Auðlindir stóriðjunnar?

Álítur stóriðjan á Íslandi sig eiga orkuauðlindir landsins? 

Svo mætti halda. Nýverið lýsti Ágúst Hafberg hjá Norðuráli því yfir að það sé misskilningur að raforka sem Norðurál kaupir af Landsvirkjun, skv. samningi sem rennur út 2019, sé að losna. Því Norðurál hyggist nota þessa orku „áfram um fyrirsjáanlega framtíð“. Þetta er afar furðulegur málflutningur hjá Ágústi. Því þarna er engu líkara en að viðkomandi framkvæmdastjóri Norðuráls telji fyrirtækið svo gott sem eiga orkuna. Og að engu skipti að samningurinn um kaup Norðuráls á orkunni renni út árið 2019 - og að ennþá hefur ekki verið samið um áframhaldandi viðskipti. 

Ágúst Hafberg hefur líka haldið því fram að álverin hér á Íslandi séu að meðaltali að greiða um 30 USD/MWst fyrir raforkuna. Sem er tóm vitleysa. Töluna studdi Ágúst við trúnaðarskýrslu(r) ráðgjafafyrirtækisins CRU Group, sem hann reyndar mátti ekki birta slíkar upplýsingar úr. Og braut þar með trúnað Norðuráls gagnvart CRU. Auk þess sem CRU hafði bersýnlega ofmetið meðalverðið hér all hressilega (eins og lesa má um hér).

Nýverið bættist framkvæmdastjóri Samáls, sá ágæti maður Pétur Blöndal, í þennan ruglmálflutning. Og vitnaði líka til trúnaðarupplýsinga frá CRU og sagði meðalverðið til álvera hér vera um 29 USD/MWst. Þetta var afar miður að sjá, því Pétur er vafalítið vandaðri en svo að vilja taka þátt í að útbreiða þvælu.

Og þarna hefur mátt sjá fleiri athyglisverð útspil, þar sem dellumálflutningur framkvæmdastjórnar Norðuráls hefur fengið töluverðan byr undir vængi. Þar hefur farið framarlega í flokki Runólfur Ágústsson, núverandi verkefnastjóri hjá fyrirtækinu Ráðgjöf og verkefnastjórnun. Þeir Ágúst og Runólfur virðast eiga það sammerkt að hafa nákvæmlega engan skilning á því að útilokað er meðalverð á raforku til áliðnaðarins hér á landi sé nálægt 30 USD/MWst. Runólfur hefur verið afar duglegur að breiða út sjónarmið þeirra Ágústs og Péturs. Og hann hefur gætt þess vandlega að leiðrétta ekki sínar röngu ályktanir, þrátt fyrir að hafa verið bent á skýrar röksemdir um að málflutningur Ágústs og Péturs um orkuverðið til álvera hér standist ekki.

Það er líka athyglisvert að á Fésbók hafa upp á síðkastið sprottið upp síður, eins og „Auðlindir okkar“ og „Atvinna og iðnaður“. Sem eru látnar líta út sem skynsamleg umfjöllun um þessi málefni. En leggja mesta áherslu á einhliða (og illa rökstuddan) áróður. Sem fyrst og fremst virðist hafa þann tilgang að þjóna stóriðjunni (og kvótaeigendum þegar um sjávarútvegsumfjöllun er að æða).

Það er dæmigert fyrir þessar áróðurssíður hvernig nú síðast var þar fagnað áformum um álver á Norðurlandi vestra. Fyrsti áfangi alversins myndi kalla á rúmlega 200 MW virkjanir. Og skv. fréttum er gert ráð fyrir stækkun álversins sem þá samtals myndi kalla á rúmlega 400 MW virkjanir fyrir álverið. Sem sagt tveir risastórir langtímasamningar í viðbót um íslenska endurnýjanlega raforku á mjög lágu verði. Til orkufreks iðnaðar sem skilar afar lítilli vermætasköpun. Eða eins og ráðgjafa- og greiningafyrirtækið Platts orðar það; Aluminum smelting is power intensive and adds little value.

Þarna á umræddum síðum á Facebook hefur mátt sjá hampað ýmsum fádæma lélegum skrifum sem undanfarið hafa birst, þar sem reynt er að láta líta svo út að fráleitt sé að álverin hér séu að greiða lágt raforkuverð. Og að fráleitt sé að huga að sæstreng milli Íslands og Bretlands.

Við Íslendingar erum samkvæmt þessum skrifum svo heppnir að vera með óhemju mikið magn af strandaðri orku, sem við eigum fyrst og fremst að selja til stóriðju - því þannig fáist svo góð nýting í virkjununum. Og að við eigum alls ekki reyna að koma raforkunni í gott verð með orkuútflutningi. 

