkrum Afríkulöndum) munu álver vafalítið almennt geta skilað eigendum sínum góðum hagnaði. Svo verður einnig þar sem aðstæður eru með þeim hætti að álfyrirtæki njóta hreint óvenju mikils liðsinnis stjórnvalda (eins og í Kanada og Rússlandi og jafnvel í Noregi). En ef álútflutningur frá Kína eykst mun þó vafalítið líka eitthvað þrengja að áliðnaði í þessum umræddu löndum.

Vestrænu álfyrirtækin virðast sem sagt mörg hver sjá minnkandi arðsemismöguleika og/eða aukna áhættu í álframleiðslu og vilja nú þróa rekstur sinn frá slíkri framleiðslu. Ástæður þessa eru af ýmsum toga, en ein af þeim er nánast stjórnlaus uppbygging í kínverskum áliðnaði. Þar má einkum og sér í lagi minnast á álflóðið frá Xinjiang. Meira um það síðar.

Holskefla af kínversku áli

Aluminum smelting is power intensive and adds little value. Álver eru orkufrek og skapa lítinn virðisauka. 

Þessi staðreynd, sem þarna er höfð eftir greiningarfyrirtækinu Platts, kemur ekki í veg fyrir að ál er ákaflega nytsamur málmur. Og álframleiðsla getur skilað mjög góðum hagnaði. Til að svo megi vera er þó oftast nauðsynlegt að umrædd álfyrirtæki ráði yfir allri virðiskeðjunni. Og/eða hafi náð að staðsetja álver í nágrenni við s.k. strandaða orku og njóti þannig einstaklega hagkvæms raforkuverðs.

Þess vegna eru álver t.d. staðsett í nágrenni vatnsaflsvirkjana í Afríku, kolaorkuvera i Kína, gasorkuvera í Persaflóaríkjunum og auðvitað á Íslandi. Fyrir samfélögin koma álverin með fjölmörg störf, sem ella hefðu sennilega ekki orðið til nema etv. löngu síðar með annarri atvinnuuppbyggingu, auk þess að gefa samfélögunum kost á á að beisla hina strönduðu orku sem ella hefði sennilega ekki verið nýtt fyrr en kannski í fjarlægri framtíð.

Afkoma í áliðnaði sveiflast eðlilega upp og niður allt eftir því hvernig framboð og eftirspurn sveiflast. Nú er aftur á móti komið upp það óvenjulega ástand að viðvarandi offramboð er af áli. Þess vegna hefur þrengt að hagnaði i áliðnaðinum og áhættan aukist. Af þeim sökum leita nú hinir hefðbundnu gamalgrónu álframleiðendur leiða til að losa sig við álver. Og einbeita sér þess í stað að annarri kjarnastarfsemi (sbr. einkum Rio Tinto og BHP Billiton) eða því að nýta þekkingu sína á áli og álrekstri til meira virðisaukandi framleiðslu (sbr. einkum Alcoa).

Meginástæðan fyrir þessari umbreytingu er að á síðasta hálfum öðrum áratug hefur álveröldin gjörbreyst og hefur þróast yfir í að vera tvískipt. Annars vegar má tala um hinn hefðbundna áliðnað, sem fyrst og fremst eru álfyrirtæki með rætur í Kanada, Bandaríkjunum, Evrópu og Ástralíu (þ.e. í hinum vestræna heimi) og að auki nýlegan áliðnað í Persaflóaríkjunum. Hins vegar eru svo álfyrirtækin í nýmarkaðslöndunum og þá fyrst og fremst álverin í Kína (en einnig á Indlandi).

Á örskömmum tíma byggðist upp risavaxinn áliðnaður í Kína. Þar er nú framleitt meira en helmingur af öllu ál heimsins og það hlutfall fer ennþá vaxandi. Áliðnaðurinn í Kína hefur lotið allt öðrum lögmálum en gengur og gerist í okkar vestræna kapítalíska hagkerfi. Þar hafa stjórnvöld beitt sér óspart til að liðka fyrir því að Kína yrði sjálfbært með ál.

Þegar því var náð, fyrir fáeinum árum, hafa kínversk stjórnvöld kannski ætlað sér að draga úr stuðningi við kínverskan áliðnað. En vandinn er sá að kapítalisminn í kommúnistaríkinu tekur oft á sig sérkennilegar myndir. Einstakar héraðsstjórnir í Kína sáu nú tækifæri í því að viðhalda og jafnvel auka stuðning við uppbyggingu álvera. Á sama tíma var byrjað að bera á því að farið væri að hægja á hagvaxtaraukningunni í Kína. Ívilnanir til áliðnaðar voru því kærkomið tækifæri fyrir héraðsstjórnirnar til að vinna gegn því að um og of myndi hægja á hagvexti í viðkomandi héruðum. Þessi aðferð, þ.e. að ívilna áliðnaði, þótti alveg sérstaklega ákjósanleg í héruðum sem búa yfir miklum og aðgengilegum orkulindum. Þar eru kolahéruðin í NV-Kína í fararbroddi, einkum í héraðinu Xinjiang.

Afleiðing þessarar stefnu kínverskra stjórnvalda er sú að nú er orðið offramboð af áli í Kína og framleiðslugeta álvera alltof mikil. Þetta ástand virðist þó litlu breyta um stefnu stjórnvalda, því ekkert er að slakna á uppbyggingu nýrra álvera þar eystra. Pólitískt séð virðist kínverskum stjórnvöldum ekki fýsilegt að hægja á uppbyggingunni. Þarna leika héraðsstjórnir stórt hlutverk og nánast keppast um að styðja við áliðnað. Þetta ástand hefur nú gjörbreytt álbransanum um allan heim.  

Fram til þessa hefur kínverska álið nær allt verið notað í framleiðslugreinum í Kína. En nú er það ástand breytt; álbirgðir hlaðast upp og offramboð af kínversku áli eykst. Kínversku álfyrirtækin eru að verða sífellt áhugasamari um útflutning, þ.e. að bjóða ál til sölu utan Kína á verði sem er jafnvel umtalsvert lægra en vestræni áliðnaðurinn býður.  

Og nú er svo komið að vaxandi líkur eru á því að holskefla af kínversku áli skelli senn á vestrænum álmörkuðum. Það yrði til að halda álverði lágu ennþá lengur en mörg álfyrirtæki (og raforkufyrirtæki) hafa verið að vonast til. Þetta er sérstaklega áhyggjuefni fyrir Íslendinga. Á næstu vikum mun ég birta nokkrar greinar hér á Orkublogginu þar sem staðan á álmörkuðum verður skýrð nánar og fjallað ítarlegar um þessa flóðbylgju af kínversku áli, sem virðist byrjuð að streyma hægt en ákveðið inn í flóa og firði vestrænna álmarkaða. Sá straumur af áli gæti orðið nánast óstöðvandi.

Hvar er Háskólinn í Reykjavík?

Nýlega rann út tilboðsfrestur vegna verkefnis sem felst í mati á áhrifum sæstrengs, þ.e. kaup „á ítarlegri þjóðhagslegri kostnaðar- og ábatagreiningu á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag“ þar sem draga á saman þann þjóðhagslega ábata og kostnað sem verður til vegna slíks rafstrengs. Sbr. nánari upplýsingar á vef Ríkiskaupa.

Ellefu tilboð bárust í þetta verk. Af reglum um viðmiðunarfjárhæðir vegna útboða á Evrópska efnahagssvæðinu var frá upphafi augljóst að kostnaðaráætlun vegna verksins var innan við 21.571.317 ISK. Ríkiskaup hefur nú gefið upp að kostnaðaráætlunin hljóðaði upp á sléttar 19.500.000 ISK (allar fjárhæðirnar eru án vsk). Af tilboðunum ellefu voru sjö innan kostnaðaráætlunar, en fjögur þeirra umfram kostnaðaráætlun.

Straumur fjárfestingabanki var með lægsta tilboðið, en það hljóðaði upp á 11.900.000 ISK. Uppfylli tilboð Straums tilboðsskilmálana er því augljóst að Straumur mun vinna verkið. Tilboðsskilmálarnir, þ.e. skilyrðin sem bjóðendum var gert að uppfylla, voru reyndar bæði einföld og skýr. Það kæmi því mjög á óvart ef tilboð Straums er ekki gilt. Ríkiskaup hafa enn ekki kveðið upp úr með gildi tilboðanna, en það hlýtur að verða gert fljótlega.

Eftirfarandi tilboð voru innan kostnaðaráætlunar:

1.  Straumur bauð 11.900.000
2.  Efla bauð 12.784.000
3.  Aurora Energy Research, GAMMA og Reykjavík Economics buðu 13.850.000
4.  KPMG bauð 14.000.000
5.  PWC bauð 16.367.000
6.  Verkfræðistofa Jóhanns Indriðasonar bauð 17.499.000
7.  Capacent bauð 18.900.000

Eftirfarandi tilboð voru umfram kostnaðaráætlun:

8.  Verkís, Deloitte og Hagfræðistofnun HÍ buðu saman 19.600.000
9.  Centra fyrirtækjaráðgjöf bauð 19.800.000
10. Economic Consulting Associates UK bauð 34.000.000
11. Annað veldi bauð 59.439.000

Eins og áður sagði var kostnaðaráætlunin 19.500,000. Það vekur athygli að enginn háskóli utan HÍ skuli hafi skilað inn tilboði. Er verkefni af þessu tagi - ítarleg þjóðhagsleg kostnaðar- og ábatagreining á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag - ekki áhugavert fyrir t.a.m. Háskólann í Reykjavík?

Kashagan í Kazakhstan í Kaspíahafi

0-3! Í dag lítur Orkubloggið að sjálfsögðu til Kazakhstan. Og ævintýralegra olíulindanna í þessu risastóra landi á mörkum Evrópu og Asíu.

Veldi Nazarbayevs

Kazakhstan er níunda stærsta land heimsins að flatarmáli og er u.þ.b. tífalt stærra en Ísland. Þjóðin telur um 18 milljónir manna. Landið er landlukt - en þó ekki - því það liggur að hinu stórmerkilega Kaspíahafi. Þaðan teygir Kazakhstan sig þúsundir kílómetra allt austur til Kína.

Það er til marks um stærð landsins að landamæri Kazakhstan að Kína eru um 1.500 km löng, landamærin að nágrannaríkinu Uzbekistan í suðri eru um 2.200 km löng og strandlengja Kazakhstan að Kaspíahafi er um 1.900 km. Lengst eru þó landamærin að gamla félaganum Rússlandi; rétt tæplega 7.000 km! Það eru einhver lengstu samfelldu landamæri milli tveggja ríkja í heiminum, ef ekki þau lengstu. 

Olíuvinnsla við Kaspíahafið á sér afar langa sögu. En þó fyrst og fremst á landi eða alveg við ströndina, fremur en úti á sjálfu Kaspíahafinu. Þarna var olían við Bakú í Azerbaijan löngum í aðalhlutverki. Á tímum Sovétríkjanna reyndist þó hagkvæmast að vinna olíu úr stórum olíulindum innan Rússlands. Kazakhstan var aftur á móti þróað sem landbúnaðar- og akuryrkjusvæði og hluti af matarforðabúri Sovétríkjanna.

Varla verður sagt að Kazakhstan hafi gengið vel á Sovét-tímanum. Fjöldamorð Stalínstjórnarinnar bitnuðu hart á Kasökkum, efnahagsaðgerðir Moskvustjórnarinnar ollu hungursneyðum innan Kazakhstan og hroðaleg heilsufarsvandamál fylgdu tæpleg 500 kjarnorkusprengingum í tilraunum Sovétmanna með kjarnavopn. Mikilvægasta kjarnorkutilraunsvæði Sovétríkjanna var einmitt í austanverðu Kazakhstan. Það er reyndar svo að fyrst eftir hrun Sovétríkjanna réðu Kasakkar yfir miklum fjölda kjarnorkuvopna, en þau voru brátt öll afhent Rússum.

Kazakhstan lýsti yfir sjálfstæði um mitt ár 1991 og leiðtogi kommúnistaflokks Kasakka, Nursultan Nazarbayev,varð forseti hins nýja ríkis. Allt síðan þá hefur Nazarbayev og fjölskylda hans ráðið einu og öllu í landinu - og heldur líka um stjórnina í flestum mikilvægustu fyrirtækjum landsins. Stjórnmálaflokkur forsetans, Föðurlandsflokkurinn, hefur um 85% þingsæta, en kosningar í landinu hafa vel að merkja ekki þótt alltof lýðræðislegar og t.d. sætt talsverði gagnrýni af hálfu ÖSE (OSCE).

Aðgangur að geysistórum en erfiðum olíulindum opnast

Þó svo Kazakhstan hafi á Sovét-tímanum einkum verið þekkt fyrir landbúnað og tilraunir með kjarnorkusprengjur, þá er þar líka að finna geysimiklar auðlindir í jörðu, svo sem úran, kopar, gull og kol. En þýðingarmest er þó olían og gasið. Og þá ekki síst risalindirnar undir botni Kaspíahafsins. Þær eru sumar hverjar reyndar svo gríðarlega miklar að hugtakið risalindir er ekki einu sinni nógu sterkt til að lýsa þessum ótrúlegu kolvetnislindum Kaspíahafsins. Á ensku er í þessu sambandi gjarnan talað um supergiants.

Um það leiti sem Sovétríkin féllu snemma á 10. áratugnum tóku vestræn olíufélög að renna hýru auga til risalindanna innan Kazakhstan. Varð nú nánast allsherjar „gullæði“ þar sem hver olíurisinn á fætur öðrum reyndi að tryggja sér hlut í vinnslusvæðum sem vitað var að gætu í framtíðinni skilað milljörðum tunna af olíu. Auk vestrænu olíurisanna voru þarna líka áberandi allskonar ævintýramenn, sem reyndu að ná samningum við stjórnvöld sem ýmist áttu að tryggja aðgang að olíuvinnslu eða byggingu olíuleiðslna frá Kazakhstan og vestur á bóginn til Evrópu. Slíkar leiðslur voru mikilvæg forsenda þess að unnt yrði að koma olíunni (og gasinu) frá vinnslusvæðunum og á markað.

Sú reyfarakennda saga verður ekki rakin hér. En tekið skal fram að átökin og plottin sem þar áttu sér stað slá út allar James Bond myndirnar til samans. Til að fá nasasjón af þeirri dramatík má t.d. benda á bókina The Oil and the Glory eftir Steve Levine. Öll þessi magnaða saga snýst eðlilega töluvert um forsetann Nazarbayev. Sem eins og áður sagði hefur meira eða minna ráðið öllu í Kazakhstan síðustu 25-30 árin. Nazarbayev er nú kominn á áttræðisaldur, en flestir búast við því að dóttir hans, Dariga Nazarbayeva, verði næsti forseti landsins eða sonur Darigu; Nurali Aliyev. Fjölskyldan er nú ein sú efnaðasta í veröldinni með auð sem nemur mörgum milljörðum USD og Nazarbayev stundum nefndur hinn eini sanni yfirólígarki heimsins.

Milljarðamartröðin

Meðan milljarðar hafa streymt í veski forsetafjölskyldunnar í Kazakhstan hafa tugmilljarðar komið inn í landið erlendis frá sem fjárfesting í olíu- og gasiðnaðinum. Skömmu eftir að Kasakkar öðluðust sjálfstæði 1991 náðu Chevron og ExxonMobil fjörutíu ára vinnslusamningi um hina risavöxnu Tengiz olíulind við norðausturströnd Kaspíahafsins. Olíuverð var á þessum tíma lágt, en þarna sáu vestrænu olíufyrirtækin tækifæri til að geta bókað geysilegar olíubirgðir í birgðaskrár sínar og þannig blásið út efnahagsreikning fyrirtækjanna. 

Vitað var af olíunni í Tengiz allt frá því á 8. áratugnum. En það var einnig vitað að óvenju erfitt yrði að vinna þessa olíu, einkum vegna geysimikils þrýstings í lindinni sem gerði borholur illviðráðanlegar. Á 9. áratugnum varð mikil sprenging í einni borholunni og óstjórnleg eldsúla reis til himins. Það var ekki fyrr en með aðkomu vestrænu olíufélaganna á 10. áratugnum að menn náðu að leysa þessi vandamál og byggja upp vinnslu frá Tengiz. Kostnaðurinn fór að vísu hrikalega fram úr áætlunum; útlit er fyrir að upphafleg kostnaðaráætlun vegna Tengiz upp á um 25 milljarða USD endi í 40 milljörðum USD.

Tengiz olíulindin er vel að merkja ein sú allra stærsta í heimi með um 25 milljarða tunna af olíu! Ómögulegt er að segja hversu mikið verður unnt að sækja af allri þessari olíu, en það gætu verið allt að tíu milljarðar tunna. Þetta er sem sagt margfaldur fíll, eins og það er kallað í olíubransanum (hugtakið fíll er notað um mjög stórar olíulindir; stærri en 500 þúsund tunnur en stundum er þó fíll að lágmarki miðaður við milljarð tunna). Árið 2001 var lokið við að reisa nýja olíuleiðslu, CPC-leiðsluna, sem flytur olíuna frá Tengiz og að rússnesku Svartahafshöfninni Novorossiysk. En þó svo Tengiz sé sannkölluð ofurlind er hún samt því miður ennþá að skila nokkuð langt frá því sem áætlað var. En vandræðin eru þó ennþá meiri í nýjasta risaverkefninu í Kazakhstan.

Risinn Kashagan

Þrátt fyrir að geyma einhverja mestu olíu í heimi er Tengiz einungis nett peð miðað við risann Kashagan. Sú geggjaða olíulind undir botni Kaspíahafsins er sögð geyma allt að 50 milljarða tunna af olíu! Lesendur Orkubloggsins kunna þó að hafa séð töluna 38 milljarða tunna tilgreinda í skrifum um Kashagan, en sú tala er afar ónákvæm og leyfishafar miða þarna við 30-50 milljarða tunna.

Meira skiptir þó hverju vinnslan gæti skilað, en talið er að þarna megi ná 13 milljörðum tunna úr djúpinu. Einhverjum kann að þykja þetta lítið miðað við að heildarmagnið sé allt að50 milljarðar tunna. En vandinn er að það verður tæknilega afar erfitt að nálgast olíuna í Kashagan. Það er engu að síður svo að jafnvel þó óvenjulega lítið af olíunni úr Kashagan muni skila sér á land, verður þetta ein mikilvægasta olíulind heimsins.

Kashagan er hvorki meira né minna en stærsta olíulindin sem hefur fundist utan Persaflóaríkjanna og er álitin fimmta stærsta olíulind heimsins. En rétt eins og gerðist í Tengiz, hefur uppbygging vinnslunnar á Kashagan verið hrjáð af tæknilegum örðugleikum og gríðarlegum kostnaði.