Umræddur málflutningur er svo mikil þvæla að þetta er í reynd bráðskemmtileg lesning. Nú síðast var þarna á „Auðlindum okkar“ reynt að rökstyðja það, að það sé tóm vitleysa að skynsamlegt geti verið að líta til Noregs sem áhugaverðs fordæmis í raforkumálum. Af því umframorka í Noregi sé miklu meiri en á Íslandi og löndin eða raforkukerfin séu því alveg ósambærileg. Þessum málflutningi virðist sérstaklega beint að grein sem Óli Grétar Blöndal Sveinsson, framkvæmdastjóri þróunarsviðs Landsvirkjunar, skrifaði nýverið.

Í grein Óla Grétars kom m.a. fram að með bættri nýtingu orkukerfisins hér, án nýrra virkjana, væri hægt að fá um 2 TWst af raforku árlega, eða um 40% af orkuþörf sæstrengs. Og að nærtækt sé að líta til reynslu Norðmanna, sem nýlega hafi lagt sæstrengi til Hollands og Danmerkur og gert það án þess að leggja í nýjar stórfelldar virkjanaframkvæmdir.

Þessar ábendingar Óla Grétars var reynt að gera tortryggilegar á síðunni „Auðlindir okkar“. Og látið líta svo út að samanburður við Noreg sé bara vitleysa - af því hér fer svo mikið af raforkunni til stóriðju og þess vegna nýtist virkjanirnar svo óskaplega vel hér og miklu betur en í Noregi. Útflutningur á raforku sem framleidd er í Noregi kemur sem sagt bara til af illu heilli - af því stóran hluta dagsins er ekki þörf fyrir orkuna í Noregi. Sæstrengirnir og aðrir rafstrengir milli Noregs og nágrannalanda eru sem sagt nánast ill nauðsyn fyrir Norðmenn. Af því þeir hafa ekki næga stóriðju til að geta keypt ca. 80% raforkunnar allan sólarhringinn alla daga ársins. 

Þarna á „Auðlindum okkar“ er engu líkara en markmiðið sé að snúa öllu a hvolf. Enda hentar slíkt vel málflutningi stóriðjunnar og þá ekki síst dellunni í framkvæmdastjóra Norðuráls. Samskonar þvæla hefur sést á öðrum vettvangi, þar sem maður að nafni Þorsteinn Þorsteinsson, rekstrarhagfræðingur, er á samskonar nótum eins og sjá má á „Auðlindum okkar“. Og heldur fram staðlausum stöfum um að sæstrengur milli Íslands og Bretlands yrði „í eigu erlendra vogunarsjóða“ og að orkan frá Íslandi „yrði aldrei samkeppnishæf vegna mikils flutningskostnaðar og lækkandi orkuverðs á evrópska markaðnum“.

Þorsteinn er kominn langt fram úr öllum að ákveða hver myndi eiga sæstrenginn og líka búinn að sjá fyrir hvernig orkuverðið í Evrópu mun þróast næstu áratugina. Þessi framsýni Þorsteins hjálpar honum því miður ekki að skilja íslenska raforkukerfið. Þar eru í dag vissir meintir flöskuhálsar í flutningskerfi Landsnets. Og það er sannarlega ekki mikið af lausri orku til sölu. En sú staða merkir bara aldeilis ekki að tilefni sé til að slá sæstrengshugmyndir út af borðinu. Sú flutningsleið fyrir raforku, þegar horft er nokkur ár fram í tímann, er alveg jafn áhugaverð þó svo akkúrat núna sé ekki allt flæðandi hér í lausri orku og þó svo styrkja þurfa flutningskerfið hér innanlands.

Enda er það jú svo að Icelandair leggur ekki niður millilandaflug þó svo einhver flugvöllur hér eigi erfitt með að anna innanlandsflugi. Og Vegagerðin hættir ekki að skoða mögulegar nýjar stofnbrautir eða þjóðvegi um landið þó svo umferðahnútar myndist í miðbænum vegna mikillar rútuumferðar í 101 Reykjavík. Staðreyndin er auðvitað sú að það er fullkomlega eðlilegt að huga að mögulegum útflutningi á raforku, sem er verkefni sem þarfnast mikils undirbúnings, samhliða því að flutningskerfi raforku á Íslandi kann að verða styrkt.

Það var ansið kostulegt hvernig hinir nafnlausu aðstandendur áróðurssíðunnar „Auðlindir okkar“ - sem með réttu ætti kannski fremur að kallast „Auðlindir okkar stóriðjunnar og útgerðarinnar“ - lentu í smá flækju vegna nýrra frétta um rafgeymana sem Elon Musk og Tesla eru að hrinda úr vör. Á síðunni „Auðlindir okkar“ er rafgeymunum hampað sem frábærri leið til að fullnýta íslenska orku. Og um leið nefnd dellutala um kostnað vegna sæstrengs. Það vill bara svo til að við Íslendingar þurfum enga rándýra Tesla-rafgeyma til að bæta orkunýtingu eða nýtingu virkjana. Vegna þess að við eigum ígildi stærsta Tesla-rafgeymis í heimi! Sem eru miðlunarlónin. Og engin þjóð í heiminum á hlutfallslega eins mikla orku í miðlunarlónum eins og Íslendingar.

Hugmynd Tesla gengur einmitt út á það að safna saman ódýrri orku í rafgeymi (sem er í reynd samskonar eins og  að safna vatni í miðlunarlón). Og svo nota eða selja orkuna þegar verðið er hæst yfir daginn. Nákvæmlega sama felst í þeirri hugmynd að nýta hina miklu stýranlegu og grænu vatnsaflsorku Íslands til að selja hana á sem hæstu verði um sæstreng - þegar eftirspurnin er mest handan strengsins (í Bretlandi). Miðlunarlónin eru sem sagt eins og náttúrulegur risavaxinn Tesla-rafgeymir. Nema hvað Tesla-rafgeymarnir eru margfalt dýrari aðferð til að geyma orku. 

Þetta virðast aðstandendur „Auðlinda okkar“ ekki hafa skilið. En það er kannski ekkert skrýtið, því þeir viðast bera ákaflega lítið skynbragð á það hvernig skynsamlegast er að huga að bættri nýtingu og arðsemi íslensku orkuauðlindanna. Sem eru vel að merkja orkuauðlindir Íslendinga - en ekki orkuauðlindir stóriðjunnar!

Að sjálfsögðu er öllum heimilt að hafa sínar skoðanir um álver og/eða sæstrengi. En það er engu að síður visst áhyggjuefni hversu umfangsmikill og einbeittur áróður hefur allt í einu sprottið þarna upp; áróður sem fyrst og fremst þjónar þröngum hagsmunum erlendrar stóriðju. Þar sem farið er rangt með ýmsar mikilvægar staðreyndir og bersýnilega allt gert í þeim tilgangi að afvegaleiða umræðuna og reyna að slá ryki í augu almennings.

Musk sér tækifærin í bættri orkunýtingu

Always be a good boy, dont ever play with guns, but I shot a man in Reno just to watch him die, when I hear that whistle blowing, I hang my head and cry.

Það gengur ýmislegt á í Reno. Eins og m.a. segir frá í ofangreindum texta ljúflingsins Johnny Cash. En heimur batnandi fer. Hér veður sagt frá því hvernig viðskiptalífið í Reno og nágrenni hefur þróast frá spilavítum til gagnavera og hátækni. Og í því efni sérstaklega horft til nýjustu frétta frá Nevada um rafgeymaverksmiðju Elon´s Musk & Tesla Motors.

Frumbyggjarnir náðu til sín spilavítaveltunni

Reno! Las Vegas! Nevada! Í huga Orkubloggarans kvikna eftirminnilegar senur úr Guðföðurnum II. Þegar Moe Greene lá á nuddbekknum og var skotinn beint í augað gegnum gleraugun sín. Eða þegar Fredo fór með Maríubænina í sinni síðustu veiðiferð á Lake Tahoe.

Reno, sem liggur í Nevada skammt frá Lake Tahoe og fylkismörkunum að Kaliforníu, var löngum helst þekkt fyrir spilavítin sín og skyndigiftingar í anda Las Vegas. En þetta tók að breytast kjölfar Hæstaréttardóms í hinu fræga máli Bryan v. Itasca árið 1976. Því þá áttuðu indíánaættflokkar í Bandaríkjunum sig á því að þeim væri heimilt að reka spilavíti innan verndarsvæðanna. Og að það gæti orðið góð tekjulind.

Spratt nú upp fjöldi spilavíta víða á verndarsvæðum indíána í Bandaríkjunum. Fyrir vikið snarminnkaði aðsóknin að spilavítum í Reno. Og eftir því sem á leið níunda áratuginn minnkaði spilavítaveltan þar jafnt og þétt og sífellt minni nýting varð á matsölustöðum, gistihúsum og hótelum í borginni.

Gagnaver leysa spilavítin af hólmi

Afleiðingin varð sú að Renoborg varð fyrir geysilegu tekjutapi. Ennþá er þó starfrækt þar risahótelið fornfræga; Peppermill. En kannski aðallega vegna þess að hótelið hefur getað nýtt jarðvarma á svæðinu og þannig sparað sér dágóðan skilding. Það vill nefnilega svo til að Nevada er það fylki Bandaríkjanna hvar jarðhitanýting er einna mest og hagkvæmust í landinu öllu.