Þessi risavaxna olíulind uppgötvaðist aldamótaárið 2000 og þurfti þá að fara allt aftur til ársins 1970 til að finna dæmi um sambærilegan risafund í olíuiðnaðinum. Í framhaldinu var mynduð samsteypa olíufélaga til að þróa verkefnið. Nokkrar breytingar hafa orðið í eigendahópnum, en núna eru þar í fararbroddi ítalska Eni, bandaríska ExxonMobil, ensk/hollenska Shell, franska Total og ríkisolíufélagið KazMunayGas. Hvert og eitt þessara olíufélaga er með um 17% hlut í verkefninu, en framkvæmdaaðilinn er Eni. Nýjasti hluthafinn er svo kínverska CNPC. Og nú er útlit fyrir að megnið af olíunni frá Kashagan muni streyma til Kína. Um hina nýju 2.200 km löngu olíuleiðslu, sem búið er að leggja milli Kína og Kaspíahafsstrandar Kazakhstan.

Þegar ráðist var í þetta risaverkefni upp úr aldamótunum var þess vænst að fyrsta olían frá Kashagan gæti skilað sér strax árið 2005. Kashagan er tæplega 100 km frá landi og liggur á um 4 km dýpi undir hafsbotninum. Þetta er óvenju djúpt af olíu að vera. Sjálft hafdýpið þarna er aftur á móti ekki mikið, enda er Kaspíahafið víðast hvar fremur grunnt (meðaldýpið er rétt rúmir 200 m).

Þrátt fyrir hógvært hafdýpi reyndist nauðsynlegt að reisa heila tilbúna tæknieyju þarna úti í Kaspíahafinu til að ráða við hrikaleg veðurskilyrðin sem þarna ríkja á veturna. Mikill ís myndast í ofsakuldum og straumar og vindar valda því að olíumannvirkin þurfa að standast óvenjumikið álag. Þess vegna var hvorki unnt að notast við fljótandi né botnfasta hefðbundna olíuborpalla. Þetta var mjög dýr útfærsla og það, auk margvíslegra annarra tæknivandamála, olli því að kostnaðurinn vegna Kashagan hefur rokið upp úr öllu valdi.

50 milljarðar USD í sjóinn en varla dropi af olíu hefur komið á land

Upphafleg kostnaðaráætlun vegna uppbyggingar fyrsta áfanga Kashagan var nálægt 25 milljarðar USD. En verkefnið reyndist flókið i framkvæmd og það var ekki fyrr en 2013 að olía byrjaði að skila sér frá Kashagan; átta árum síðar en áætlað var! Og þá var kostnaðaráætlunin sprungin hressilega því heildarkostnaðurinn var kominn í um 50 milljarða USD.

Seinkunin og umframútgjöld reyndust þó ekki mesta áfallið. Því um leið og olían var loksins farin að streyma upp úr djúpinu á Kashagan og í land, fór strax að bera á ofsalegri tæringu í búnaði og lögnum. Ekkert var við þetta ráðið og stöðva varð vinnsluna. Og nú hefur engin olía komið frá þessari 50 milljarða dollara fjárfestingu í um hálft annað ár. Sem er gríðarlegt fjárhagslegt högg fyrir olíufélögin sem standa að verkefninu.

Vandinn felst í því óvenju hátt hlutfall brennisteinsgass (H2S) í olíulindinni veldur mikilli tæringu og hreinlega étur stálrörin upp. Nú stendur til að skipta öllum stállögnunum út fyrir rör úr nikkel, en óvíst er að olíuvinnslan komist aftur í gang fyrr en seint á árinu 2016 eða jafnvel ekki fyrr en 2017. Brennisteinsgasið skapar að auki bæði hættu á sprengingum og eitrunum.

Kostnaðurinn við Kashagan er því enn að aukast og munu vafalítið einhverjir milljarðar dollara bætast þarna við útgjöldin. Og þarna í Kaspíahafinu er vel að merkja bara um fyrsta áfangann að ræða. Fullþróað er búist við að heildarkostnaður við Kashagan verði nálægt 200 milljörðum USD!

Kashagan er eitt umfangsmesta og útgjaldafrekasta orkuverkefni heimsins. En ef einhverjum þykir þetta dýrt er rétt að minna á að kannski næst að vinna 13 milljarða tunna af olíu á Kashagan. Þá myndi vinnslan efalítið skila leyfishöfunum miklum hagnaði. Almennt er þó talið að ekki sé raunhæft að ætla að Kashagan muni skila hagnaði nema olíuverð yfir vinnslutímann verði a.m.k. 80-120 USD/tunnu og jafnvel hærra. Kashagan er því prýðilegt tákn um að auðvelda olían er senn á þrotum. Og að olía mun vart halda áfram að knýja sterkan hagvöxt í heiminum  nema að kaupmáttur fólks geti aukist samhliða háu olíuverði. Þar liggur efinn.

Norðmenn og Bretar semja um sæstreng

Stutt er síðan samið var um lagningu HVDC-rafstrengs milli Noregs og Þýskalands; NordLink. Og núna, einungis rúmum mánuði síðar, berast fréttir af því að norska Statnett og breska National Grid séu búin að skrifa undir samstarfssamning sem felur í sér að fjárfest verði í kapli milli milli landanna.

Nýi sæstrengurinn kallast NSN Link. Það sem er sérstaklega merkilegt við þennan háspennukapal milli Noregs og Bretlands er að þetta verður lengsti rafstrengur í heimi í sjó. Neðansjávar verður kapallinn um 730 km langur og flutningsgetan sem nemur 1.400 MW.

Þetta er stórt skref frá því sem lengsti sæstrengur af þessu tagi er í dag. Sá er NorNed-kapallinn milli Noregs og Hollands, sem er 580 km langur og 700 MW og komst í gagnið árið 2008. Það met verður slegið af NordLink milli Noregs og Þýskalands, sem verður rúmlega 700 km og 1.400 MW (sá kapall á að vera kominn í rekstur 2020). En kapallinn milli Noregs og Bretlands verður sem sagt ennþá lengri en NordLink.

Áætlað er að kostnaðurinn við kapalinn milli Noregs og Bretlands verði á bilinu 1,5-2 milljarðar EUR, sem samsvarar um 1,65-2,2 milljörðum USD (220-300 milljörðum ISK). Kapallinn verður lagður milli Kvilldal i Rogalandi í SV-Noregi og Blyth á austurströnd Englands.

Vegna undirbúningsvinnu að þessu verkefni hefur Evrópusambandið (ESB) veitt styrk sem sagður er nema 31 milljón EUR (um 4,6 milljarðar ISK). Slíkt framlag er bersýnilega vel til þess fallið að draga verulega úr áhættu bæði Norðmanna og Breta af því að leggja í vinnu vegna athugana og undirbúnings því að leggja kapalinn. Í slíku undirbúningsferli getur jú alltaf eitthvað komið upp, sem geri það að verkum að verkefnið reynist ekki gerlegt. Upphæðin kemur úr sérstökum sjóði ESB sem ætlað er að stuðla að eflingu innviða í Evrópu. Þetta vekur upp það álitamál hvort Ísland gæti með sama hætti fengið nokkra milljarða í stuðning við að skoða og undirbúa svona mögulega tengingu milli Íslands og Evrópu. En sá möguleiki virðist ekki vera uppi á borðinu hér, en þess í stað er boðin út undirbúningsvinna hér innanlands sem á að kosta innan við 21,6 milljónir ISK.

Markmiðið er að þessi nýi sæstrengur, milli Noregs og Bretlands verði kominn í gagnið árið 2021 (sem er örlítil seinkum frá fyrstu áætlunum). Þess má geta að Bretar eru líka nýbúnir að semja við Belga um kapal milli landanna; NemoLink. Sá sæstrengur verður um 140 km langur og 1.000 MW.

Með alla þessa nýju sæstrengi í huga (þ.m.t. NordLink) er nokkuð augljóst að bæði Bretar og Norðmenn eru áfjáðir í kapaltengingar af þessu tagi - og álíta það samrýmast sínum hagsmunum. Nú er bara að bíða og bíða og sjá hvað koma mun út úr fyrirhuguðum athugunum iðnaðarráðuneytisins íslenska á mögulegum sæstreng - þar sem m.a. á að ráðast í athugun á reynslu Norðmanna af kapaltengingum af þessu tagi við önnur lönd. Einhver sem vill veðja á að reynsla Norðmanna af kapaltengingunum sé slök eða jafnvel slæm?

Efnahagslægð verulegur þáttur i lækkun olíuverðs

Olíuverð lækkaði mikið og snögglega á síðari hluta ársins 2014.

Margir hafa lagst í að greina ástæður og orsakir þessarar verðlækkunar. Þá er m.a. reynt að leggja mat á það hversu mikinn hluta verðlækkunarinnar sé að rekja til deyfðar í efnahagslífi heimsins og hversu mikið af verðlækkuninni hefur komið til vegna mikillar og nokkuð óvæntrar aukningar í olíuframleiðslu (einkum í Bandaríkjunum).

Það hvor ástæðan var veigameiri getur skipt verulegu máli. Ef framboðsþátturinn var ráðandi (jákvæður framboðsskellur eða positive supply shock) má gera ráð fyrir því að olíuverðlækkunin gefi gott tækifæri til aukins hagvaxtar víða um heim. Ef aftur á móti útbreidd deyfð og vandræði í efnahagslífi heimsins áttu stóran þátt í lækkuninni (neikvæður eftirspurnarskellur eða negative demand shock) er hætt við að hagvöxtur láti á sér standa.

Þegar lagt er mat á ástæður olíuverðlækkunarinnar er m.a. litið til þróunar olíuframboðs annars vegar og olíueftirspurnar hins vegar. Danske bank birti nýverið sína sýn á þetta álitamál. Þar kemur fram að báðir þættirnir hafi haft mikil áhrif til lækkunar olíuverðs (sbr. gröfin hér til hliðar).

Sama er uppi á teningnum í nýrri skýrslu þeirra Christiane Baumeister hjá Kanadabanka og Lutz Kilian hjá Michiganháskóla, en skýrslan sú hefur að geyma eina ítarlegustu greininguna fram til þessa um olíuverðlækkunina 2014. Þau Kilian og Baumeister álíta að rekja megi um 49% verðlækkunarinnar til eftirspurnaráhrifanna (samdráttur í efnahagslífinu) og um 51% áhrifanna sé vegna aukins olíuframboðs. 

Samkvæmt ofangreindu eru því bæði eftirspurnarþættir og framboðsþættir mjög fyrirferðarmiklir orsakaþættir olíuverðlækkunarinnar nú. Þetta kemur ekki á óvart. Snaraukið framboð vegna aukinnar olíuvinnslu í Bandaríkjunum er vel þekkt staðreynd. Og eftirspurnarþátturinn hefur líka verið að leika stórt hlutverk - en þar var um neikvæða þróun að ræða bæði á fyrsta og öðrum ársfjórðungi liðins árs. Sbr. grafið hér að neðan (sem er byggt á nýlegum upplýsingum frá Alþjóða orkustofnuninni; IEA).

Það eru sem sagt sterkar vísbendingar um að bæði aukning á olíuframboði og stöðnun eða jafnvel samdráttur í eftirspurn hafi verið mikilvægir og jafnvel ámóta stórir áhrifavaldar verðlækkunar á olíu á síðari hluta ársins 2014. Það er líka athyglisvert að IEA álítur að fyrstu tveir ársfjórðungar 2015 muni líklega einkennast af samdrætti í olíueftirspurn - og það þrátt fyrir hina gríðarlegu verðlækkun sem orðið hefur á olíu síðustu misserin. Þetta ber vott um að IEA telji veruleg vandræði uppi í efnahagslífi heimsins.

Í þessu ljósi kemur á óvart hversu Landsbankinn var viss í sinni sök þegar hann kynnti það nýverið að olíuverðlækkunin sé fyrst og fremst til komin vegna aukins olíuframboðs (þ.e. að um hreinan jákvæðan framboðsskell hafi verið að ræða). Það virðist þvert á móti vera staðreynd að neikvæður eftirspurnarskellur lék stórt hlutverk á fyrri hluta ársins 2014. Þess vegna sætir umrædd ályktun Landsbankans nokkurri furðu.

Vissulega hefði dýfan í olíuverði ekki orðið svona snörp og djúp eins og raunin varð ef ekki hefði líka verið mikil aukning í olíuframleiðslu í Bandaríkjunum. En það mikla framboð vestra er sem sagt alls ekki eina ástæða verðlækkunarinnar - og jafnvel ekkert meiri ástæða en eftirspurnarþátturinn. Þessi forvitnilegu álitamál verða ekki frekar útlistuð hér, en þau eru útskýrð nánar í þessari grein á viðskiptavef Morgunblaðsins.

Bretland samþykkir 180 USD/MWst

Breska orkumálaráðuneytið hefur nú tilkynnt um nýja samninga við orkufyrirtæki um lágmarksverð á raforku frá nýjum orkuverum. Viðamestu samningarnir eru við tvö vindorkuver, sem reisa á utan við bresku ströndina. Í þeim tilvikum er raforkuframleiðendunum tryggt lágmarksverð á bilinu 114-120 GBP/MWst. Það jafngildir um 175-180 USD/MWst. Til samanburðar má nefna að skv. síðustu ársskýrslu Landsvirkjunar var meðalverð til stóriðjunnar hér nálægt 25 USD/MWst.

Breska kerfið í mótun

Það var síðla árs 2013 sem breska þingið samþykkti lög sem leggja leikreglurnar um orkustefnu Bretlands. Eitt af grundvallaratriðunum þar er að stuðla að auknu framboði af raforku og þá einkum og sér í lagi á endurnýjanlegri eða grænni orku. Tilgangurinn er að efla raforkuframboð til að tryggja betur næga raforku og um leið stuðla að auknu hlutfalli endurnýjanlegrar orku.

Undir endurnýjanlega orku skv. orkustefnu Bretlands flokkast m.a. vindorka, vatnsorka, jarðvarmi og sólarorka. Bretarnir gera ráð fyrir því að það verði einkum nýting vindorku sem muni vaxa hratt næstu árin. Enda er t.d. lítið um jarðvarma í Bretlandi og vatnsaflskostir þar í landi flestir nýttir nú þegar.

Fyrstu samningarnir á grunni nýju orkustefnunnar voru gerðir árið 2014. Þar voru í fararbroddi norræn orkufyrirtæki, sem hyggjast reisa vindorkuver við bresku ströndina (þetta voru danska Dong Energi og norsku Statkraft og Statoil). Nú í febrúar sem leið (2015) var svo tilkynnt um niðurstöður í annarri lotu þessara samninga (Contracts for Difference; CfD’s).

Vindorka í fararbroddi

Hátt í þrír tugir verkefna voru samþykkt nú í annarri lotunni. Framlag breskra stjórnvalda til þeirra verkefna er samtals nálægt 4 milljörðum punda. Það samsvarar rúmlega 6 milljörðum USD eða vel yfir 800 milljörðum íslenskra króna! Þarna er því verið að veita miklum fjármunum til nýrra orkuverkefna.

Af öllum þessum 27 verkefnum, sem nú er verið að semja um, eru tvö langstærst. Þar er í báðum tilvikum um að ræða vindorkuver á hafi úti, þ.e. utan við ströndina. Annar þessara tveggja vindorkugarða verður 448 MW og hinn verður hvorki meira né minna en 714 MW. Lágmarksverðið sem þarna var samið um var annars vegar rétt rúmlega 114 GBP/MWst (samsvarar um 175 USD) og hins vegar rétt tæplega 120 GBP/MWst (um 183 USD). Báðir þessir samningar eru til 15 ára.

Umrætt samningsverð núna er nokkuð lægra verð en vindorkuverin í fyrstu lotunni fengu, þ.e. skandínavísku vindgarðarnir sem nefndir voru hér að ofan. Þar var hæsta verðið 155 GBP/MWst, sem jafngildir um 240 USD/MWst. Það virðist því sem skandínavísku orkufyrirtækin hafi náð alveg sérstaklega hagstæðum samningum í fyrstu lotunni snemma árs 2014. Verðið núna er um fjórðungi lægra en þá var samið um.

Ráðast hagsmunir Íslands í hanastélsboði?

Fram til þessa hefur vindorka verið langsamlega umsvifamest í þessum samningum um lágmarksverð til nýrra orkuvera, skv. orkustefnu Bretlands. Enda veitir vindorkan Bretum mestu tækifærin til að byggja upp afl til að nýta endurnýjanlegar orkuauðlindir. Það er að sumu leiti nokkuð súrt fyrir Breta, því vindorkan er ansið dýr og þar að auki óstöðug og því lítt áreiðanleg. 

Í umræðu og skrifum um orkustefnu Bretlands hefur margoft komið fram að Ísland gæti mögulega boðið Bretum ennþá betri kjör en samningarnir við vindorkuverin hljóða upp á. Þar að auki er vindorkan afar ófyrirsjáanleg orkuframleiðsla og kallar á varafl, sem óhjákvæmilega gerir vindorkuna ennþá dýrari (varaaflið oft er í formi gasorkuvera). Íslensk orka er þvert á móti mjög áreiðanleg því hún byggir annars vegar á vatnsorku í miðlunarlónum og hins vegar stöðugri jarðvarmaorku. Það gæti því verið mjög áhugavert fyrir Breta að semja um kaup á íslenskri raforku (um sæstreng). Og það jafnvel þó svo verðið fyrir íslensku raforkuna væri nálægt því hið sama eins og fyrir vindorkuna.

Það myndi merkja geysilega arðsemi fyrir íslensku orkuna. Þar með er þó ekki sagt að Ísland muni standa frammi fyrir því tækifæri mjög lengi að gera slíka samninga við Breta. Bretar hyggjast einungis verja afmarkaðri upphæð í orkustefnu sína. Þess vegna er óvíst að langur tími gefist til að njóta umræddra hagstæðra samningsskilmála sem Bretar bjóða um þessar mundir. Þar að auki er nú komið í ljós að umsamið orkuverð hefur lækkað frá því sem var í fyrstu lotunni hjá þeim. Ef sú þróun heldur áfram er ekki vænlegt að bíða í rólegheitum eftir að kanna möguleika á samningum við Bretana um orkuviðskipti. Þvert á móti virðist skynsamlegra að ganga sem fyrst til slíkra viðræðna við Breta. 

Fyrst og fremst er þó einfaldlega gagnslítið að vera með endalausar vangaveltur um þetta. Miklu skynsamlegra er kanna einfaldlega málið með þeim eina hætti sem veitt getur skýr svör. Þ.e. með beinum viðræðum við bresk stjórnvöld um hvaða skilmálar eru í boði vegna raforkusölu til Bretlands. Svo sem raforkuverð, raforkumagn og lengd samningstíma með bindandi lágmarksverði.