Um áratugaskeið hefur Nevadafylki reynt að laða til sín margvíslegan atvinnurekstur til að vinna á móti meiri samkeppni frá svæðum utan Nevada í spilavítabransanum. Þar hefur áherslan sérstaklega verið á kvikmyndageirann og tryggingafyrirtæki, sem notið hafa rausnarlega skattaendurgreiðslna frá fylkinu.

En með miklum breytingum í orkugeiranum hafa stjórnvöld í Nevada nú fundið nýja leið til að efla nýja uppbyggingu og atvinnurekstur í fylkinu. Ríkisstjórinn fékk fyrirtækið Applied Economics í Fönix í Arisóna til að gera úttekt á því hvar helstu tækifærin lægju. Og niðurstaðan var nokkuð skýr; tækifæri Nevada voru sögð fyrst og fremst felast í hagkvæmu raforkuverði og góðu flutnings- og dreifikerfi.

Með því mætti laða að margvíslegan iðnað og þjónustu sem þarf á þessu tvennu að halda. Auk þess sem unnt yrði að bjóða að öll raforkan kæmi frá endurnýjanlegum auðlindum; vatnsafli (sbr. Hoover-stíflan), jarðvarma og sólarorku. Að vísu myndi einnig þurfa að bjóða fyrirtækjum ýmsa skattalega hagræðingu. En að trygg og græn raforka á hagkvæmu verði, væri grundvallaratriði og þá ekki síst fyrir margvísleg tæknifyrirtæki og hátækniiðnað.

Microsoft, Amazon, Apple...

Skammt austur af Reno hefur nú verið sett upp sérstakt uppbyggingarsvæði sem nefnist Reno Technology Park (RTP). Þáttaskil urðu árið 2012 þegar fylkið landaði risastórum samningi við Apple um að gagnaver risi þarna í tæknigarðinum (að sjálfsögðu hvarflaði ekki að Nevada að reyna að fá til sín þarna hefðbundna stóriðju, því hún skilar jú afar fáum störfum miðað við orkumagn). Áður en Apple kom á svæðið höfðu Reno og Nevada náð að fanga athygli viðskiptalífsins og fjölmiðla með nokkrum nýjum samningum við net- og hátæknifyrirtæki eins og Amazon og Microsoft. Um þessa athyglisverðu stefnumótun hefur mikið verið fjallað, m.a. í NYT. 

Frumkvöðullinn Elon Musk kemur til sögunnar

Elon Musk er frumkvöðull og viðskiptastjarna í Bandaríkjunum. Hann öðlaðist líklega fyrst verulega frægð sem einn stofnenda PayPal og svo geimflauga og-ferðafyrirtækisins SpaceX. Síðust árin hefur þó Musk verið mest áberandi við uppbyggingu á rafbílafyrirtækinu sínu; Tesla Motors. Sem smíðar glæsilega lúxusbíla sem þeytast áfram á raforkunni einni saman.

Og það er einmitt þessi rafbílabransi sem liggur að baki nýjasta viðskiptaævintýri Musk. Sem er stærðarinnar rafgeymaversmiðja, sem reist verður í Nevada. Og staðarvalið byggðist einmitt á þeim meginatriðum sem stjórnvöld í Nevada og Reno hafa lagt áherslu á; endurnýjanlegri orku, góðu dreifikerfi og hagstæðu rekstrarumhverfi.

Það var blanda af þessu þrennu sem varð til þess að Musk ákvað að rafgeymafabrikka Tesla skyldi risa utan við Reno. Óneitanlega hlýtur skattaumhverfið að hafa átt þarna stóran þátt. Því ívilnunarpakkinn sem Tesla þarna fékk frá stjórnvöldum, er einn sá allra stærsti í gjörvallri viðskiptasögu Bandaríkjanna!

Alls eru ívilnanirnar sem Tesla mun þarna njóta metnar á um 1.300 milljónir USD. Einungis örfá dæmi eru um stærri ívilnunarsamninga af þessu tagi til handa fyrirtækjum í Bandaríkjunum. Þar er Boeing fremst í flokki með tíu sinnum stærri ívilnunarsamning við stjórnvöld í Washingtonfylki. Önnur fyrirtæki sem líka hafa fengið svona risastóra samninga eru t.d. Nike (í Oregon) og Intel (í Nýju Mexíkó). Og auðvitað góðvinur okkar Íslendinga, álfyrirtækið Alcoa, sem fékk hátt i sex milljarða dollar ívilnunarsamning í New York-ríki.

Lykilatriðin eru betri orkunýting og sparnaður

Þannig gerast kaupin á eyrinni. En það sem er alveg sérstaklega athyglisvert við viðskiptamódelið hjá Tesla-rafgeymunum, er hvernig varan á að skapa viðskiptavinunum ágóða. Varan verður óvenjulega stórir og öflugir rafgeymar. Sem geta veitt góð tækifæri til að bæta orkunýtingu og stuðlað að orkusparnaði. Þetta er að verða sífellt ábatasamari bransi. Enda stefnir nú í að fleiri fyrirtæki feti þarna í fótspor Tesla; m.a. General Motors.

Rafgeymarnir eru einkum hugsaðir til að eigendur þeirra geti hlaðið niður raforku þegar raforkuverð er lágt. Og nái þannig í tímans rás fram umtalsverðum sparnaði – því með þessu þurfa eigendur rafgeymanna að kaupa minna af rafmagni þegar raforkuverð er hátt. Þetta getur skipt miklu máli í mörgum fleiri löndum en Bandaríkjunum. Víðast hvar á Vesturlöndum eru raforkumarkaðir með þeim hætti að raforkuverðið sveiflast oft mikið innan hvers sólarhrings. Og þess vegna getur verið ábatasamt að „hamstra“ orku á tímum þegar orkuverð er sérstaklega lágt, eins og oftast er á ákveðnum tímum sólarhringsins.

Kaupendur rafgeymanna eiga bæði að verða fjölskyldur og fyrirtæki. Og eftir því sem geymarnir stækka ennþá meira, er þess vænst að þeir geti jafnvel nýst raforkuframleiðendunum sjálfum. Til að geyma raforku og þannig auka hagkvæmni í rekstri sínum. Svo sem sólar- eða vindorkufyrirtækjum, sem fram til þessa hafa lítt getað stýrt framboði vöru sinnar, og jafnvel öðrum raforkuframleiðendum.

Íslendingar eiga erfitt með skilja orkusparnað og -hagkvæmni

Það er svolítið magnað að grundvöllur geti verið fyrir rándýra rafgeyma til þess eins að ná fram hagvæmni og sparnaði í raforkunotkun og -framleiðslu. Hvort viðskiptamódel Tesla-rafgeymanna gengur upp á eftir að koma í ljós. En það er staðreynd að viðskipti af þessu tagi, þ.e. að geyma raforku, geta skilað mikilli arðsemi. Víða um heim, sérstaklega í Evrópu, er það vel þekkt að nota ódýra raforku á næturnar til að beinlínis dæla vatni upp í miðlunarlón. Þaðan sem vatnsaflsvirkjun svo selur rafmagnið á hærra verði yfir daginn. Þetta er mikið gert í Alpalöndunum og einnig á Bretlandi.

Þetta er einmitt eitt atriðanna að baki hugmyndinni um sæstreng milli Íslands og Bretlands. Að bæta nýtingu á íslenska orkukerfinu. Þar mætti jafnvel spara miðlunarlónin yfir nóttina - með því að flytja inn ódýra raforku á næturverði - og svo selja rafmagn á geysiháu verði til Bretlands yfir daginn þegar verðið er hæst. Með þessu næðist meiri hagkvæmni og aukinn arðsemi.

Hér á landi þekkjum við ekki verðsveiflur af því tagi sem gerast á raforkumörkuðum víða í öðrum löndum. Þess vegna eru margir Íslendingar sem virðast eiga erfitt með að skilja að græn íslensk orka er alls engin hrávara. Íslensk raforka er í reynd ekki bara rafmagn heldur felast í henni geysilega sérstakir eiginleikar og verðmæti. Verðmæti sem við missum af eins og staðan hér er í dag með okkar strönduðu orku. Stýranleiki vatnsaflsins veldur því að ef við hefðum aðgang að raforkumarkaði þar sem verðið er oft hátt, gætum við hagnast mikið á þessari aðferðafræði. Sem er mjög í anda Elon Musk og hugmyndar hans með rafgeymaframleiðslu Tesla.

Við eigum stærsta Tesla-rafgeymi heims

Það er ómögulegt að fullyrða hvort rafgeymaævintýri Tesla mun verði ábatasamt eða endasleppt. Þarna þarf að smíða og selja geysilegan fjölda rafgeyma til að dæmið gangi upp. Og ekki víst að það takist.

Við hér á Íslandi þurfum aftur á móti ekki að kaupa neina Tesla-rafgeyma. Því við eigum náttúrlega rafgeyma - í formi miðlunarlóna. Það er svo undir okkur sjálfum komið hvort við viljum nýta þessa afar óvenjulegu aðstöðu okkar (Ísland býr yfir langmestri virkjaðri vatnsorku í veröldinni miðað við stærð þjóða). Viljum við helst selja megnið af raforkunni á botnverði til stóriðju? Sem svo selur afurðirnar til móðurfélaga og annarra skyldra aðila erlendis? Og þar með fara hrávöruleiðina. Eða viljum við gera stýranlegu og endurnýjanlegu raforkuna okkar að sannkallaðri eðalvöru? Hugleiðum möguleikana vandlega.