Þess vegna er afar óheppilegt og reyndar einkennilegt að iðnaðarráðherra Íslands skuli ekki t.d. hafa gripið það tækifæri sem bauðst í bréfi sem hún fékk nýverið frá breska orkumálaráðherranum (sbr. myndin hér að neðan). Þar var íslenska ráðherranum, Ragnheiði Elínu Árnadóttur, boðið til fundar til að ræða sæstrengsmálið við breskan starfsbróður sinn. Að auki bauð breski orkumálaráðherrann, Matthew Hancock, aðstoð ráðuneytis síns til að upplýsa um breska regluverkið sem um þessi málefni fjallar.

Slík aðstoð og/eða beinar formlegar viðræður kynnu einmitt að varpa skýru ljósi á það hvaða möguleikar eru þarna í boði. Þarna hefði verið upplagt fyrir íslenska iðnaðarráðherrann að taka jákvætt í tillögur breska ráðherrans - og þiggja boð hans um fund og upplýsingar. Þarna var sem sagt afar gott tækifæri til að þiggja boð breska ráðherrans og fastsetja viðræðufund - með það að markmiði að skýra ýmis óvissuatriði eins og t.d. raforkuverð og raforkumagn. Það varð þó ekki sú leið sem Ragnheiður Elín valdi.

Þess í stað nánast eyddi hún erindi breska ráðherrans. Því í svarbréfi sínu lét iðnaðarráðherra Íslands nægja að segja að ráðuneytið muni hugleiða boð ráðherrans. Og að hún sé tilbúin að ræða málið frekar við hentugleika - í London eða í Reykjavík eða annars staðar þar sem leiðir ráðherranna kunna að liggja saman. Af þessu má kannski álykta að það gæti sem sagt komist hreyfing á þetta mikla hagsmunamál ef iðnaðarráðherra Íslands rekst á breskan starfsbróður sinn t.d. í einhverju hanastélsboði. En það er ráðgáta af hverju Ragnheiður Elín þáði ekki boð breska ráðherrans.

Útboð Ríkiskaupa

Svo virðist sem hvorki sé raunverulegur áhugi né vilji hjá íslenska iðnaðarráðherranum til að ræða þetta mál við Breta fyrr en kannski á næsta ári (2016). Stefna íslenska iðnaðarráðherrans virðist vera sú að bíða eftir skýrslu með þjóðhagslegri kostnaðar- og ábatagreiningu á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag, sbr. yfirstandandi útboð á vegum Ríkiskaupa.

Sú umrædda skýrsla verður varla tilbúin fyrr en nú í árslok, því síðasti skiladagur hennar er 1. janúar 2016. Það er alveg viðeigandi að hrósa iðnaðarráðherra fyrir að koma a.m.k. þessari hreyfingu á sæstrengsmálið. Engu að síður er þetta ekki nægjanlega stórt skref í ljósi þeirra miklu hagsmuna sem hér er um að ræða.

Það verður áhugavert að sjá hvernig skýrsluhöfundum mun ganga að greina þjóðhagslegan kostnað og ábata af sæstreng, þegar hvorki liggur fyrir hversu mikla raforku Bretar hafa áhuga á að kaupa né á hvaða verði - og enn síður liggja fyrir upplýsingar um hvernig eignarhaldi á strengnum yrði háttað né hvað hann myndi kosta. Þetta eru allt atriði sem beinar viðræður myndu geta skýrt. Og slíkar viðræður yrðu vel að merkja einmitt viðræður - upplýsandi en án skuldbindinga. Það væri besta og skynsamasta leiðin til að fá glögga yfirsýn um málið. Í stað þess að halda bara áfram skýrsluskrifum hér heima og fabúlera um mismunandi sviðsmyndir - á meðan Bretar verja milljörðum punda í ný orkutengd verkefni.

Álbirgðir í svartaþoku

Þegar litið er til framleiðslu á heimsvísu þá er hún í jafnvægi.  [...] Umframeftirspurnin er hinsvegar mikil ef einungis er horft til heimsins utan Kína, ekki síst í Norður-Ameríku og Evrópu. Eftir stendur að eftirspurn í Evrópu fer vaxandi.

Textinn hér að ofan er úr grein sem framkvæmdastjóri Samáls, samtaka álframleiðenda á Íslandi, birti seint á liðnu ári á mbl.is um stöðuna á álmörkuðum. Samkvæmt greininni er sem sagt mikil umframeftirspurn eftir áli utan Kína og sérstaklega er tekið fram að vaxandi eftirspurn sé eftir áli í Evrópu.

Þetta kann allt saman að vera satt og rétt - þó svo þróun álverðs hafi reyndar ekki beinlínis verið að endurspegla umframeftirspurn. Það er líka eftirtektarvert að í nýlegri frétt á Bloomberg, þar sem vitnað er í greiningadeild Harbor Aluminum, er ekki talað um vaxandi eftirspurn eftir áli í Evrópu, heldur þvert á móti talað um fallandi eftirspurn:

Falling demand in the region [Europe] and an increase in the availability of aluminum scrap and primary metal have pushed premiums lower. “Europe is where the eye of the storm is, and one of the reasons is because it has the biggest stealth stock in the entire world,” Vazquez said, referring to stockpiles of metal stored outside LME-monitored warehouses. Supplies are rising because “there are more Russian offers in the market,” Vazquez said. At the same time, Europe is receiving more offers than usual from China, India, the Middle East, Malaysia and even Mexico, he said.

Samkvæmt Harbor er eftirspurn á evrópska álmarkaðnum sem sagt í daufara lagi. Og markaðurinn sá sagður standa frammi fyrir óvenju miklum útflutningi af áli frá Rússlandi, Indlandi, Mið-Austurlöndum og Kína. Það verður svo að koma í ljós hversu mikið íslenskt ál verður með í þeirri holskeflu af áli sem þarna er sagt standa Evrópu til boða - og hvernig álverksmiðjurnar innan Samáls munu standa sig umræddri samkeppni. En það er eftirtektarvert hversu álit Harbor er í litlum takti við þau sjónarmið sem Samál hefur kynnt okkur. 

Mikil óvissa um stöðuna á álmörkuðum

Allar spár um þróunina á álmörkuðum eru afar óvissar. Vissulega eru vísbendingar um að álbirgðir utan Kína séu byrjaðar að minnka - líkt og Samál heldur fram. Og ef það reynist vera rétt, þá gefur það vonir um að álverð kunni brátt að fara hækkandi - sem myndi bæði bæta afkomu álfyrirtækjanna hér og auka tekjur orkufyrirtækjanna hér sem selja raforku til álveranna. Á móti kemur að tölur um álbirgðir í heiminum eru taldar afar óáreiðanlegar nú um stundir.

Þar með eru óvissuatriðin á álmörkuðum langt í frá upptalin. Til viðbótar við óvissu um álbirgðir má nefna að undanfarin ár hefur verðmyndun á áli þróast þannig að álverð á álmarkaðnum í London (London Metal Exchange; LME) er löngu hætt að endurspegla verð á áli í viðskiptum milli framleiðenda og notenda. Það eitt og sér hefur bæði grafið undan trúverðugleika LME og skaðar t.d. hagsmuni raforkufyrirtækja sem selja raforku til álvera (þ.e. þegar raforkuverðið er tengt álverði, eins og er einmitt hér á landi í raforkusamningunum við bæði álver Century Aluminum í Hvalfirði og álver Alcoa á Reyðarfirði). Ennþá eitt atriði sem veldur óvissu á álmörkuðum eru sífellt sterkari vísbendingar um offramleiðslu á áli í Kína. Sú þróun vekur ugg um að þaðan komi senn flóðbylgja af kínversku áli sem muni skella á vestrænum álmörkuðum. 

Allt er þetta til þess fallið að skapa mikla óvissu á álmörkuðum og veldur um leið aukinni óvissu um tekjur orkufyrirtækjanna hér. Hér á Orkublogginu í dag verður ekki tekið á öllum þessum álitamálum. Heldur látið nægja að líta til þess hvernig tölur um álbirgðir eru taldar óvenju óáreiðanlegar um þessar mundir.

Offramboðið virðist hafa minnkað en ekki er allt sem sýnist

Það er alkunna að um árabil hefur mikið og viðvarandi offramboð verið af áli. Það sem hefur komið í veg fyrir ennþá lægra álverð, en raunin hefur verið, er fyrst og fremst aukin og viðvarandi birgðasöfnun. Undanfarin misseri hefur þó álframleiðsla og notkun á áli verið að nálgast það að komast í jafnvægi. Þar kemur einkum til að nokkur stærstu álfyrirtæki á Vesturlöndum hafa lokað óhagkvæmustu álverum sínum.

Vandinn er bara sá að um leið og bera fer á verðhækkun á áli byrjar að losna um álbirgðirnar, sem ennþá eru geysimiklar. Þess vegna halda álbirgðirnar aftur af veðhækkunum - og geta jafnvel valdið nýrri dýfu á álverði.

Ennþá er ófyrirséð hvort eða hvenær birgðir af áli minnki umtalsvert. Þó þær virðist hafa minnkað eitthvað síðustu misserin, þá er sá samdráttur ennþá óverulegur. Á sama tíma lítur út fyrir að óhemju mikil offjárfesting í áliðnaði í Kína geti orðið þess valdandi að viðhalda offramboði á álmörkuðum.

Á liðnu ári (2014) tók að bera á því að útflutningur á áli frá Kína væri farinn að aukast umtalsvert. Einnig virðist sem hinn risavaxni kínverski áliðnaður sé nú byrjaður að að stunda dulbúinn álútflutning (þar sem álið er skilgreint sem ýmsar framleiðsluvörur úr áli í því skyni að komast framhjá kínverskum útflutningstolli á ál). Vegna þessarar þróunar vofir yfir að ál frá Kína muni þrýsta álverði á heimsmarkaði niður. Ekki síður athyglisvert er að undanfarið hefur borið æ meira á tregðu álframleiðenda til að gefa upp stöðu á álbirgðum. Allt vekur þetta grunsemdir um að offramboð af áli kunni jafnvel að standa yfir miklu lengur en vonir stóðu til í álbransanum.

Ekki lengur mark takandi á tölum um álbirgðir

Nú í febrúar sem leið (2015) bárust fréttir af því að Alþjóðasamtök álframleiðenda (International Aluminum Institute; IAI) hafi ákveðið að hætta að tilkynna um mánaðarlega birgðastöðu. Í þessari ákvörðun IAI felst i raun viðurkenning á því að yfirsýn um stöðuna á álmörkuðum sé svo þokukennd, að tilgangslaust sé að halda áfram að birta umræddar tölur. 

Þetta kemur kannski ekki á óvart. Það er staðreynd að alþjóðlegi áliðnaðurinn hefur breyst mikið á síðustu árum. IAI hefur um skeið bent á að birgðatölur þeirra séu farnar að vera ansið óáreiðanlegar vegna versnandi upplýsingagjafar álfyrirtækja.

IAI á langa sögu að baki og upplýsingar um birgðastöðu hafa verið eitt af meginverkefnum samtakanna. Áður fyrr samanstóðu umrædd samtök einungis af nokkrum vestrænum álfyrirtækjum, sem þá gnæfðu yfir álviðskiptum í heiminum. Eftir hrun Sovétríkjanna bættist rússneski áliðnaðurinn í hópinn hjá IAI og þarna eru nú t.d. líka álrisar frá Persaflóaríkjunum og Kína.

Nýju félagarnir hafa aftur á móti sumir verið ansið tregir til að gefa upp reglulegar tölur um birgðir. Þess vegna hefur IAI undanfarin ár þurft að áætla tölurnar. En nú eru runnin upp tímamót hjá IAI. Samtökin treysta sér ekki lengur til að áætla birgðastöðuna. Ástæðan virðist fyrst og fremst vera sú að sífellt fleiri álfyrirtæki sinni upplýsingagjöfinni bæði seint og illa. Þess vegna er línuritið hér hér að ofan sennilega hið síðasta sem sýnir álbirgðir eins og þær eru metnar af IAI. Ein afleiðing þessa hlýtur að verða sú að verðmyndun á áli verði óljósari, þ.e. hún mun í auknum mæli ráðast af getgátum fremur en vönduðum upplýsingum. Það er afar óheppilegt.

Gjörbreytt álveröld

Þetta ástand er til marks um gjörbreytta álveröld. Þegar IAI var komið á fót snemma á áttunda áratug liðinnar aldar voru um 3/4 allrar álframleiðslu í höndum örfárra vestrænna álfyrirtækja; Alcan, Alcoa, Alusuisse, Kaiser, Pechiney og Reynolds. Í dag eru stærstu álfyrirtæki heimsins hvorki frá Bandaríkjunum né V-Evrópu, heldur eru rússneska Rusal og kínverska Chalco langstærst. Og álfyrirtæki Sameinuðu arabísku furstadæmanna, Emirates Global Aluminum, er nú meðal fimm stærstu álfyrirtækja heimsins. Vestræni áliðnaðurinn er sem sagt á góðri leið með að verða hálfgert peð á álmörkuðum - og það þrátt fyrir að bæði bandaríska Alcoa og kanadíska Rio Tinto Alcan (sem er í eigu ástralsk-breska Rio Tinto) séu ennþá meðal stærstu álfyrirtækja heimsins.

IAI álítur að tölur frá Kína um áliðnaðinn þar séu afar óáreiðanlegar. Sama virðist upp á teningnum með rússneska áliðnaðinn. Og það vill einmitt svo til að rússneska Rusal og kínverska Chalco eru stærstu álframleiðendur heims (að auki er nú svo komið að meira en helmingurinn af heimsframleiðslu á áli á sér stað í Kína). Sú hegðun að vera tregur til upplýsingagjafar virðist líka hafa smitast til álfyrirtækja á Vesturlöndum. Og því segir IAI nú vera orðið útilokað að áætla birgðastöðu á álmarkaði af bærilegri nákvæmni. Afleiðingin er sú að staða álbirgða er nú hulinn ennþá svartari þoku en var. 

Viðvarandi vanmat á miklu framboði?

Fólk hefur sjálfsagt mismunandi skoðanir á því hvað veldur aukinni tregðu á að gefa upp tölur um álbirgðir. Ein ástæðan gæti einfaldlega verið offjárfesting í áliðnaði víða um heim, þ.e. að verið sé að fela offramleiðslu. Það er a.m.k. óumdeilanlegt að álbirgðir eru ennþá með mesta móti. Það eitt og sér er til þess fallið að álverð hækki a.m.k. minna eða hægar en ella væri.

Vandinn er líka sá að álbirgðirnar eru ekki eins og einhver snjóskafl sem geti einfaldlega bráðnað hægt og rólega og álverð samhliða hækkað jafnt og þétt. Um leið og álverð myndi hækka að ráði má vænta þess að þá losni um stóran hluta af þessu áli sem nú er geymt í birgðageymslum. Það er því kannski hæpið að gott jafnvægi skapist á álmörkuðum í bráð nema ennþá fleiri álverum verði lokað. 

Þess vegna er fremur sérkennilegt hversu bjartsýnn framkvæmdastjóri hagsmunasamtaka álfyrirtækjanna hér, Pétur Blöndal, er um að álfyrirtækin á Íslandi muni brátt finna fyrir aukinni áleftirspurn. Í skrifum hans um þetta virðist skautað framhjá því að álmarkaðir standa nú frammi fyrir því að álútflutningur frá Indlandi er að aukast - vegna mikillar framleiðsluaukningar þar en daufrar eftirspurnar. Þá eru álbirgðir teknar að safnast upp í Japan. Að auki er útlit fyrir að þrátt fyrir fremur lágt álverð séu tvö álver að fara aftur á stað í Evrópu (í Hollandi annars vegar og Þýskalandi hins vegar). 

Allt er þetta til þess fallið að gera samkeppnina harðari á álmörkuðum; þ.á m. á álmarkaði í Evrópu. Þar munu íslensku álverin þó vafalítið spjara sig prýðilega - vegna óhemju lágs raforkuverðs og jafnvel ennþá hagkvæmara skattaumhverfis hér á landi (sbr. t.d. fréttir  undanfarið um vaxtagreiðslur álvers Alcoa á Reyðarfirði til móðurfélags erlendis). Íslenski áliðnaðurinn er sem sagt almennt í prýðilegum málum enn sem komið er. Og kannski alveg rétt að svigrúm fyrir útflutning frá Íslandi hafi aukist verulega - eins og framkvæmdastjóri Samáls segir í áður tilvitnaðri grein. En þegar dýpra er kafað í stöðuna virðist þó skynsamlegt fyrir álverin hér að búast við aukinni samkeppni fremur en auknu svigrúmi. Og af sömu ástæðu má búast við því að íslensku orkufyrirtækin muni áfram þurfa að horfast í augu við að fá afar lágt verð fyrir bróðurpartinn af raforkusölunni sinni til álveranna hér.

Kolagræn gagnaver Apple

Er kolagrænan lit að finna í litrófi orkunnar? Svo mætti halda þegar skoðaðar eru fréttatilkynningar af gríðarlegri fjárfestingu Apple í gagnaverum í Danmörku.

Danir eru eðlilega himinlifandi yfir fréttum af því að Apple hafi ákveðið að byggja upp geysistórt gagnaver við smábæinn Foulum (rétt hjá Viborg) á Jótlandi. Um leið var tilkynnt um byggingu annars stórs gagnavers við Athenry á vestanverðu Írlandi.

Þetta er stór ákvörðun - ekki bara fyrir Dani og Íra - heldur líka fyrir Apple. Fjárfestingin hljóðar upp á samtals 1,7 milljarða EUR (sem jafngildir um 255 milljörðum ISK).

Staðarákvörðunin viðist byggja mjög á því að umhverfisáhrif gagnaveranna verði sem minnst. Þannig á gagnaverið í Danmörku eingöngu að nýta raforku frá dönskum vindorkuverum og norskum vatnsaflsvirkjunum og þar að auki umhverfisvæna varmaveitu. Í fréttatilkynningu Apple um þessa fjárfestingu er vitnað í forstjórann, Tim Cook, og orðrétt segir í tilkynningunni: Like all Apple data centres, the new facilities will run entirely on clean, renewable energy sources from day one.

Ekki er hægt að komast hjá því að maður lyfti brúnum við að sjá slíka fullyrðingu. Í fréttum af ákvörðun Apple má lesa að þarna við Foulum sé spennustöð sem tryggi það að öll raforkan sem gagnaverið muni nota sé græn orka - því spennistöðin fái eingöngu raforku frá vindorkuverum og norskum vatnsaflsvirkjunum. Það er engu að síður vandséð að gagnaverið muni með þessu tengjast lokuðu kerfi sem tryggi að þar veri eingöngu nýtt græn orka. 