Elon Musk sér tækifærin í bættri orkunýtingu. En gera Íslendingar það?

Orkuverðið til Noruráls verður um 35 USD/MWst

Hér í upphafi skal tekið fram að verðið sem tilgreint er í fyrirsögninni er algert lágmarksverð. Og flutningskostnaður er innifalinn í verðinu.

Nú styttist í að samningur Landsvirkjunar og Norðuráls (Century Aluminum) frá 1999 renni út. Sú orka nemur um þriðjungi af raforkunotkun álversins í Hvalfirði. Til að raforkuviðskipti milli fyrirtækjanna haldi áfram, eftir að samningurinn rennur út 2019, þarf að semja upp á nýtt um raforkukaup. Hér í þessari grein er m.a. fjallað um eftirfarandi atriði:

• Raforkuverð Landsvirkjunar til álvera (meðalverð) er með því lægsta í heimi. Sérstaklega er verðið lágt í samningunum við Fjarðaál (Alcoa) og Norðurál (Century). Verðið er vel að merkja lægst í samningi Landsvirkjunar og Norðuráls. Og þetta er einmitt samningurinn sem rennur út árið 2019.
• Raforkuverð í nýjum samningi við Norðurál yrði sennilega um eða yfir 35 USD/MWst.
• Þá myndi meðalverð Landsvirkjunar til álvera hækka úr um 26 USD/MWst í rúmlega 28 USD/MWst.
• Meðalverð Landsvirkjunar yrði engu að síður áfram mjög lágt í alþjóðlegu samhengi. Enda er umrætt verð upp á 35 USD/MWst fremur hógvært þegar litið er til endurnýjaðra raforkusamninga til álvera í þeim löndum sem eðlilegt er að Ísland beri sig saman við í þessu efni.
• Þó svo meðalverðið hér yrði áfram lágt yrði þetta engu að síður mjög mikilvægt skref til aukinnar arðsemi Landsvirkjunar. Framundan eru svo fleiri slík skref. Þess vegna má vænta þess að sumarið sé á næsta leiti hjá Landsvirkjun. Nema ef stjórnmálamenn bregðast rangt við og eyðileggi sumarkomuna.

Verð Landsvirkjunar til álvera er eitthvert hið lægsta í heiminum

Þegar meta skal hvað sé eðlilegt og sanngjarnt verð í endurnýjuðum raforkusamningi við álver (eða aðra stóriðju) hér á landi, þarf að líta til fjölmargra atriða. Þar skiptir m.a. máli, að þegar kemur að endurnýjun raforkusamnings eru forsendurnar allt aðrar en í upphafi.

Þegar álver (eða önnur stóriðja) hyggst ráðast í nýtt verkefni á svæði sem býr yfir mikilli strandaðri orku (eins og Ísland er mjög afgerandi dæmi um) er afar lágt raforkuverð oft óhjákvæmilegt. Þetta er mikilvæg ástæða þess að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju og álvera er ennþá mjög lágt í alþjóðlegu samhengi (þrátt fyrir nýlega mikla hækkun á raforkuverði til Straumsvíkur). Þetta lága meðalverð Landsvirkjunar sést vel á grafinu hér að neðan.

Fjárfestingarþörf stóriðju - og þar með fjármagnskostnaður - er mestur í upphafi. Og þess vegna er ekki óeðlilegt að raforkuverð til nýrrar stóriðju sé í lægri kantinum í upphafi. Hér á Íslandi eru ennþá flestir raforkusamningarnir við álver og aðra stóriðju upphaflegu samningarnir (þ.e. ekki komið að endurnýjun). Við slíkar aðstæður er algengt að verðið í samningunum sé lágt.

Þetta þekkist að sjálfsögðu líka í öðrum heimshlutum. En slíkt verð er þó oftast lægst í löndum sem búa yfir mikilli strandaðri orku. Þar er gífurleg jarðgasorkan við Persaflóann gott dæmi. Gasið verður ekki flutt á markaði nema með byggingu mjög langra og dýrra gasleiðslna. Eða með því að umbreyta gasinu í fljótandi gas og sigla með það langar leiðir til viðskiptavinanna - sem er einnig mjög dýrt. Til að geta nýtt meira af jarðgasinu, hafa Persaflóaríkin undanfarin ár gengist fyrir því að fá áliðnað til landanna. Og bjóða álverum mjög lágt raforkuverð, eins og sjá má á grafinu hér að ofan. 