Mest af raforkuframleiðslu Dana kemur frá kolaorkuverum. Vissulega er vindorkan þar hlutfallslega mikil. Hún er auðvitað ansið sveiflukennd, en skv. tölum frá Evrópusambandinu (ESB) nemur vindorka um fjórðungi af raforkunotkun í Danmörku. Og endurnýjanlegur hluti raforkunnar þar er alls sagður nálægt 40%. Skiptir þá mestu að auk vindorkunnar nýta dönsk orkuver mikið af lífmassa til raforkuframleiðslu.

Á Írlandi er hlutfall endurnýjanlegrar orku ennþá lægra en í Danmörku eða nálægt 20%. Sagt er að írska gagnaver Apple eigi að nýta vindorku. Það er reyndar hálfgerður blekkingarleikur, því framleiðsla vindaflstöðva er jú ansið breytileg og slík raforkuframleiðslu byggir alltaf á varafli. Sem í tilviki Írlands og Danmerkur byggist mjög á kola- og gasorkuverum.

Það er engu að síður svo að Danir framleiða mjög hátt hlutfall af raforku sinni með endurnýjanlegum hætti og Írar talsvert hátt hlutfall. Þarna hefur bæði Dönum og Írum bersýnilega tekist afar vel að kynna sig sem umhverfisvænt orku- og rekstrarumhverfi. Og sannarlega ansið súrt að Ísland skuli ekki hafa náð betur að fanga athygli Apple.

NordLink: 1.400 MW tenging Noregs og Þýskalands

Norska raforkuflutningsfyrirtækið Statnett hefur um árabil unnið markvisst að því að byggja upp nýjar raforkutengingar við nágrannalöndin. Í vikunni sem leið var svo tilkynnt um að búið sé að semja um smíði og lagningu neðansjávarkapals milli Noregs og Þýskalands.

Þessi nýi sæstrengur nefnist NordLink og mun marka tímamót í raforkuflutningum neðansjávar. Síðustu árin hafa Norðmenn kannað ýmsa möguleika á nýjum kapaltengingum milli Noregs og annarra Evrópulanda. Lengsti kapallinn af þessu tagi í dag er NorNed-kapallinn milli Noregs og Hollands, sem hóf rekstur árið 2008. Sá kapall er með flutningsgetu sem nemur 700 MW.

Þessi áhugi Norðmanna á auknum tengingum við nágrannalöndin kemur ekki á óvart. Reynsla þeirra af tengingunum er afar góð. Verkefnin hafa skilað góðri arðsemi og eflt raforkuöryggi. Þess vegna hafa Norðmenn verið áhugasamir um fleiri tengingar af þessu tagi.

Það er ekki síður áhugi í nágrannalöndum Noregs að tengjast norska raforkukerfinu. Síðustu misserin hefur t.a.m. verið bærilegur skriður á viðræðum milli Norðmanna og Breta um lagningu rafstrengs milli landanna. Nýlega birtust fréttir um að fjárfestingaákvörðun um þann kapal verði tekin fljótlega; jafnvel á allra næstu mánuðum. Áætlað er að þessi kapall verði helmingi stærri en NorNed eða 1.400 MW. Hann verður einnig töluverð lengri eða rúmlega 700 km (NorNed er 580 km).

Nú stefnir þó allt í að næsti metkapallinn af þessu tagi verði áðurnefndur sæstrengur milli Noregs og Þýskalands. Þar er nefnilega ekki aðeins kominn pólitískur stuðningur við kapalinn, heldur er nú líka búið að ná samningum um smíði hans ásamt nauðsynlegum spennistöðvum.

Það verða ABB og Nexans sem munu smíða kapalinn. Hann verður alls um 570 km langur og þar af verða 516 km neðansjávar. Þetta verður að sjálfsögðu jafnstraumskapall með spennistöðvum við hvorn enda kapalsins. Þær verða í Tonstad í Noregi og Wilster i nágrenni Hamborgar í Þýskalandi. Gert er ráð fyrir að rafmagnið byrji að streyma þarna á milli eftir einungis tæp fimm ár; fyrstu prófanir verði síðla árs 2019 og kapallinn komist svo í fullan rekstur árið 2020.

Kostnaðurinn er áætlaður á bilinu 1,5-2 milljarðar EUR eða um 225-300 milljarðar ISK. Enda er um að ræða afar öflugan kapal; flutningsgetan samsvarar 1.400 MW. Það er hvorki meira né minna en tvöföld flutningsgeta NorNed. Þetta er til marks um hraða þróun í þessari tækni, sem veldur því m.a. að sá tímapunktur færist nær að kapall milli Íslands og Evrópu verði að raunveruleika.

NordLink verður í eigu tveggja fyrirtækja; norska Statnett (sem er í eigu norska ríkisins) og þýska fyrirtækisins DC Nordseekabel. Þetta þýska fyrirtæki er í   helmingseigu hollenska raforkuflutningsfyrirtækisins Tenne T annars vegar (Tenne T rekur einnig flutningskerfi handan landamæranna í Þýskalandi) og hins vegar þýska þróunar- og fjárfestingabankans KfW (bankinn sá er í eigu þýska ríkisins).

Viðskiptamódel NordLink gengur út á að auka nýtingu á þýskri vindorku með því að flytja hana til Noregs á næturnar, þ.a. Norðmenn geti safnað í miðlunarlónin og svo umbreytt þeirri orku í rafmagn og flutt um strenginn til Þýskalands á daginn (þegar raforkuverð er hærra). Þannig bæði eykur strengurinn hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkubúskap Evrópu og gerir Norðmönnum kleift að nýta betur sveigjanleika vatnsaflsins til að bæta arðsemi norsku orkufyrirtækjanna (sem að mestu eru í opinberri eigu rétt eins og íslensku orkufyrirtækin eru).

Þetta er ekki ósvipað því viðskiptamódeli sem væri áhugaverðast fyrir Íslendinga vegna sæstrengs milli Íslands og Evrópu (IceLink). Í því sambandi má minna á að af einhverjum ástæðum hafa íslensk stjórnvöld ennþá ekki orðið við ósk Breta um formlegar viðræður um slíkan rafstreng. Hvarvetna annars staðar í hinum vestræna heimi myndu stjórnvöld fagna slíkum áhuga á gjaldeyrisskapandi og arðbærum viðskiptum.

Golíat siglir umhverfis hnöttinn

„Tíminn líður hratt á gervihnattaöld, hraðar sérhvern dag, hraðar sérhvert kvöld“. Söng Pálmi Gunnarsson hér í Den. Orkubloggarinn tekur undir þessi orð. Því það er líkt og gerst hafi í gær að bloggarinn fjallaði um upphafið að nýju olíuævintýri Norðmanna; olíuna lengst norður í Barentshafi.

Reyndin er þó sú að það eru liðin rúm sex ár síðan fjallað var um Golíat hér á Orkublogginu. Og nú er loksins komið að því að vinnslan hefjist. Því rétt í þessu var verið að koma risastórum olíuborpallinum fyrir á sérstökum ofurpramma austur í skipasmíðastöðinni Ulsan á suðausturströnd Suður-Kóreu. Og hefst nú æði löng sigling þarna frá skipasmíðastöð Hyundai allt suður fyrir Góðrarvonahöfða og svo norður eftir endilöngu Atlantshafi og allt norður í Barentshaf.

Þar, um 50 sjómílur norður af Hammerfest, verður pallurinn tjóðraður niður og byrjað að sækja svarta gullið úr djúpi ævafornra jarðlaga langt undir hafsbotninum. Hafdýpið á svæðinu er um 350-400 m, en sjálf olían liggur þar undir u.þ.b. 700-1.400 m undir hafsbotninum. 

Þarna verður pallurinn tengdur flóknu kerfi borhola á sjálfum hafsbotninum. En Golíat-pallurinn er ekki aðeins fljótandi undrabor, heldur líka vinnslustöð (FPSO). Þetta er því gríðarleg fjárfesting - og því miður hefur þetta mikla verkefni verið þjakað of kostnaði og töfum. Kostnaðaráætlun hefur rokið úr um 4 milljörðum USD og í um 7 milljarða USD, sem nemur næstum 800 milljörðum ISK! Það er því eins gott að vinnslan skili dágóðum tekjum.

Pallurinn hefur vinnslugetu sem nemur um 100 þúsund tunnum á dag og með pláss fyrir hátt í milljón tunnur af olíu. Það má því gera ráð fyrir að olíuskip komi og tæmi herlegheitin af tönkunum á innan við tíu daga fresti. Vonandi að það gefi á sjó!

Það er ítalski olíurisinn Eni sem er stærsti hluthafinn í Golíat-verkefninu (65%), en norska Statoil er einnig með stóran hlut (35%). Þess er vænst að vinnslan standi yfir í um 15 ár eða svo. Og að alls muni Golíat skila nettum 174 milljónum tunna af olíu. Miðað við olíuverð upp á 50 USD/tunnu gerir það tæpa 9 milljarða USD í tekjur. Að teknu tilliti til fjármagnskostnaðar virðist því á tæpasta vaði að dæmið gangi upp. En olíuverð á sjálfsagt eftir að hækka - og það nógu mikið til að verkefnið skili viðeigandi arðsemi. Það er auðvitað mikilvægt til að Golíat verði góð tekjulind fyrir olíusjóð Norðmanna.

Þar að auki kunna að finnast meiri lindir þarna í nágrenninu sem unnt verður að nýta pallinn til að vinna. En mikið hlýtur það samt að vera svekkjandi fyrir Eni og Statoil að sjá olíuverð hrynja í sama mund og þetta hátækniundur nú siglir á áfangastað í Norðurhöfum. Og fyrirtækin eiga alla samúð Orkubloggsins í harðri samkeppni sinni við sogrörasötrið vestur í Bandaríkjunum. Því það er ekki annað en hægt að dást að Golíat, sem mun standa sem útvörður mannkyns þarna langt í norðri. Og bara að vona að hinn íslenski Fáfnir verði brátt ráðinn til að þjónusta Golíat.

Svo má bæta hér við einni skemmtilegri staðreynd. Olíulindin kennd við Golíat er nokkuð stór - þó svo þetta sé ekki risalind enda er orðið mjög sjaldgæft að slíkar finnist (þ.e. olíulindir sem skila jafnvel milljarði tunna af olíu). Á degi hverjum notar heimurinn nú um 90 milljónir tunna af olíu eða rúmlega það. Þegar hugsað er til þess að kostnaðurinn við það að sækja stöffið þarna úr djúpinu á þessu eina vinnslusvæði jafngildir um 800 milljörðum ISK er svolítið magnað að öll olían sem unnin verður á Golíat myndi einungis nægja heiminum í tæplega tvo sólarhringa.

Árið 2014: Dramatískt ár í orkubúskapnum

1) Orkuatburður ársins: Mikið verðfall á olíu.

2) Orkumenn ársins: Andrew Hall hjá Phibro og Ali al-Naimi í Saudi Arabíu.

3) Jákvæðasta orkuákvörðun ársins: Samningur Landsvirkjunar og Alcan.

4) Óskhyggja ársins: Vöxtur í áliðnaði.

5) Grænasta orkutækifæri ársins: Sæstrengur milli Íslands og Bretlands.

6) Mesta ógn ársins: Bárðarbunga.

Sjá nánari umfjöllun hér.

Olíuverð fer í 120 USD - nema ef það gerist ekki!

Það er svo undarlegt með olíumarkaði. Oft virðist tiltekin verðþróun blasa við - en þegar á reynir tekur sú verðþróun miklu lengri tíma en maður ætlaði. Svo þegar verðsveiflan loks verður, þá gerist hún oft miklu hraðar en mann óraði fyrir.

Það má reyndar kannski segja að þetta gildi almennt um efnahagslífið allt. Enda eru ofangreindar hugleiðingar hafðar nánast beint eftir þýska hagfræðingnum Rüdiger Dornbusch, sem í áratugi var prófessor í hagfræði við MIT. Tilvitnunin í Dornbusch er svohljóðandi: In economics, things take longer to happen than you think they will, and then happen faster than you thought they could.

Ýmsir hafa gert þessi orð að umfjöllunarefni síðustu vikurnar - með hliðsjón af mjög snöggu og miklu verðfalli á olíu. Einn þeirra er Howard Marks, stofnandi og stjórnarformaður Oaktree Capital Magaement.

Óskynsamir fjárfestar furðu algengir

Þetta ágæta Eikartré, Oaktree Capital, er risastórt eignastýringarfyrirtæki sem höndlar með eignir sem nema nálægt 80 milljörðum USD. Í nýlegu bréfi sínu til viðskiptavina Eikartrésins (bréfið er dags. 18. des. 2014) leggur Marks sérstaka áherslu á mikilvægi þess sem hann kallar „seinni bylgjuna“.

Að sögn Howard Marks einblína fjárfestar um of á fyrstu beinu afleiðingu verðbreytinga. En láta vera að kafa dýpra og skoða nánar hvaða áhrif umrædd verðsveifla hefur til framtíðar. Marks fullyrðir að hjá stórum hluta fjárfesta ráði tilfinningar, órökréttar ályktanir og hjarðhegðun mjög miklu. Menn freistist til að fylgja straumnum. Þess vegna verði t.a.m. iðuleg mjög ýkt yfirskot eða undirskot á markaði.

Howard Marks álítur sem sagt að mjög algengt sé að fjárfestingaákvarðanir séu teknar án þess að kafað sé nægilega djúpt í álitaefnin. Hann líkir þessu við skort á ímyndunarafli eða að ímyndunarafl fólks reynist misheppnað (failure of imagination); fólk reynist óhæft um að átta sig á hinum mörgu mismunandi afleiðingum tiltekinna atburða. Fjárfestar láti um of stjórnast af fyrstu bylgjunni (sem stundum er í formi mikilla og snöggra verðbreytinga, sbr. verðlækkunin á hráolíu síðustu vikur og mánuði). Þeir gæti þess ekki að horfa lengra fram á veginn og greina þau áhrif sem fyrsta bylgjan er líkleg til að hafa. Gleyma að huga að seinni bylgjunni. Og þeirri þriðju. Og þeirri fjórðu.

Umrædd þýðing mín („seinni bylgjan“) á því sem Howard Marks nefnir second-order consequences eða knock-on effects kemur auðvitað til af því að nú er heimsmeistaramótið í handbolta í algleymingi við Persaflóann. Þar sem hver seinni bylgjan af annarri ríður yfir. En rétt eins og íslenska landslið virtist gleyma illilega hættunni af seinni bylgju tékkneska liðsins í gær, þá virðast fjárfestar sömuleiðis oft gleyma að ýmislegt óvænt getur gerst eftir fyrstu bylgjuna.

Hvað er rétt verð fyrir hráolíu?

Í bréfi sínu setur Marks fram nokkrar pælingar um það hvað sé „rétt“ olíuverð. Hann álítur að núverandi verð - um 50 USD/tunnu - sé ekki „rétt“ verð. Þetta sé óeðlilega lágt verð, því það muni ekki nægja til að framleiða alla þá olíu sem notuð er í heiminum (sbr. grafið hér að neðan sem sýnir áætlaðan kostnað vegna olíuverkefna sem eiga að skila olíuvinnslu eftir um fimm ár). Þess vegna sé sennilega um að ræða undirskot á olíumörkuðum nú um stundir; fjöldi fjárfesta hafi metið stöðuna rangt eða öllu heldur stokkið á vagninn með niðursveiflunni án þess að grafast nánar fyrir um hina raunverulegu stöðu.

Marks veltir líka fyrir sér hvort verð upp á 100 USD/tunnu sé of hátt verð fyrir olíu, en þannig var jú verðið fyrir einungis um hálfu ári síðan. Um þetta segir Marks að ef taka eigi mark á sögunni sé slíkt verð ekki óeðlilegt; það megi lesa út úr því að verðið var yfir 100 USD/tunnu í 43 mánuði samfleytt.

Í umræddu bréfi til viðskiptavina Oaktree Capital svarar Marks ekki þeirri spurningu sinni hvað sé rétt verð fyrir olíu. Hann tekur aftur á móti fram að lækkandi olíuverð sé jafnan lykillinn að hækkandi olíuverði í framtíðinni. Af orðum hans virðist mega ráða að hann sé fullviss um að olíuverð fari senn hækkandi - og að hann telji að 100 USD/tunnu sé ekkert endilega of hátt verð. En hann getur þess líka að við hreinlega vitum ekki hvað sé „rétt“ verð fyrir olíu!

Hér má nefna að Steven Kopits hjá Princeton Energy Advisors (áður hjá Douglas-Westwood) álítur að það kosti u.þ.b. 80 USD að bæta nýrri tunnu i olíuframleiðsluna (þ.e. marginal cost; kostnaðurinn við að dæla upp tunnu í núverandi vinnslu er aftur á móti töluvert lægri). Miðað við þessa kostnaðartölu (80 USD/tunnu)  má gera ráð fyrir að olíuverð hljóti brátt að hækka og mögulega ná jafnvægi nálægt 80 USD/tunnu. Það tekur þó vafalítið einhver misseri, enda þarf daglegt olíuframboð sennilega að minnka um allt að 2 milljónir tunna áður en verðið fer að mjakast almennilega upp á við.

Goldman Sachs: New Oil Order 

Nú er verðið nálægt 50 USD/tunnu og ekki útilokað að það eigi enn eftir að lækka meira uns það fer að skríða upp á við. En það mun vafalítið koma að því að framboð og eftirspurn nálgist hvort annað - jafnvel svo mikið að olíuverð fari yfir 80 USD/tunnu. En þá er stóra spurningin hvort verðið nái jafnvægi þar - eða hvort það haldi áfram að hækka og fari kannski yfir 100 USD/tunnu? 

Samkvæmt Jeffrey Currie hjá Goldman Sachs virðist ólíklegt að olíuverð nái að fara umtalsvert hærra en 80 USD/tunnu. Ástæðan er mikil aukning bandarískrar bergbrotsolíu (tight oil; stundum nefnd shale oil). Currie álítur að jafnskjótt og olíuverð fari svo hátt muni framleiðsla á bergbrotsolíunni vaxa nógu hratt til að halda aftur af frekari hækkunum.

Þess vegna sé það sennilega liðin tíð að við sjáum olíuverð æða í vel á annað hundrað dollara fyrir tunnuna. Það verði m.ö.o. framleiðendur á bergbrotsolíu (tight oil) sem munu stilla framboðið af og þannig stabílísera verðið. Og þess vegna sé líklegt að í framtíðinni verði mun meira jafnvægi á olíuverði - eða a.m.k. ekki neinar ofsalegar verðhækkanir jafnvel þó svo eftirspurn eftir olíu aukist.