Þetta lága raforkuverð bæta Persaflóaríkin sér upp með því að vera sjálf stórir hluthafar í risaálverunum þar. Og ná þannig til sín verulegs hluta af auðlindaarðinum (vegna jarðgassins) í gegnum eignarhald sitt í álverunum. Þau ná svo að gera þá fjárfestingu sína áhættulitla með því að nýta sér hagstæð lánskjör sem olíuauðurinn skapar þeim. 

Sláandi lítill verðmunur á Persaflóanum og Íslandi (Landsvirkjun)

Þessi auðugu olíuríki við Persaflóann búa sem sagt við allt annars konar viðskiptaumhverfi og viðskiptamódel en áliðnaðurinn hér á Íslandi. Þess vegna er útilokað að halda því fram að eðlilegt eða viðunandi sé að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju sé ámóta og meðalverð á raforku til álvera í Persaflóaríkjunum. 

Eins og áður sagði er einn munurinn þarna sá, að Persaflóaríkin eru með eign sinni í álverum að taka út auðlindaarð af orkulindinni í gegnum hagnað álversins. Og þarna nýta umrædd vellauðug olíuríki sér líka það góða lánstraust sem þau hafa. Og geta því haldið fjármagnskostnaði sínum vegna gasorkuvera og eignarhluta í álverum mjög hóflegum. Raforkuverð þarna til álvera við Persaflóann styðst því við allt aðrar forsendur en gerist hér á landi. 

Þess vegna er í raun nánast sjokkerandi að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju skuli einungis vera á pari við Persaflóann. Miðað við leikreglur vestrænna viðskiptahátta mætti búast við að raforkuverð til stóriðju hér á landi væri talsvert mikið hærra en við Persaflóann. Þar að auki er áhættuþátturinn vegna fjárfestinga í Persaflóaríkjunum sennilega mun meiri en hér á landi. Það ætti líka að valda verðmun. En hann er samt nánast enginn. Og það jafnvel þó svo hér sé nýlega búið að hækka mjög raforkuverðið í hinum stóra samningi Landsvirkjunar og Alcan (vegna Straumsvíkur).

Strönduð orka og veik samningsstaða dró orkuverð hér niður

Þetta eru sterkar vísbendingar um að hér á landi hafi áliðnaður og stóriðja náð alveg óvenju hagstæðum kjörum í upphaflegu raforkusamningunum. Og bersýnilegt að ein helsta ástæða þess hefur verið veik samningsstaða Landsvirkjunar - þegar ofurþrýstingar var frá stjórnmálamönnum um að landa samningum um ný álver. Til „að skapa störf“ og koma „hjólum atvinnulífsins í gang“.

Þar með er ekki verið að segja að unnt hefði verið að fá umtalsvert hærra verð fyrir orkuna í upphaflegu samningunum. En samningsaðstaða orkufyrirtækjanna var tvímælalaust með þeim hætti, að þau voru þarna veiki aðilinn. Og það skapaði skilyrði fyrir álfyrirtæki að ná mjög hagkvæmum samningum.

Við getum þó huggað okkur við það að við endurnýjun raforkusamninga býðst afar gott tækifæri fyrir íslensku orkufyrirtækin að fá meri arðsemi af fjárfestingu sinni. Og að arðsemin færist i átt til þess sem getur talist eðlileg í viðskiptaumhverfi þar sem samningsstaðan er orðin jafnari. 

Mikilvægt skref tekið með nýjum samningi vegna Straumsvíkur

Það er bæði eðlilegt og sanngjarnt að meðalverð á raforku til álvera á Íslandi frá Landsvirkjun (eða öðrum orkufyrirtækjum hér sem eru þó ekki umfjöllunarefni í þessari grein) mjakist upp tröppurnar sem sjást á grafinu hér að ofan. Og að orkuverðið nái að fara fram úr því sem gerist t.d. í ríkisstyrktum áliðnaði Rússlands og nálgist það hærra meðalverð sem sjá má víða annars staðar í heiminum.

Fyrsta stóra og mikilvæga skrefið í þá átt var tekið árið 2010 með nýjum raforkusamningi Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna álversins í Straumsvík. Það var reyndar eins og hver önnur lukka að þessi nýi raforkusamningur var gerður þarna árið 2010. Vegna þess að að óbreyttu hefði orkusamningur Alcan gilt fram á árið 2014 - og hann var auk þess með framlengingarákvæði sem hefði getað framlengt gildistímann allt til 2024. En í tengslum við áhuga Alcan á framleiðsluaukningu í Straumsvík, náði Landsvirkjun á árunum 2009-10 fram alveg nýjum samningi. Þar sem samið var um nýtt og mikið hærra orkuverð vegna allrar raforkusölu Landsvirkjunar til Alcan.