Það er þetta ástand sem Currie kallar the new oil order. Hvort þetta merkir að olíuverð fari aldrei aftur í 100 USD/tunnu verður framtíðin að leiða í ljós. Currie spáir því reyndar núna að olíuverð um næstu áramót verði nálægt 70 USD/tunnu. En að hans áliti mun framboð á berbrotsolíu aukast hratt ef olíuverð hækkar meira. Og þá muni aftur slakna á verðinu og eftir atvikum draga úr begbrotsolíuframboði. Þannig mun dágott jafnvægi ríkja á olíumörkuðum og bergbrotsframleiðslan gegna því hlutverki að jafna sveiflur - hlutverk sem undanfarin ár hefur nær alfarið í höndum Saudi Arabíu.

Er jafnvægi á olíumörkuðum raunhæft eða óskhyggja?

Þegar svona skoðanir koma fram, um að olíuverð muni ná jafnvægi í um 70-80 USD/tunnu, er gaman að minnast þess að ekki er lengra síðan en í ágúst s.l. að hinn þekkti fjárfestir Byron Wien, varaformaður stjórnar risafjárfestingasjóðsins Blackstone, spáði fyrir um miklu hærra olíuverð (þá var olíuverð vel að merkja nálægt 100 USD/tunnu). Þar studdist Wien við samtöl sín við stóran hóp þekktra fjárfesta og sjóðstjóra, en þau fundarhöld eru venjubundin hjá Wien á hverju sumri.

Að sögn Wien áleit þessi 90 manna hópur áhrifamikilla fjármálamanna vestra að olíuverð myndi á næstunni (þ.e. síðari hluta 2014) haldast nálægt þáverandi verði (sem var um 100 USD/tunnu). Og síðan fara hækkandi. Og eftir fimm ár yrði olíutunnan komin í u.þ.b. 120 USD.

Það var sem sagt svo að í águst sem leið var það sameiginleg framtíðarsýn margra helstu vitringanna á Wall Street og nokkurra ríkustu manna heimsins að olíuverð eigi svo sannarlega eftir að hækka mikið. Og að 80 USD/tunnu eða 100 USD/tunnu sé alls ekki neinn þröskuldur, heldur eigi olíuverðið eftir að fara ennþá hærra á næstu árum.

Vonlítið að spá rétt fyrir um þróun olíuverðs

Þess má geta að núna - eftir hið mikla verðfall síðustu mánuðina - spáir Byron Wien því að í árslok (2014) verði olíuverðið nálægt 70 USD. En þá má minnast þess að fyrir nákvæmlega einu ári síðan, þ.e. í árslok 2013, spáði Wien því að eftir mitt ár 2014 myndi olíuverð haldast yfir 110 USD/tunnu út allt árið. Það gekk ekki alveg eftir. Enda er snúið að spá... sérstaklega um framtíðina! En auðvitað verður að halda þessum skemmtilega spáleik áfram - þó svo allir eigi að vita að þetta er lítið annað en laufléttur samkvæmisleikur.

Núna eru sem sagt ansið margir að spá því að í árslok 2015 verði olíuverð nálægt 70-80 USD/tunnu. Sem er reyndar ansið skiljanleg spá, því þarna er einfaldlega miðað við hvað líklegt er að það kosti að auka framleiðslu á olíu um eina tunnu (marginal cost).

Munum samt að kannski tekur slík verðþróun miklu lengri tíma en margir ætla. Og/eða að hún gerist miklu hraðar. Væntanlega mun verðið ekki stíga í 70-80 USD/tunnu nema að meira jafnvægi komist á framboð og eftirspurn. Núverandi misvægi er líklega u.þ.b. 2 milljón tunnur. Vinda þarf ofan af þessu offramboði til að olíuverð hækki svona mikið frá því sem nú er. En enginn veit fyrir víst hvort það tekur fáeina mánuði eða nokkur ár. Eins og Jack Bogle, stofnandi Vanguard, hefur verið duglegur að minna lesendur Orkubloggsins á. Nobody knows nothing!

Hagkvæm og næg orka er lykill að hagvexti

Hver þróun olíuverðs verður næstu misserin og árin er ómögulegt að sjá fyrir. En ef olía á áfram að knýja góðan hagvöxt hlýtur verðið brátt að verða að nálgast það sem jafngildir kostnaði við að auka olíuvinnslu. Þess vegna eru margir óhræddir við að spá olíu í a.m.k. 80 USD/tunnu jafnvel innan árs. Og til lengri tíma litið hljóti verðið að fara hærra og vel yfir 100 dollara. Það er heldur ekki óeðlilegt að ætla að olíuverð fari í 120 USD/tunnu innan fárra ára. En hvort það gengur eftir er auðvitað óvíst. Það ræðst af tækniþróun, hagvaxtarþróun, pólitísku ástandi í heiminum og ýmsum öðrum óvissuatriðum. En þessi hádegispistill er orðinn meira en nógu langur og tímabært að láta staðar numið í þessum vangaveltum. Að lokum má þó minna á tilvitnunina hér í upphafi:

In economics, things take longer to happen than you think they will, and then happen faster than you thought they could.

ALDREI aftur hundrað dollara olía?

Olíuverð hefur fallið mikið undanfarna mánuði. Á innan við sex mánuðum hefur olíutunnan farið úr um 110 USD og í um 50 USD. Og nú segir bróðursonur Sádakonungs, prinsinn geðþekki Alwaleed bin Talal, okkur að heimurinn muni aldrei aftur kynnast olíu í 100 USD. Aldrei!

Aldrei er ansið stórt orð. Hér verður útskýrt af hverju það er fremur hæpið að þessi fullyrðing prinsins gangi eftir. Byrjað verður á því að skoða hvort þessi mikla verðlækkun núna sé óvenjuleg. Að því búnu verður útskýrt hvaða orsakir liggja að baki verðlækkuninni. Þá verður skoðað hvað það kostar að vinna hráolíu úr jörðu - og hvað það muni kosta næstu árin.

Niðurstaðan er sú að það er vissulega mögulegt og jafnvel líklegt að olíuverð haldist mjög hóflegt og jafnvel lágt um nokkurt skeið, þ.e. á bilinu 50-70 USD/tunnu eða svo. En til lengri tíma litið hlýtur olíuverð að nálgast 100 USD á ný og jafnvel verða hærra. Því ef það gerist ekki, verður varla unnt að nálgast alla þá olíu sem vænst er að heimurinn noti næstu ár og áratugi. Fari olíuverð ekki yfir 100 USD, til lengri tíma litið, yrði það vafalítið til marks um að efnahagslíf heimsins þróist allt öðruvísi en menn gera sér almennt vonir um. Það eina sem virðist geta komið í veg fyrir að olíuverð fari í 100 USD er að kaupmáttur almennings í heiminum ráði ekki við svo hátt verð (þ.a. eftirspurnin falli vegna hás olíuverðs) eða að nýr og hagkvæmur orkugjafi komi fram.

Snörp verðlækkun, en ekki einsdæmi

Verðlækkunin núna er afar snörp. En hún er alls ekki einsdæmi. Þess vegna er varla ástæða til að vera mjög undrandi yfir þróuninni núna. Ýmis dæmi eru um jafn miklar og snöggar verðlækkanir á olíu. Sem dæmi má nefna tæplega 70% lækkun 1986, 60% lækkun 1998, rúmlega 50% lækkun 2001 og rúmlega 75% lækkun 2008-09 (sbr, grafið hér að neðan). 

Ástæður lækkana á olíuverði í gegnum tíðina hafa verið af ýmsum toga. Meginástæðan er auðvitað misræmi eða misvægi milli framboðs og eftirspurnar. Það hvað veldur misvæginu er mismunandi. Stundum er um að ræða snöggan samdrátt í framboði (svo sem vegna stríðsátaka í nágrenni olíuvinnslusvæða). Stundum skapast misvægi vegna snögglegs samdráttar í eftirspurn (efnahagskreppa) eða að eftirspurn aukist mjög hratt (t.d. eins og varð upp úr aldamótum vegna efnahagsvaxtar í Kína). Oft eru orsakir misvægisins flókið samspil framboðs og eftirspurnar. Og vafalítið hafa verðsveiflurnar oft verið ýktar, rétt eins og vill gerast þegar snöggar verðsveiflur verða á hlutabréfamörkuðum (s.k. yfirskot eða undirskot).

Þegar litið er í baksýnisspegilinn núna, sést að verðlækkunin núna stafar af „offramboði“ af olíu. Og gera má ráð fyrir að þegar draga fer úr offramboðinu, sem óhjákvæmilega gerist fyrr eða síðar, muni olíuverð hækka á ný. Hvort það mun hækka í 60, 80 eða 100 USD eða afnvel meira er svo álitamál.

Mikið framboð / lítil eftirspurn

Hugtakið „offramboð“ er hér vel að merkja haft innan gæsalappa. Það getur nefnilega bæði táknað að mjög mikið framboð sé af olíu og/eða að mjög lítil eftirspurn sé eftir olíu. Það sem öllu skiptir er að „offramboðið“ kemur til vegna tímabundins misvægis á olíumarkaði, þ.e. notkun á olíu (eftirspurn eftir olíu) er umtalsvert minni en framleiðslan. Hjá Wall Street Journal hafa menn reyndar komist að þeirri merku niðurstöðu að nákvæmlega 70% verðlækkunarinnar núna stafi af lítilli eftirspurn og 30% stafi af miklu framboði. Basta!

Í reynd er alls ekki unnt að fullyrða hvað það er nákvæmlega sem veldur misvæginu síðustu misserin milli framboðs (framleiðslu) og eftirspurnar (notkunar). Þar er um að ræða ýmsar flóknar samverkandi ástæður. Þar koma m.a. saman dauflegur efnahagsvöxtur og stóraukin olíuframleiðsla á nokkrum svæðum heimsins sérstaklega í N-Ameríku).

En misvægið (offramboðið) er staðreynd. Þetta má sjá á grafinu hér til hliðar. Þegar framboðið (græna línan) er meira en eftirspurnin (gula línan) í nokkur misseri í röð, er eðlilegt að olíuverð lækki. Þetta er einmitt ástandið sem ríkt hefur allt frá u.þ.b. miðju ári 2013. Þess vegna voru sumir farnir að spá lækkandi olíuverði um mitt ár 2014 (t.d. olíuvitringurinn Andy Hall). Það hefur nú gengið eftir og sérstaklega þegar kom fram á haustið og veturinn 2014.

Verðlækkunin núna nemur rúmlega 50% á sex mánaða tímabili. Og nú er olíuverð komið undir 50 USD/tunnu. Ekki er er unnt tengja upphaf verðlækkunarinnar við sérstakan atburð. Og verðlækkunin hefur orðið þrátt fyrir mjög ótryggt ástand í nágrenni mikilværa olíuframleiðslusvæða, t.d. í Írak og Líbýu. Það er mjög athyglisvert, því slíkt ástand ætti alla jafna fremur að leiða til verðhækkunar á olíu en verðlækkunar. Þess vegna virðast nokkuð sterk rök fyrir því að kenna lítilli eftirpsurn um verðlækkunina nú. En hver svo sem helsta ástæða verðlækkunarinnar er, þá er misvægið staðreynd. Og það mun ekki breytast nema olíueftirspurn aukist umtalsvert og/eða að það dragi úr olíuframboði.

Sádarnir segjast ekki munu draga úr framleiðslu

Olíuverð tók að lækka upp úr miðju ári (2014). Í vetrarbyrjun hafði það lækkað um ca. 20-25% frá því í sumar. Og var komið niður í um 80 USD/tunnu. Í nóvember ákvað OPEC að halda framleiðslu sinni óbreyttri og þá tók verðið að falla ennþá meira og hraðar. Og var einungis nokkrum vikum síðar komið í um 60 USD/tunnu og svo í 50 USD.

Það kom mörgum á óvart að OPEC skyldi ákveða halda framleiðslu sinni óbreyttri - í stað þess að draga úr framleiðslunni til að reyna að hífa verðið upp. Á þessum tíma (þ.e. í nóvember s.k.) blasti það við, eins og nefnt var hér að ofan, að verðið myndi ekki hækka nema olíueftirspurn ykist og/eða að olíuframboð minnkaði. Litlar horfur voru á að eftirspurn væri að aukast að ráði á næstunni. Þess vegna töldu margir að eina leiðin til að hífa olíuverð upp væri að draga vel úr framboði. Í slíku ástandi er jafnan litið til OPEC. Og þá fyrst og fremst til Saudi Arabíu, sökum þess að Sádarnir eru sá olíuframleiðandi sem best ræður við að draga úr (eða auka) olíuframleiðslu.

En Sádarnir voru lítt áhugasamir um að draga úr framleiðslu sinni núna. Enda er það staðreynd að undanfarin ár hefur olíuframleiðsla OPEC verið fremur hógvær. Hún hefur haldist lítt breytt og stundum jafnvel farið minnkandi (tímabundið). Á sama tíma hefur olíuframboð utan OPEC aukist verulega. Þetta sést einmitt á grafinu hér til hliðar. Niðurstaðan er sú að OPEC hefur verið að tapa markaðshlutdeild á olíumörkuðum. 

OPEC verður sem sagt alls ekki „kennt um“ mikið olíuframboð nú um stundir. Nánast öll aukning í olíuframleiðslu heimsins allra síðustu árin stafar af aukinni olíuframleiðslu í N-Ameríku, þ.e. í Bandaríkjunum og Kanada. Þar skiptir mestu hröð framleiðsluaukning á bandarískri tight oil (stundum nefnd shale oil).

Þessi hraða aukning á framleiðslu tight oil hefur orðið á sama tíma og dregið hefur úr aukningu hagvaxtar víða um heim (t.d. í Kína) og hagvöxtur í Evrópu hefur verið lítill. Þessi dauflegi hagvöxtur er staðreynd þrátt fyrir mikið framboð af olíu.

Olíunotkun hefur ekki vaxið jafn hratt eins og olíuframleiðslan. Þess vegna hefur olíuverð lækkað. Og Sádarnir virðast telja miklar líkur á því að ef þeir dragi úr framleiðslu sinni núna muni það lítt duga til að hífa upp verðið. Þess í stað megi búast við að samdrætti þeirra yrði samstundis mætt með meiri olíu frá öðrum svæðum heimsins eða að ennþá meira myndi hægja á eftirspurn eftir olíu vegna verðhækkunar á olíu í kjölfar samdráttar Sádanna. Þá gæti niðurstaðan orðið sú að Sádarnir sætu uppi með minni markaðshlutdeild en óbreytt lágt olíuverð. Það gæti veikt stöðu þeirra á olíumarkaði umtalsvert og gert framleiðslusamdrátt þeirra að sannkölluðu vindhöggi.

Þess vegna hafa Sádarnir tekið þá ákvörðun að í þetta sinn sé ekki eðlilegt að þeir - framleiðendur ódýrustu olíu heimsins - dragi saman seglin. Miklu eðlilegra sé að þeir sem dragi úr framleiðslu verði þeir framleiðendur sem framleiða dýrustu olíu heimsins.

Slíkt sjónarmið styðst við þau samkeppnisviðhorf sem við flest aðhyllumst. Óhagkvæmasti framleiðandinn hlýtur að verða að gefa eftir. Stóra spurningin núna er sú hversu langt niður olíuverð þarf að fara til að það hægi nægjanlega á olíuframleiðslunni utan OPEC til að olíuverð mjakist á ný upp á við? Og hvaða framleiðendur það verða sem munu fyrst hægja á framleiðslunni? Líklega verða það framleiðendur á bandarískri tight oil. Þó svo kanadíski olíusandurinn sé dýrari framleiðsla, þá er þar um svo mikla fjárfestingu að ræða að mikil innbyggð tregða er á að hægja á framleiðslunni. Mun einfaldara er að hægja á framleiðslu á tight oil, enda er það sú tegund olíuframleiðslu þar sem olíuvinnslu hnignar hraðast í starfandi olíulindum.

Til að hægja almennilega á olíuframboði þarf olíuverð mögulega að fara undir 40 USD

Kostnaður við að sækja þá olíu sem heimurinn notar í dag er almennt á bilinu 5-50 USD/tunnu (jafnvel lægri í nokkrum tilvikum). Hér er átt við rekstrarkostnað olíulinda, þ.e. kostnaðinn við að sækja olíuna í olíulind þar sem vinnsla er þegar í gangi. Á ensku er hér venjulega talað um operating cost, en í olíuiðnaðinum er þetta oft nefnt lifting cost. 

Allra lægsta verðið er oftast að finna í olíuvinnslu við Persaflóa. T.d. er verðið (lifting cost) á stórum hluta olíuvinnslunnar í Saudi Arabíu allt niður í 5 USD/tunnu (og kann í vissum tilvikum að vera allt niður í 2 USD). Hæsta verðið er aftur á móti almennt talið vera í olíusandi í Kanada. Þar er lifting cost allt að 50 USD/tunnu. Þar á eftir kemur tight oil í Bandaríkjunum. Þar er lifting cost allt að 40 USD/tunnu.

Athuga ber að allar þessar tölur eru nokkuð óvissar, en ættu þó að gefa vísbendingu um hvenær það hættir að borga sig fyrir olíufyrirtæki að selja olíuframleiðslu sína. Meðan olíuverð fer ekki undir 50 USD/tunnu er olíuvinnslan svo til allsstaðar í heiminum að skila nægjanlegum tekjum til að mæta rekstrarkostnaði. En ef olíuverð fer undir 50 USD er einhver hluti vinnslunnar í kanadíska olíusandinum kostnaðarsamari en sem nemur tekjunum. Og sama á við um tight oil ef olíuverð fer niður í um 40 USD.

Til skamms tíma þola olíuframleiðendur því lágt verð, þ.e. verð á bilinu 40-50 USD í einhvern tíma mun ekki snarhægja á olíuvinnslu. En þá fer engu að síður að borga sig að draga úr framboðinu á nokkrum stöðum. Samkvæmt nýlegu mati Wood Mackenzie eru alls um 400 þúsund af olíuframleiðslu dagsins í dag í tapi ef olíuverð fer niður í 45 USD (fyrst og fremst olíusandur). Og fari verðið niður í 40 USD er talið að um 1,5 milljónir tunna séu dýrari í framleiðslu en sem nemur tekjunum af þeim (stór hluti þessa er tight oil). Þess vegna er ólíklegt að það fari að draga úr olíuframboði frá núverandi vinnslu nema olíuverð fari niður í 45 USD/tunnu eða jafnvel niður fyrir 40 USD/tunnu.

Þetta merkir að ólíklegt er að það dragi að ráði úr olíuframboði nema olíuverð lækki nokkuð meira en nú er eða a.m.k. haldist nokkra stund nálægt því sem nú er (verðið er nú nálægt 50 USD/tunnu). Eftir því sem núverandi olíuverð helst lengur mun vafalítið smám saman draga úr misræminu milli framboðs og eftirspurnar, vegna þess að þetta lága verð hægir á nýjum olíuvinnsluverkefnum. En það gæti einhver tími liðið þar til olíuverð fer aftur að hækka umtalsvert. Þ.e. nokkur misseri og að sumra mati jafnvel nokkur ár.

Það kemur ekki á óvart að margir sérfróðir (svo sem áðurnefndur Andy Hall) segjast álíta að 40 dollara markið sé algert botnverð. Það er samt ekki hægt að útiloka að verðið fari ennþá neðar í einhverri örvinglan manna á olíumarkaði. Það eina sem er nokkuð víst er að olíuverð á eftir að hækka í framtíðinni. Og það væri satt að segja nokkuð sérkennilegt ef olíuverð færi aldrei aftur í eða yfir 100 USD/tunnu. Það mun nefnilega að öllum líkindum kosta töluvert meira að sækja olíu framtíðarinnar.  

Við þurfum sífellt að vera að nálgast olíu úr nýjum olíulindum.

Jarðarbúum fer sífellt fjölgandi og allir sækjast þeir sífellt eftir betri hag (a.m.k. flestir!). Það þarf orku til að knýja efnahagslíf heimsins og þar er olían hvað mikilvægust. Enda hefur olíunotkun aukist jafnt og þétt. Fræðilega séð má að vísu hugsa sér að við gætum hætt að reyna að vinna nýjar olíulindir. Og þess í stað einbeitt okkur að þeim lindum eingöngu sem eru í vinnslu. En það myndi merkja að þá yrði sífellt styttra í óumflýjanlegan og alvarlegan olíuskort. Þar að auki myndi hlutabréfaverð þeirra olíufyrirtækja sem hraðast ganga á núverandi olíulindir sínar þá sennilega falla sem steinn. Hagfræðilega gengur slík stefna ekki upp.

Á degi hverjum eru nú líklega sóttar um 91-92 milljónir tunna af olíu frá olíuvinnslusvæðunum (þá er NGL talið með). Olíunotkunin á liðnu ári (2014) nam alls um 33 milljörðum tunna. En olíulindirnar eru að sjálfsögðu ekki ótæmandi. Talið er að meðaltal hnignunar olíulinda heimsins á ári hverju nemi um 6,7%. Þessi tala er að vísu mjög á reiki; sumir vilja meina að meðalhnignunin sé eitthvað lægri (hnignunin er reyndar miklu hærri í tight oil). En Alþjóða orkustofnunin (IEA) hefur gefið út umrædda viðmiðun (6,7%) og ekki óeðlilegt að miða við hana. 

Það er sem sagt svo að sérhverri olíulind má líkja við mjólkurfernu. Eftir því sem tekið er úr fernunni minnkar innihaldið. Sá sem ætlar að drekka hálfa fernu á dag þarf að útvega sér nýja fernu annan hvern dag. Hvað „olíufernuna“ snertir þá erum við sennilega að drekka um 6,7% á ári hverju. 

Þess vegna þarf mannkynið sífellt að nálgast nýjar olíulindir. Nýjar olíulindir þurfa að mæta því sem tekið er af þeim olíulindum sem verið er að vinna úr. Að öðrum kosti yrði olían fljótt uppurin; fernurnar tæmdar. Og þar sem olíunotkun í heiminum virðist ennþá vera að aukast þurfa nýju lindirnar ekki aðeins að bæta upp notkunina í eldri lindum - heldur þurfa þær líka að útvega okkur olíu til að mæta síaukinni olíuneyslu.

Ný olíuvinnsla kallar á olíuverð upp á allt að 90-150 USD/tunnu

Þarna er því gríðarleg pressa á að finna og vinna nýja olíu. Og til þess þarf talsvert hátt olíuverð. Annars verður ekki unnt að fjármagna hina nýju vinnslu. 

Samkvæmt nýlegu mati Chevron munum við, auk þeirrar olíu sem við erum að vinna úr núverandi lindum, nota um 200 milljarða tunna af olíu næstu 15 árin. Að öðrum kosti verður olíuskortur í heiminum og/eða meiriháttar hagvaxtarbremsa. Við munum sem sagt sífellt þurfa að nálgast nýjar lindir og þaðan munum við taka um 200 milljarða tunna fram til ársins 2030 - ef allt gengur að óskum og til samræmis við væntingar okkar.

Það er kostnaðurinn við þessa olíuvinnslu sem hlýtur að ráða mestu um olíuverð næstu 15 árin. M.ö.o. þá verður þessi olía ekki unnin nema olíuverð (tekjurnar) nægi fyrir þeim kostnaði að nálgast olíuna, ásamt eðlilegri arðsemi. Ef olíuverð verður ekki nógu hátt verður ekki unnt að fjármagna þessa olíuvinnslu.

Umræddar 200 milljarðar tunna munu ekki koma frá ódýrum olíulindum við Persaflóa. Þessi olía verður miklu dýrari í framleiðslu. Samkvæmt nýlegri úttekt norska fyrirtækisins Rystad Energy þarf olíuverð að vera nálægt 90 USD/tunnu til að unnt verði að ráðast í þá olíuvinnslu sem vænst er. Að öðrum kosti verður vinnslan minni - sem yrði til marks um minni efnahagsumsvif í veröldinni.  

Sambærilegar tölur má sjá í ýmsum fleiri greiningum um olíuvinnslu framtíðarinnar. Þ.e. að olíuverð verði miklu hærra en nú er. Chevron er t.d. á svipuðum nótum og Rystad í sinni spá - en gerir þó ráð fyrir að olíuverð þurfi að vera nokkru hærra en mat Rystad hljóðar upp á.

Í spá Chevron er gert ráð fyrir að olíuverð þurfi að vera nálægt 110 USD til að nálgast þá olíu sem raðgert er að heimurinn noti þegar litið til næstu 15 ára. Það er afar athyglisvert að Chevron álítur að um 70% af nýju olíuvinnslunni muni koma fyrir tilstuðlan dýrustu vinnslunnar. Þ.e. frá olíusandi, tight oil og djúphafsvinnslu (Chevron tiltekur ekki hlutfall olíu frá heimskautasvæðum).

Þessi spá Chevron er í góðu samræmi við það álit að mjög erfitt sé orðið að auka vinnslu frá hefðbundnum olíulindum. Hugsanlega eru þó spár bæði Rystad og Chevron of hógværar. Þ.e. að olíuverð þurfi að verða ennþá hærra til að geta staðið undir þeirri vinnslu sem knýja þarf hagvöxt næstu 15 ára.

Í þessu sambandi skal vísað til spár frá Goldman Sachs. Sá virðulegi eða alræmdi fjárfestingabanki hefur tekið saman upplýsingar um 360 helstu olíuverkefni heimsins sem nú eru í undirbúningi eða þróun. Þetta eru sem sagt verkefni þar sem búið er að finna olíulindir og verið að vinna í eða undirbúa að ráðast í vinnslu þeirra. Skemmst er frá því að segja að samkvæmt Goldman Sachs þarf olíuverð að vera um 150 USD/tunnu til að öll þessi verkefni geti orðið að veruleika (break even).

Samkvæmt þessu virðist augljóst að olíu-, ráðgjafa- og fjármálafyrirtæki eru mörg hver algerlega ósammála áðurnefndum Alwaleed bin Talal um að olíuverð fari aldrei aftur í 100 USD. Og það virðist satt að segja afar ólíklegt að prinsinn muni reynast hafa rétt fyrir sér, því það myndi þýða að við munum ekki nálgast þá olíu sem þarf til að knýja hagvöxt framtíðarinnar. Við skulum samt ekki útiloka það alveg að prinsinn reynist hafa rétt fyrir sér. Það er nefnilega mögulegt að olíuvinnsla sé orðin svo dýr að það beinlínis hægi á hagvexti í heiminum. Það gæti þýtt að olíuverð haldist undir 100 USD/tunnu - vegna þess að kaupmáttur heimsins bara ráði einfaldlega ekki við hærra olíuverð. Ef það reynist svo, þá hlýtur efnahagslífið að taka miklum breytingum á næstu árum og áratugum. Sem gæti haft verulega neikvæð áhrif á viðskipti og velferð.

Hvernig svo sem olíuverð þróast, þá virðist sennilegt að olíuverð verði fremur lágt næstu misserin. Mögulega getur nokkuð langur tími liðið þar til við munum aftur sjá olíuverð nálægt því sem verið hefur síðustu árin. Hvort eitt ár eða heill áratugur er í að olíuverð hækki umtalsvert er ómögulegt að fullyrða. Hér verður því þó spáð að við munum sjá olíuverð fara nálægt 100 USD/tunnu innan fárra ára. En sá sem þetta skrifar hefur vissulega nokkrar áhyggjur af því að ný olíuvinnsla sé að verða svo dýr að það geti haft neikvæð áhrif á hagvöxt í heiminum. Jákvæða hlið málsins er sú að það yrði hvatning til að þróa nýja hagkvæma orkugjafa. Þess vegna er ástæða til að ætla að framtíðin sé björt - jafnvel þátt fyrir mikla óvissu um þróunina á olíumörkuðum.

---------------------------------------

Þetta innlegg er byggt á kynningu sem flutt var á fundi FVH s.l. föstudag (16. jan 2014). Upptöku frá þeim fundi má nálgast hér.

Er olíuhásléttunni endanlega náð?

Í þessari síðustu grein Orkubloggsins á árinu 2014 verður athyglinni beint að þeim athyglisverða atburði sem átti sér stað fyrir um áratug síðan. Sérstakt tilefni er til að vekja athygli á þessum viðburði núna þegar verð á olíu hefur skyndilega fallið hratt vegna offramboðs. Verðfallið og offramboðið núna gæti nefnilega verið vísbending um að heimurinn þoli ekki svo hátt olíuverð sem almennt hefur verið síðustu árin og að kostnaður í olíuvinnslu muni senn fara að þrengja alvarlega að hagvexti.

Það sem gerðist þarna fyrir um áratug síðan var að hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum náði hámarki. Og hefur síðan þá haldist nær óbreytt - í heilan áratug - þrátt fyrir sífellt meiri olíunotkun. Til skemmri tíma litið verða áhrifin af þessu sennilega óveruleg, nema hvað sveiflur í olíuverði verða meiri og ýktari en við höfum átt að venjast. Til lengri tíma litið er sennilegt að áhrifin verði þau að það dragi úr hagvexti í heiminum. Nema nýr, ódýr og praktískur orkugjafi komi til skjalanna.

Hámarkinu náð 2005 

Þetta hámark hefðbundinnar hráolíuframleiðslu sést vel núna þegar litið er í baksýnisspegilinn. Það hvernig hefðbundin hráolíuframleiðsla er skilgreind er reyndar alls ekki hárnákvæmt (á ensku er í þessu sambandi oftast talað um conventional oil). Það er engin föst eða óumdeild viðmiðun til um það hvaða olíuvinnslu eigi að telja hefðbundna eða óhefðbundna. Olíuvinnsla á heimskautasvæðum og á mjög miklu hafdýpi er t.d. bæði mjög dýr og um margt ólík venjubundinni vinnslu á landi og grunnsævi. Þess vegna vilja sumir kalla þá framleiðslu óhefðbundna.

Hér er aftur á móti ekki gengið svo langt, heldur er með óhefðbundinni olíuframleiðslu hér einungis átt við allra nýjustu (og oft dýrustu) olíuframleiðsluna. Sem er annars vegar olíuvinnsla úr olíusandi (oil sand) og hins vegar olíuvinnsla úr þunnum olíulögum (tight oil, sem stundum er líka nefnd shale oil). Þetta er hvort tveggja olíuvinnsla sem sker sig mjög mikið frá hefðbundnu framleiðslunni. Bæði vegna vinnsluaðferðanna, vegna þess hversu mikil orka er notuð við vinnsluna og vegna þess hversu kostnaðarsamar þessar nýju vinnsluaðferðir almennt eru. 

Það var á árabilinu 2004-2006 að vinnsla á hinum venjubundnu eða hefðbundnu olíulindum náði nýju hámarki. Það var svo sem ekkert nýtt að þarna væri nýtt met slegið - það var jú bara venjan og í takt við aukinn hagvöxt í heiminum. En það sem var nýtt var að einhvern tímann á þessu tímabili staðnaði þessi olíuvinnsla að magni til.

Vegna mismunandi tölfræðiupplýsinga er ekki unnt að fullyrða nákvæmlega hvenær umræddu hámarki var fyrst náð. Fyrir liggur að magnið var um 73 milljónir tunna af olíu á dag. Flest bendir til þess að þetta hafi gerst á árinu 2005 (þarna virðist vera u.þ.b. eins árs óvissa til eða frá). 

Þó svo dagleg olíunotkun í heiminum sé nú nokkrum milljónum tunna meiri en var árið 2005 hefur engin mælanleg aukning orðið í hefðbundinni hráolíuvinnslu. Slík vinnsla hefur bara rétt náð að halda í horfinu. Tekið skal fram að grafið hér til hliðar, svo og grafið hér næst fyrir neðan, eru ættuð frá jarðfræðingi sem heitir Euan Mearns, en hann skrifar mikið um olíu- og orkumál. Efni þessarar greinar byggir þó meira á upplýsingum og tölfræði frá Steven Kopits, sem er framkvæmdastjóri Princeton Energy Advisors og virðist afar glöggur greinandi. Hér mætti líka vísa til athyglisverðrar ársgamallar ritgerðar eftir Richard G. Miller, fyrrum jarðfræðings hjá BP, og Steven R. Sorrell, Háskólanum í Sussex, þar sem fjallað er um vandræðin við að útvega meiri olíu. Umfjöllun Kopits er þó alveg sérstaklega skýr og áhugaverð.

Fram til ársins 2005 eða þar um bil hafði hefðbundin olíuvinnsla aukist jafnt og þétt. Á krepputímum dró að vísu úr henni tímabundið. Og þegar mikill efnahagsvöxtur varð í heiminum var í auknum mæli sótt olía á heimskautasvæðin og djúpt undir hafsbotninn. Sem hvort tveggja er flóknara og dýrara en almennt gerist í olíuiðnaðinum. Þessi olíuvinnsla hefur farið vaxandi, en samt ekki nóg til að bæta upp hnignandi olíuvinnslu annars staðar. Tímamótin 2005 felast í því að eftir þann tíma hefur nær öll aukning í olíuvinnslu komið frá algerlega nýrri tegund af vinnslu.

Þar er, eins og áður sagði, annars vegar um að ræða vinnslu á olíu úr olíusandi (í Alberta í Kanada) og hins vegar olíuvinnslu úr þunnum lögum af olíu (einkum í N-Dakóta og Texas). Auk þessarar olíu er það einungis lífefnaeldsneyti (biofuels) og kolvetnisframleiðsla í formi fljótandi gass (natural gas liqids; NGL) sem hefur aukist umtalsvert. Hefðbundna olíuframleiðslan hefur aftur á móti staðnað ef svo má segja, þ.e. síðustu tíu árin hefur hún einungis rétt svo náð að halda í við hnignandi framleiðslu frá annarri hefðbundinni hráolíuvinnslu.

Athyglisvert er að þetta hefur gerst þrátt fyrir að olíuverð eftir 2005 hafi oftast verið mjög hátt í sögulegu samhengi. Þ.e.a.s. vel yfir 40 USD/tunnu og stundum miklu hærra. En áratugina 1985-2005 hafði verðið vel að merkja lengst af verið þar undir og stundum langt þar undir (sbr. grafið hér að neðan). Hækkandi olíuverð eftir 2005 hefur vafalítið verið hvati til að auka hefðbundna olíuframleiðslu enn meira. En það hefur bara ekki tekist.

Olíuframleiðslan staðnaði þrátt fyrir hækkandi verð

Það er sem sagt svo að allt fram til áranna 2004-2006 jókst hefðbundin hráolíuvinnsla statt og stöðugt um veröld víða og komst þá í um 73 milljónir tunna árlega. Til samanburðar er gott að hafa í huga að tuttugu árum áður, þ.e. árið 1985, var hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum um 54 milljónir tunna á dag. Hefðbundin dagleg hráolíuvinnsla jókst því um sem nemur 19 milljónum tunna á dag frá 1985 og fram til 2005. Á þessum sama tíma fór öll olíuframleiðsla samtals í heiminum úr um 60 milljónum tunna á dag árið 1985 og í rúmlega 84 milljónir tunna á dag árið 2005; aukningin var um 24 milljónir tunna (munurinn á hráolíuvinnslu annars vegar og allri olíuvinnslu hins vegar felst einkum í því að öll olíuvinnsla nær líka til NGL og lífrænnar olíu og þá oft talað um total liquids í stað total crude).

Þessi aukning í olíuframleiðslu 1985-2005 kom auðvitað til samhliða því að eftirspurn eftir olíu jókst, þ.e.a.s. olíunotkun í heiminum jókst. En þrátt fyrir þessa miklu aukningu í eftirspurn hækkaði verðið á olíunni lítt þessa tvo áratugi. Allt þetta tuttugu ára tímabil (1985-2005) var olíuverð undir 40 USD/tunnan. Á þessu tímabili var meðalverðið nálægt 32-33 USD/tunnan, en sveiflaðist talsvert (allar fjárhæðir hér eru leiðréttar miðað við verðbólgu). Eftir 2005 eða þar um bil varð gjörbreyting á þróun olíuverðs. Og nú vitum við að það var einmitt á þeim tímapunkti sem ekki reyndist lengur unnt - tæknilega og/eða fjárhagslega - að auka vinnslu á hefðbundinni hráolíu. 

Hátt olíuverð en samt ekki aukning í hefðbundinni olíuvinnslu

Það er sem sagt svo að árin 1985-2005 var olía í 40 dollurum á tunnu alger undantekning og tákn um mjög hátt verð. En þarna varð grundvallarbreyting árið 2005. Því þá tók olíuverð að hækka mikið. Það lækkaði að vísu skarpt í kjölfar fjármálakreppunnar 2008, en einungis í stuttan tíma. Almennt hefur olíuverð verið hátt allar götur síðan 2005 eða þar um bil. Meðaltalið síðan 2005 hefur reynst eftirfarandi (bandarískt meðalverð námundað við næsta heila dollar):

2004   47 USD/tunnan
2005   60 USD/tunnan
2006   68 USD/tunnan
2007   73 USD/tunnan
2008  100 USD/tunnan
2009   59 USD/tunnan
2010   77 USD/tunnan
2011   91 USD/tunnan
2012   89 USD/tunnan
2013   92 USD/tunnan
2014   89 USD/tunnan (meðalverð fram í nóv)
Meðalverð áratugarins 2005-2014: 80 USD/tunnan
Meðalverð áratuganna 1985-2005:  33 USD/tunnan

Það vekur eftirtekt að þrátt fyrir geysilegt verðfall á olíu síðustu mánuðina núna 2014, er meðalverðið ársins 2014 samt nokkuð hátt. En það merkilegasta er að þrátt fyrir hátt olíuverð allt frá árinu 2005 og þrátt fyrir að heimurinn noti nú rúmlega 8% meira af olíu en var fyrir áratug - þá hefur hefðbundin olíuframleiðsla haldist svo til óbreytt þennan tíma (2005-2015).

Ýmsar mismunandi skýringar eru til um það af hverju olíuverð var lágt mestallt tímabilið 1985-2005 - og af hverju olíuverð fór þá að hækka hratt eftir það. En það sem er óumdeilt er að um eða upp úr aldamótunum 2000 fór kostnaður í olíuvinnslu að aukast mjög hratt, m.a. vegna hækkandi stálverðs og þó aðallega vegna þess að sífellt flóknara varð að nálgast nýjar olíulindir.

Eðlilegast skýringin á hækkandi olíuverði eftir 2005 er sem sagt einfaldlega sú að þá var orðið svo dýrt að sækja meiri olíu. Og hreinlega útilokað að ná að auka meira við framleiðslu á hefðbundinni hráolíu. Þess í stað gafst nú tækifæri til að ráðast í annars konar olíuvinnslu. Sem þó var að vísu talsvert mikið dýrari. En engu að síður góður bissness því eftirspurnin var mikil (einkum frá Kína).

Frá 2005 til 2015 hefur heildarnotkun á olíu aukist úr um 84 milljónum tunna á dag og í um 91 milljón tunnur á dag (af umræddum 84 milljónum tunna árið 2005 var hefðbundin olía um 73 milljónir tunna, en afgangurinn var aðallega NGL og lífræn olía, þ.e. biofuels). Fyrirfram hefði mátt búast að hefðbundin hráolíuframleiðsla á þessu tíu ára tímabili hefði líka aukist, t.d. í réttu hlutfalli við aukna olíuframleiðslu eða þar um bil. Þá hefði aukningin verið um 0.8% á ári og hefðbundin olíuframleiðsla árið 2014 verið nálægt 79 milljónum tunna á dag. 

En það gerðist bara alls ekki. Þess í stað varð reyndin sú að svo til öll aukning í olíuframleiðslu síðustu tíu árin hefur komið frá kanadískum olíusandi og bandarískri tight oil (auk aukningar í framleiðslu á lífrænni olíu og NGL). M.ö.o. þá stóð hefðbundna olíuframleiðslan í stað í um 73 milljónum tunna á dag. 

Olíuhásléttan virðist vera staðreynd

Í þessu sambandi er oft sagt að framleiðsla á hefðbundinni hráolíu sé stödd á því sem kallað er háslétta (plateau). Þar með er ekki sagt að þetta sé hin eina sanna endanlega olíuháslétta. En flestar spár um olíuframleiðslu framtíðarinnar gera nú engu að síður ráð fyrir því að héðan í frá þurfi svo til öll aukning á olíuframleiðslu að verða með hinum nýju og dýru aðferðum.

Eins og áður sagði virðist umrædd olíuháslétta vera nálægt 73 milljónum tunna á dag (grafið hér til hliðar er frá Alþjóða orkustofnuninni; IEA). Öll notkun heimsins umfram það þarf að koma með nýjum og dýrum vinnsluaðferðum. Og í dag er olíunotkunin orðin yfir 90 milljónir tunna dag og horfur á að hún muni enn eiga eftir að aukast á komandi árum og áratugum. Nýju vinnsluaðferðirnar þurfa að skila þessari aukningu. Og kannski gott betur - því við vitum jú ekki hversu lengi hásléttan helst. Það sem sumir óttast er að brátt verði ekki unnt að viðhalda hefðbundnu framleiðslunni, þ.e. að finna sífellt nógu margar olíulindir til að hásléttan nái að haldast þrátt fyrir stanslausa olíunotkun heimsins. Ef svo fer að hefðbundna olíuframleiðslan fari beinlínis að minnka, þ.e.a.s. að hásléttan breytist í aflíðandi brekku niður á við, þarf ennþá meira hlutfall að olíunni að koma með nýju og dýru vinnsluaðferðunum. 

Meira að segja ofurbjartsýnir olíuframleiðendur eins og ExxonMobil hafa nú viðurkennt tilvist olíuhásléttunnar. Í nýjustu spá ExxonMobil, sem birt var 9. desember s.l. (2014) kemur þetta skýrt fram, sbr. grafið hér til hliðar. Sama er uppi á teningnum hjá Alþjóða orkumálastofnuninni (IEA), sbr. næsta graf hér fyrir ofan. 

Stóra spurningin núna virðist því annars vegar vera sú hvort nýja og dýra olíuvinnslan nái að standa undir - eða stuðla að - aukinni eftirspurn eftir olíu? Og hins vegar er spurningin sú hversu lengi hásléttan getur varað? Ef hásléttan getur einungis haldist í fáein ár mun olíuverð óhjákvæmilega hækka mikið innan tíðar. Ef hásléttan aftur á móti helst lengi óbreytt getur olíuverð áfram orðið tiltölulega hógvært í nokkur ár. Athuga ber að hér er átt við verðþróun til lengri tíma litið; til skemmri tíma litið geta alltaf átt sér stað allskonar og stundum mjög ýktar sveiflur í olíuverði

Hver verður þróun olíuverðs?

Það virðist sem sagt svo að ekki sé lengur unnt að auka olíuframleiðslu nema með mjög dýrum vinnsluaðferðum. Og að þarna hafi orðið ákveðin vatnaskil um 2005. Það kann að virðast eðlilegt að af þessu megi álykta sem svo að olíuverð hljóti þess vegna almennt að haldast nálægt því sem kostar að framleiða olíu úr olíusandi og tight oil. Það myndi þýða að olíuverð hljóti að verða a.m.k. 90-100 USD/tunnan (skv. sumum skýrslum er break-even í umræddri vinnslu sagt vera talsvert hærra eða a.m.k. 130 USD/tunnu í olíusandi).

Málið er þó auðvitað margfalt flóknara en svo að hér sé unnt að miða við umræddan kostnað upp á 90-100 USD/tunnu. Ennþá er einungis mjög lítill hluti olíuvinnslu heimsins svo dýr að þurfa meira en u.þ.b. 60-70 USD/tunnu til að vera break-even. Þess vegna geta litlar sveiflur í framboði og eftirspurn valdið miklum verðsveiflum á olíu. Við þetta bætist svo að OPEC-ríkin reyna að stýra olíuverði með samráði sínu.

Hvernig olíuverð mun þróast veit nákvæmlega enginn. Og algerlega útilokað að spá af einhverri nákvæmni fyrir um þróun þess næstu árin. En það virðist samt líklegt að olíuverð muni á næstu árum sveiflast mun meira en áður. M.a. vegna þess hversu það kostar orðið geysilega mikið að bæta við nýrri tunnu í framleiðsluna (um eða yfir 90 USD/tunnu) og vegna þess hversu aukin samkeppni virðist hafa myndast milli helstu olíuframleiðsluríkjanna (OPEC, Bandaríkjanna og Rússlands). Fyrrnefnda atriðið ætti að hífa olíuverð upp, en síðar nefnda atriðið gæti togað olíuverð niður. Þess vegna er skynsamlegast að hafa óvissumörkin nánast óendanlega mikil þegar spáð er fyrir um þróun olíuverðs.

Olíverð verður 60-200 USD/tunnan... eða kannski eitthvað allt annað

í síðustu spá bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) eru óvissumörkin einmitt höfð afar frjálsleg. EIA er sennilega búið að læra af reynslunni; til að forðast að spárnar virðist kjánalegar eftir fáein ár  er öruggast að spá olíuverði allt á milli þess að verða í lægstu lægðum og í hæstu hæðum. Og það er sérstaklega ríkt tilefni til þessa núna - þegar olíuhásléttan virðist orðin staðreynd og miklu dýrari olíuframleiðsla er orðin nauðsynleg til að knýja áframhaldandi hagvöxt víða um heim. Það er reyndar áhugaverð spurning hvort olíuframleiðsla sé orðin svo kostnaðarsöm að það muni beinlínis takmarka olíuframboð og halda aftur af hagvexti? Nánar verður fjallað um það álitamál síðar, enda þarf að færa afar góð rök fyrir slíkum möguleika nú þegar olíumarkaðir einkennast af offramboði!

Það sem EIA gerir nú ráð fyrir, er að á næstu árum og áratugum verði olíuverð að sveiflast þetta á milli ca. 60-200 USD/tunnan. En verði þó sennilegast nálægt 90-100 USD/tunnan næstu árin. Og muni svo hækka jafnt og þétt upp í um 140 USD/tunnan árið 2040 (að núvirði). Það verður áhugavert að sjá hvort þessi spá EIA gengur eftir. En hversu margir vilja veðja á að olíuverð árið 2040 verði í námunda við lággildi EIA; að olíuverðið 2040 verði nálægt því það sama og er í dag eða nálægt 60 USD/tunnu?

Fáfnir Offshore í meðbyr og mótbyr

Fáfnir Offshore er ungt íslenskt fyrirtæki sem hyggst verða talsvert umsvifamikið í rekstri þjónustuskipa fyrir olíuiðnaðinn. 

Fyrirtækið hefur verið nokkuð í fréttum síðustu mánuði, einkum  vegna stórra fjárfestinga íslenskra lífeyrissjóða í fyrirtækinu. Reyndar eru opinberar upplýsingar um þetta athyglisverða nýja íslenska fyrirtæki fremur fáorðar. Þar að auki eru upplýsingar á heimasíðu fyrirtækisins beinlínis úreltar. Þar segir t.a.m. núna að áætlað sé að félagið fái fyrsta skipið sitt afhent í águst n.k. En núna er jú langt liðið fram í desember og skv. fréttum eru um þrír mánuðir liðnir síðan umrætt skip var afhent.

Þá er fréttasíða Fáfnis Offshore vægast sagt innihaldslítil. Þar er ekki að finna eina einustu frétt enn sem komið er. En það skiptir kannski ekki miklu máli - það er jú mikilvægara að láta verkin tala. Þar er fyrirtækið komið á fullt skrið, eins og heyra má og sjá af athyglisverðu  viðtali starfsmanns VÍB við stofnanda fyrirtækisins, Steingrím Erlingsson.

Þarna er bersýnilega á ferð mikill eldhugi, sem hikar ekki við að koma draumum sínum í framkvæmd. Í viðtalinu kemur m.a. fram að Steingrímur á sér sögu sem togaraútgerðarmaður í Kanada og er lykilaðilinn í að reisa tvær vindmyllur í landi Þykkvabæjar í Rangárvallasýslu. Það er afar mikilsvert að slíkar vindrafstöðvar séu reistar hér á landi, því þannig fást kærkomnar upplýsingar um hagkvæmni þess að nýta vindorku a Íslandi. Það gæti orðið afar verðmæt auðlind í framtíðinni. Þetta framtak Steingríms er því sannarlega jákvætt verkefni - þó svo arðsemi þess hljóti að vera fremur lítil vegna þess hversu raforkuverð hér er lágt. 

Hér verður ekki fjallað nánar um þetta vindorkuverkefni í Þykkvabænum, heldur athyglinni beint að öllu stærra verkefni Steingríms. Árið 2012 stofnaði hann Fáfni Offshore. Félagið skyldi hasla sér völl í skipaútgerð sem þjónustar olíuiðnaðinn á landgrunninu hér á Norðurslóðum og víðar um heim. Þó svo þarna væri horft til útgerðar um veröld víða, virðist sem Steingrímur hafi verið bjartsýnn um olíuleitina á Drekasvæðinu. Brátt hafði verið samið um smíði fyrsta skipsins og til stóð að það yrði skráð í Fjarðabyggð.

Skipið var svo afhent Fáfni Offshore snemma í haust sem leið (2014). En ekki varð af því að það yrði gert út frá Fjarðabyggð, heldur er heimahöfn skipsins erlendis. Fáfnir Offshore er engu að síður með aðalstöðvar sínar hér á Íslandi - nánar tiltekið í vesturbæ Reykjavíkur.

Þarna mun vera um að ræða dýrasta skip Íslands. Kostnaður vegna skipsins er sagður jafngilda 7,3 milljörðum ISK (sú fjárhæð miðast við norskar krónur, en vegna gengislækkunar norsku krónunnar undanfarið er þessi upphæð nú vafalítið eitthvað lægri í ISK). Það hversu skipið er dýrt stafar af því að svona skip, sem kallast Platform Supply Vessels eða PSV, hafa margvíslegan afar dýran búnað. Þar má t.d. nefna flókinn skrúfubúnað, öfluga vél og afar marbrotið tanka- og lagnakerfi. Þar að auki er þetta skip Fáfnis Offshore sérstaklega hannað til að takast á vð siglingar í hafís.

Skipið ber nafnið Polarsyssel og hefur 3.700 tonna burðargetu (DWT). Það var hannað og smíðað af stóru norsku skipasmíðafyrirtæki; Havyard Group. Skrokkurinn var smíðaður í Istanbúl í Tyrklandi, en mikið af útbúnaðinum var settur í skipið í Leirvík í Noregi. Það að norskt skipasmíðafyrirtæki hafi orðið fyrir valinu, kemur sjálfsagt að verulegu leiti til af því að þannig var unnt að fá stórt lán til smíðinnar - frá sérstakri lánastofnun sem rekin er af norska ríkinu. Þar var um að ræða lán frá Garantiinstituttet for Eksportkreditt (GIEK) með aðkomu Eksportkreditt Norge. 

Þetta norska fyrirkomulag felst í því að útvega erlendum fyrirtækjum fjármögnun þegar þau kaupa þjónustu eða framleiðslu í Noregi. Fjármögnun GIEK (með aðkomu Eksportkreditt Norge) fólst í að útvega 70% lánsins (með fyrsta veðrétti í skipinu). Það var svo Íslandsbanki sem útvegaði 30% af viðkomandi láni. Ekki munu liggja fyrir opinberar upplýsingar um heildarupphæð lánsins eða hlutfall þess af framkvæmdakostnaðinum. En gera má ráð fyrir að talsvert eigið fé hafi þurft að koma á móti láninu.

Lánið er til 12 ára. Nú liggur fyrir að verulegan hluta þessa tíma verður Polarsyssel að vinna við öryggiseftirlit og birgðaflutninga við Svalbarða. Fáfnir Offshore gerði nefnilega sex ára samning þar um við sýslumannsembættið á Svalbarða (sýslumaðurinn þar er e.k. landstjóri á eyjaklasanum þarna langt í norðri). Sýslumaðurinn hefur skipið til umráða að lágmarki 180 daga á ári hverju - þ.e. sex mánuði - þau sex ár sem samningurinn nær til. Samkvæmt fréttum kveður samningurinn á um endurgjald sem jafngildir 6,8 milljörðum ISK yfir allt tímabilið (vegna gengislækkunar norsku krónunnar hefur þessi upphæð vafalítið lækkað umtalsvert í ISK).

Þessar öruggu tekjur koma sér væntanlega ansið vel til að greiða rekstrar- og fjármagnskostnað vegna Polarsyssel fyrstu árin. Þar að auki er búið að tryggja skipinu stutt verkefni fyrir rússneska Gazprom, þ.a. verkefnastaðan virðist nokkuð góð. Þá sex mánuði á ári sem Polarsyssel er ekki í þjónustu sýslumannsins á Svalbarða verður skipið væntanlega á s.k. PSV-markaði, sem er e.k. spot-markaður fyrir skip af þessu tagi. Einnig má vera að eitthvert fyrirtæki taki skipið á leigu til lengri tíma.

Af ofangreindu má sjá að Fáfnir Offshore hefur haft prýðilegan meðbyr; bæði náð að tryggja sér mikilvægt langtímaverkefni og sennilega nokkuð hagkvæma fjármögnun. En fyrirtækið mun þó engu að síður geta lent í verulegum mótbyr áður en langt um líður.

Samkvæmt nýlegu áliti ráðgjafafyrirtækisins IHS er búist við umtalsverðu offramboði af þjónustuskipum af þessu tagi á næstu árum. IHS segir að eftir nokkurra ára tímabil þar sem gott jafnvægi var í framboði og eftirspurn, bendi pantanir og staða hjá skipasmíðastöðvum núna til þess að mjög fjölgi í PSV-skipaflotanum á næstu árum. Og það mun hraðar en nemi aukningu í eftirspurn eftir þjónustu skipanna.

Þetta gæti verið áhyggjuefni fyrir Fáfni Offshore, sem er jú að byrja í bransanum. Hér má líka hafa í huga að hratt lækkandi olíuverð síðustu mánuði hefur dregið verulega úr eftirspurn eftir þjónustu svona skipa. Enda hefur hlutafbréfaverð í mörgum fyrirtækjum sem stunda slíka skipaútgerð hreinlega hrapað undanfarna mánuði og tekjuáætlanir þeirra farið illilega úr skorðum.

Í þessu sambandi er athyglisvert að Fáfnir Offshore fær annað nýtt skip af þessu tagi afhent á næsta ári. Þar er líklega um að ræða aðra fjárfestingu nálægt 6-7 milljörðum ISK eða svo. Engar fréttir hafa borist af verkefnum fyrir það skip og verður að teljast sennilegt að þar þurfi fyrirtækið að bítast um verkefni á spot-markaðnum. En þar sem Steingrímur Erlingsson virðist afar útsjónarsamur er kannski ekki ástæða fyrir hluthafana til að hafa miklar áhyggjur af samkeppninni. 

Þetta nýjasta skip Fáfnis Offshore verður aðeins stærra en Polarsyssel og líka eitthvað dýrara. Og skv. ummælum Steingríms á fundi VÍB, sem minnst var hér ofar, stefnir fyrirtækið á að vera senn með 3-4 skip í rekstri. Það hljóta því að vera gríðarlegar fjárfestingar framundan hjá Fáfni.

A.m.k. hluti af fjármögnun nýja skipsins virðist hafa verið tryggð með aðkomu tveggja nýrra hluthafa, sem eru sjóðir í rekstri Íslandsbanka og Landsbankans (Horn II og Akur, en í báðum tilvikum eru íslenskir lífeyrissjóðir stærstu fjárfestarnir). Áhugavert verður að fylgjast með þessum fjárfestingum næstu árin - og sjá hvernig Fáfni Offshore tekst til í þeirri hörðu samkeppni sem virðist vera framundan hjá Platform Supply Vessels. Þar er ástandið víða afar erfitt þessa dagana. Jafnvel skuldlausar útgerðir PSV-skipa eru nú nánast að grátbæna hluthafa sína um að örvænta ekki og sýna þolinmæði. Stóra spurningin núna virðist vera sú hversu lengi olíuverð helst lágt - og hvað útgerðir þjónustuskipa þola þetta ástand lengi?

Spáin sem því miður rættist

Faroe Petroleum og samstarfsaðilar þess í olíuleitar- og vinnsluleyfi númer 1 á íslenska landgrunninu hafa skilað inn leyfinu sínu. Þetta kemur ekki á óvart, enda var alltaf nokkuð augljóst að Faroe Petroleum hafði vart fjárhagslega burði til að ráðast í þær rannsóknir sem nauðsynlega eru til að staðreyna hvort olía er á svæðinu. Um þetta má vísa til fyrri skrifa Orkubloggsins.

Í þessu sambandi er reyndar svolítið skemmtilegt að sjá rök Faroe Petroleum og annarra leyfishafa fyrir því að leyfinu sé skilað. Í fréttatilkynningu Orkustofnunar um skilin á leyfinu segir að skv. leyfishöfum hafi niðurstöður frumrannsókna þeirra á leyfissvæðinu bent til þess „að frekari endurkastsmælingar í næsta áfanga myndu ekki skila tilætluðum árangri vegna basaltlaga, einangruðum við austurjaðar Drekasvæðisins, þar sem þau skyggja á það sem undir liggur.“ Þarna segir einnig að það sé mat leyfishafa „að aðrar rannsóknaraðferðir, að undanskildum borunum, myndu ekki auka umtalsvert líkurnar á að finna kolvetnisgildrur á leyfissvæði[nu].“

Niðurstaða Faroe Petroleum er sem sagt sú að ómögulegt sé að staðreyna olíu á leitarsvæðinu nema með borunum - vegna þess hversu basaltið á svæðinu gerir bergmálsmælingar ónákvæmar. En það lá alltaf ljóst fyrir að þetta væri langlíklegast - og að svo til útilokað væri að fá nægilega skýrar vísbendingar um olíu á svæðinu nema með borunum. Það var ekki bara Orkubloggarinn, sem hélt þessu fram. Heldur má sjá þetta í ýmsum gögnum sem lágu fyrir í aðdraganda þess að leyfi til olíuleitar á Drekasvæðinu voru auglýst og afgreidd. Í þessu sambandi má t.d. vísa til skýrslu Íslenskra orkurannsókna (ÍSOR) frá árinu 2007, en þar segir m.a. eftirfarandi:

Eins og lauslega hefur verið imprað á áður er eitt stærsta vandamálið við kortlagningu setlaganna með hljóðendurvarpsmælingum það að basaltþekjan, sem myndaðist í upphafi reksins, hylur bróðurpartinn af svæðinu, sérstaklega syðri hlutann. Víða er þó hægt að sjá í eldra set undir basaltinu. Basalthulan tvístrar og endurkastar megninu af hljóðinu sem notað er til kortlagningar staflans, en það getur dregið verulega úr þeim upplýsingum sem hægt er að vinna úr. 

Basaltið er sem sagt að þvælast fyrir - og það hefur alltaf verið vitað að svo væri. Og það er vandséð að bergmálsmælingar eða aðrar frumrannsóknir munu nokkru sinni geta skilað mjög skýrum niðurstöðum um olíu á svæðinu. Það eru að vísu sumstaðar á Drekasvæðinu e.k. glufur þar sem basaltið er ekki jafn mikil fyrirstaða rannsókna eins og er víðast á svæðinu. Mögulega voru Faroe Petroleum og félagar alveg sérstaklega óheppnir með val á leitar- og vinnslusvæði.

Nú liggur ekki aðeins fyrir að Faroe Petroleum hafi gefist upp á svæðinu, heldur hefur þeim og viðskiptafélögum þeirra vegna leyfisins ekki tekist að finna áhugasamt fyrirtæki til að kaupa leyfið. Þessi niðurstaða hlýtur að vera talsverð vonbrigði fyrir leyfishafana. 

Það vekur athygli að Faroe Petroleum, sem er skráð á breskan hlutabréfamarkað, virðist ekki ennþá hafa tilkynnt hlutabréfamarkaðnum um skil sín á umræddu leyfi. Það sýnir kannski vel hversu litlar væntingar fyrirtækið alltaf hafði um verðmætasköpun af þessu leyfi.

Nú verður fróðlegt að sjá hvernig hinum tveimur olíuleitar og -vinnsluleyfunum reiðir af. Þar er eitt geysilega fjárhagslega sterkt félag meðal leyfishafa, þ.e. kínverska olíufyrirtækið CNOOC. Áætlað er að fljótlega (jafnvel næsta sumar, þ.e. 2015) verði gerðar endurvarpsmælingar á þessum tveimur leyfissvæðum. Þá mun vonandi skýrast hvert framhaldið þar verður.

Sádarnir vilja ekki tapa meiri markaðshlutdeild

Kannski rétt að byrja þessa grein á alveg svakalegra djúpri speki - sem er í takt við það sem nú má lesa á hundruðum ef ekki þúsundum vefsíðna greiningadeilda og sérfræðinga um veröld víða: Olíuverð hefur lækkað mikið undanfarna mánuði og gæti haldið áfram að lækka - þar til það nær jafnvægi. Og að því mun koma að olíuverð tekur að hækka á ný.

Þannig er nú það og kannski ekki meira um þetta að segja. Og þó. Það er staðreynd að olíuverð hefur lækkað skarpt á árinu eða vel rúmlega þriðjung á um hálfu ári. Þessi lækkun stafar af  miklu olíuframboði og slaka í efnahagslífi heimsins. Hversu langt niður olíuverð fer veit ekki nokkur hræða. Og enn síður hvenær verðið nær jafnvægi. Og/eða hvenær það fer að mjakast upp á við á ný. En það er áhugavert að velta aðeins fyrir sér hvaða áhrif verðlækkanirnar hafa á olíuframleiðslu. Þarna á sér nefnilega stað ansið spennandi einvígi þar sem hagsmunirnir nema hundruðum milljarða USD í hverjum mánuði.

Tvennt hlýtur hér að skipta miklu máli. Í fyrsta lagi það að stór hluti af olíunni sem heimurinn notar verður ekki framleidd nema olíuverð sé a.m.k. 70 USD/tunnan og jafnvel nær 80 USD/tunnan. Í öðru lagi skiptir miklu að sum mikilvæg olíuútflutningsríki geta ekki rekið ríkissjóð sinn hallalausan nema olíuverð sé vel yfir 100 USD/tunnan.

Þess vegna blasir við að núverandi olíuverð, um 70 USD/tunnan á Brent og 65 USD/tunnan á WTI, er ekki sjálfbært miðað við olíuþörf heimsins. Þetta verð er því ekki raunhæft eða mögulegt nema í takmarkaðan tíma. Olíuframleiðsla hlýtur senn að minnka og verðið að skríða upp á við. Stærstu spurningarnar eru a) hversu hratt mun draga úr framleiðslunni og b) hversu lengi munu helstu olíuútflutningsríkin geta lifað við olíuverð sem ekki stendur undir ríkisútgjöldum þeirra?

Einvígi Sádanna við olíuiðnaðinn utan OPEC

Fyrri spurningin (hversu hratt mun draga úr framleiðslunni?) snýr fyrst og fremst að þeim olíuframleiðendum sem eru að takast á við dýrustu vinnsluna. Þetta eru aðallega vestræn fyrirtæki, sem stunda olíuvinnslu á heimskautasvæðum, vinnslu úr olíusandi í Alberta í Kanada  og vinnslu úr þunnum olíulögum á nokkrum svæðum í Bandaríkjunum; einkum í Texas og N-Dakóta.

Undanfarin ár hefur olíuframleiðsla nokkurra landa utan OPEC vaxið töluvert hraðar en framleiðsla OPEC-ríkjanna. Þar kemur einkum til aukin olíuframleiðsla úr olíusandi í Kanada (oil sand) og ný tegund olíuframleiðslu í Texas og N-Dakóta í Bandaríkjunum, þ.e. framleiðsla á s.k. tight oil (stundum kölluð shale oil, sem ekki má rugla saman við oil shale sem er allt annars konar auðlind). Fyrri spurningin, sem hér var nefnd, er því fyrst og fremst sú hvort draga muni úr olíuframleiðslu í Kanada og Bandaríkjunum?

Síðari spurningin (hversu lengi munu helstu olíuútflutningsríkin geta lifað við olíuverð sem ekki stendur undir ríkisútgjöldum þeirra?) snýr að hinum dæmigerðu olíuríkjum þar sem vinnslan er fyrst og fremst í höndum ríkisolíufélags og hagnaður af vinnslunni er langmikilvægasta tekjulind ríkissjóðs viðkomandi landa. Þarna eru OPEC ríkin besta dæmið ásamt Rússlandi. En þar sem Saudi Arabía er langstærsti olíuútflytjandinn innan OPEC eru það í reynd Sádarnir sem öllu ráða um það hvaða olíuverð OPEC getur sætt sig við. A.m.k. meðan samstarfið innan OPEC springur ekki í loft upp og ríkin virða framleiðslukvótana þokkalega. Þess vegna snýst síðari spurningin fyrst of fremst um það hversu lágt olíuverð Sádarnir eru tilbúnir að þola og hversu lengi.

Segja má að nú sé í gangi störukeppni milli Sádanna annars vegar og vestræna olíuiðnaðarins hins vegar. Eða einvígi. Með vestrænum olíuiðnaði er hér fyrst og fremst átt við fyrirtæki í olíuvinnslunni í N-Dakóta og Texas. Þar er á ferðinni vinnsla á tight oil, en þetta er olíuvinnsla sem var lítt þekkt þar til fyrir fáeinum árum (á ensku er aðferðin nefnd hydraulic fracturing; stytt sem fracking). En það er sem sagt störukeppni í gangi á milli Sádanna annars vegar og hinnar nýju tegundar af olíuvinnslu vestur í Bandaríkjunum hins vegar. Og þess er nú beðið hver fyrst lítur undan og dregur úr olíuframleiðslu sinni.

Nýjum olíuverkefnum seinkar

Sa sem lítur til kostnaðar við olíuvinnslu kann að velta fyrir sér af hverju lágt olíuverð veldur ekki fyrst samdrætti í vinnslu á heimskautaolíunni eða olíusandi. Það er jú almennt ennþá dýrari vinnsla heldur en sú að vinna tight oil með fracking. En málið er flóknara en svo. Verkefnin í heimskautaolíunni og olíusandinum eru risastór fjarfesting í gríðarstórum olíulindum. Þetta eru fjárfestingar gerðar til svo langs tíma, að nettar sveiflur í olíuverði hafa yfirleitt ekki mikil áhrif á þau verkefni sem komin eru í gang.

Lækkandi olíuverð núna stöðvar því ekki slíka vinnslu, jafnvel þó dýr sé. En auðvitað leiðir olíuverðlækkunin til þess að nýjum svona verkefnum er seinkað, þ.e. þeim er slegið á frest. Það kann að hafa alvarlegar afleiðingar í framtíðinni þegar olíueftirspurn eykst og olíuframleiðendur munu ekki ná að fullnægja markaðsþörfinni. Þá er líklegt að olíuverð æði upp. Hvenær það verður er ómögulegt að segja. Og það er framtíðarvandamál.

Vinnsla á olíulindum þar sem um er að ræða tight oil er miklu einfaldara og kostnaðarminna verkefni en vinnsla á heimskautaolíu eða olíusandi. Þess vegna eru verkefnin í tight oil líka margfalt fleiri og skammtímaáhrif olíuverðs í þeim iðnaði miklu meiri. Hver og ein slík olíulind er mjög fljót að tæmast og þarf sífellt að vera að ráðast í ný og fleiri verkefni til að viðhalda framleiðslunni. Lækkandi olíuverð gæti því nokkuð skjótt haft þau áhrif að mjög hægi á slíkri vinnslu. Og sennilega þarf olíuverð ekki að lækka mikið meira en orðið er til að valda gjaldþrotum hjá fyrirtækjum sem eru umsvifamikil í tight oil - og þá sérstaklega hjá þeim skuldsettustu. Það er því vel mögulegt og jafnvel nokkuð líklegt að brátt fari a.m.k. að hægja á vextinum í vinnslu á tight oil. Það er bara óvíst hversu hratt þetta gerist.

Sádarnir ætla sér að ná fyrri markaðshlutdeild

Þetta er efalítið það sem Sádarnir eru að horfa til. Þ.e. að hægja á olíuframleiðslunni utan OPEC og þar með halda markaðshlutdeild sinni. Þeir hafa undanfarin ár horft upp á það að markaðshlutdeild þeirra hefur verið að dragast saman og álíta að nú sé nóg komið. Með því að þrengja að arðsemi vestrænu olíufyrirtækjanna telja Sádarnir sig geta hægt á olíuframleiðslunni í Bandaríkjunum, Kanada og víðar utan OPEC - og þar með haft tækifæri á að auka eigin markaðshlutdeild til þess sem var.

Um leið gera þeir ljúflingarnir ráð fyrir að þá muni markaðsáhrif þeirra og OPEC aukast. Þ.a. unnt verði að stýra olíuverði án þess að eiga á hættu að missa markaðshlutdeild.

Þessi stefna Sádanna kom skýrt fram á síðasta fundi OPEC í Vín. Innan OPEC eru nokkur ríki sem eru að lenda í verulegum vandræðum vegna lágs olíuverðs. Sennilega er Venesúela verst statt, en einnig gætu Nígería og Íran mögulega lent í vanda svo dæmi séu tekin. Þess vegna er verulegur þrýstingur á Sádana innan OPEC um að þeir dragi úr olíuframleiðslu sinni - svo verðið hækki. En Sádunum varð ekki hvikað; OPEC skyldi halda framleiðslukvótum sínum óbreyttum og ekki draga svo mikið sem einn dropa úr framleiðslu sinni. 

Háskalegur leikur?

Þetta er ekki einfaldur leikur. Í fyrsta lagi er mögulegt að olíuverð falli meira og lengur en áætlanir Sádanna gera ráð fyrir. Þá yrði tekjutap þeirra meira en þeir eru að meta núna. Saudi Arabía er að vísu það fjárhagslega sterk að áhætta Sádanna sjálfra er ekki mikil. En ef þessi sviðsmynd yrði að veruleika yrði fjártjón sumra annarra OPEC-ríkja hrikalegt - og þá gæti samstaða OPEC rofnað og Saudi Arabía misst mikil áhrif á olíumarkaði.

Hugsanlega hefði þó verið ennþá áhættusamara ef Sádarnir og OPEC hefðu dregið úr framleiðslu sinni núna til að reyna að ná olíuverði upp. Mikið olíuframboð virðist vera víða um heim - og svo hefði geta farið að Sádarnir hefðu einfaldlega misst ennþá meiri markaðshlutdeild og það án þess að olíuverð haggaðist. En hvað svo sem verður er þetta allt saman veisla fyrir orkuáhugafólk; það verður æsispennandi að fylgjast með verðþróuninni næstu mánuðina og misserin og sjá hvernig Sádarnir og OPEC bregðast við. 

Ísland græðir miklu meira en Kína

Olíuverð er lágt, OPEC ætlar ekki að draga úr framleiðslu og þess vegna mun olíuverð sennilega lækka enn meira.

Í fjölmiðlum hefur talsvert verið fjallað um þessa ákvörðun OPEC. Sem í fyrirsögn RÚV er kölluð „aðgerðarleysi“. En það er reyndar ekki „aðgerðarleysi“ af hálfu OPEC að halda framleiðslukvótum sínum óbreyttum. OPEC hefur með formlegum hætti brugðist við stöðunni á olíumörkuðum eins og samtökin álíta skynsamlegast. Það er miklu fremur aðgerð fremur en aðgerðarleysi!

Í fréttum RÚV sagði einnig að sumar þjóðir hagnist mikið á lágu olíuverði og mest Kína. Það er jú svo að Kína flytur inn meiri olíu og olíuafurðir en nokkurt annað land (þegar miðað er við nettó innflutning). Þess vegna skiptir lágt olíuverð Kína auðvitað miklu máli.

En það er ekki allskostar rétt að segja að Kína sé það land sem mest hagnist á lágu olíuverði. Olíunotkun í Kína er ennþá afar lítil - þegar litið er til fólksfjölda. Flest vestræn ríki eru miklu stærri nettó innflytjendur að olíu og olíuafurðum heldur en Kína, þ.e. miðað við fólksfjölda.  

Þau ríki sem hagnast mest á lágu olíuverði eru lönd sem nota hlutfallslega mikið af olíu - miðað við fólksfjölda - og þurfa að flytja hlutfallslega mest inn af olíu. Helstu dæmin um lönd sem nota hlutfallslega mjög mikið af olíu (og olíuafurðum) og flytja hlutfallslega mikið inn, eru t.d. Belgía, Finnland, Luxembourg, Singapore og Svíþjóð. Og i þessum ljúfa hópi er einnig Ísland. 

Við Íslendingar erum sem sagt sú þjóð sem nýtur þess hvað mest að olíuverð lækki. Vegna þess að við erum einn allra stærsti nettó innflytjandinn á olíu og olíuafurðum - miðað við fólksfjölda. Og þessi þægilega verðlækkun á olíu og olíuafurðum núna sést alveg örugglega á hratt lækkandi verði á bensínstöðvum landsins. Ekki satt?

---------------------------------------

PS: Það flækir reyndar mat á hagnaði Íslendinga af lágu olíuverði að hvergi er framleitt eins mikið af áli eins og hér á Íslandi - miðað við fólksfjölda. Þegar olíuverð lækkar hefur álverð tilhneigingu til að lækka líka. Verðið á stærstum hluta raforkunnar sem seld er til álveranna hér á Íslandi er tengt álverði. Þess vegna er líklegt að lækkun á olíuverði lækki tekjur Landsvirkjunar og annarra orkufyrirtækja hér.

Sökum þess hversu bilaflotinn okkar og fiskveiðiskipin nota mikið af olíuafurðum, eru nettóáhrifin af lækkandi olíuverði engu að síður jákvæð fyrir Ísland. Til að vita nákvæmlega hversu jákvæð áhrifin eru, m.a. að teknu tilliti til lækkandi álverðs, er um að gera að sitja við nú yfir helgina og reikna. Orkubloggarinn treystir því að lesendur muni einmitt gera það og skili nákvæmri niðurstöðu sem allra fyrst. Góða helgi.