Að auki fór álverðstengingin út með þessum nýja samningi, en sú tenging hefði annars getað gilt allt til 2024. Með þessu dró verulega úr áhættu Landsvirkjunar. Það bætti lánshæfismat fyrirtækisins og gerði Landsvirkjun þar með að sterkara og öflugra fyrirtæki, sem nýtur nú lægri fjármagnskostnaðar en ella væri. Um þetta allt má lesa í áliti Eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) frá desember 2011, þar sem fjallað er um umræddan samning Landsvirkjunar og Alcan.

Orkuverð í sambærilegum viðskiptum í sambærilegu viðskiptaumhverfi

Þegar allt kemur til alls þá ráðast samningar hverju sinni auðvitað fyrst og fremst af stöðunni eins og hún er á hverjum tíma og því hvaða þróun er að eiga sér stað í viðkomandi viðskiptaumhverfi. Núna þegar kemur að mögulegri endurnýjun stórra raforkusamninga er afar áríðandi að skoða vandlega viðskiptaumhverfið eins og það blasir við okkur. Og meta samkeppnisstöðuna.

Þegar litið er til upplýsinga um raforkusamninga við álver víða um heim, sést að álver eru að fá raforkuna á afar mismunandi verðum. Í okkar heimshluta, svo sem í Evrópu og Bandaríkjunum, er algengt að raforkuverð til álvera sé á bilinu 35-40 USD/MWst. Þetta er ein viðmiðunin gagnvart endurnýjuðum raforkusamningi við Norðurál. Enda rekur móðurfélag Norðuráls, Century Aluminum, nokkur önnur álver og þau eru öll í Bandaríkjunum.

Annars staðar í heiminum má sjá bæði hærri og lægri meðalverð. Sbr. nánar grafið hér að ofan, sem sýnir meðalverð raforku til álvera í einstökum löndum og á einstökum svæðum í heiminum. 

Eins og áður var nefnt, eru engin rök til þess að orkuverðið til álvera við Persaflóann sé til viðmiðunar vegna endurnýjunar raforkusamninga hér. Það er reyndar svo að lægsta meðalverð raforku til álvera er í Kanada. En Kanada er heldur ekki rökrétt viðmiðun. Því þar draga nokkrir mjög sérstakir og óvenjulegir samningar meðalverðið niður úr öllu valdi (þetta eru gamlir samningar til mjög langs tíma þar sem raforkan er nánast gefin). Auk þess sem pólitísk afskipti af raforkusölu til álvera í Kanada (þar sem byggðastefnusjónarmið eru ráðandi) eru með allra mesta móti. Þar er því raforkuverð til álvera alls ekki að endurspegla eðlilegt markaðsumhverfi - og meðalverð í Kanada því óraunhæft sem viðmiðun fyrir verð í endurnýjuðum raforkusamningum við stóriðju á Íslandi. 

Bandaríkin eru nokkuð skynsamleg og þokkalega rökrétt viðmiðun

Besta eða skynsamasta viðmiðunin er sennilega Bandaríkin. Auk þess sem við ættum að geta horft til þess að meðalverð á raforku til álvera hér á landi hljóti í tímans rás a.m.k. að nálgast það sem gerist t.a.m. í Afríku eða í Rómönsku Ameríku - jafnvel þó svo launakostnaður álvera þar sé eflaust oft lægri en hér í okkar vestræna samfélagi.

Við getum líka litið til Ástralíu. Þar hafa pólitísk afskipti af raforkuverði til álvera farið minnkandi upp á síðkastið og það sem við oft nefnum eðlilegt vestrænt  markaðsumhverfi fengið meira vægi. Það hefur vel að merkja leitt til lokunar nokkurra álvera þar í landi. En slík þróun er ekki óeðlileg þegar haft er í huga að álmarkaðir heimsins eru síbreytilegir. Og eru að verða fyrir sífellt meiri áhrifum af geysilágu raforkuverði til nýrra álvera í Persaflóaríkjunum og offramleiðslu af áli í Kína. Það er þróun sem ekkert vit er að reyna að keppa við. Við hljótum fyrst og fremst að horfa til þess hvaða raforkuverð álverum býðst - og greiða - á svæðum þar sem viðskiptahættir eru svipaðir því sem er hér á landi. Og þó svo Ísland sé aflokaður raforkumarkaður með mikið af strandaðri orku, hefur slíkt miklu minni áhrif þegar verið er að endurnýja raforkuviðskipti heldur en þegar verið er að semja um upphaflegu fjárfestinguna. Þetta liggur í eðli málsins.

Eins og staðan er í dag má gera ráð fyrir að samningsverð í endurnýjuðum raforkusamningi við álver á Íslandi miðist mjög við það sem gerist í Bandaríkjunum. Þar sem algengt raforkuverð til álvera er á bilinu 35-40 USD/MWst. Sumum kann einnig að þykja eðlilegt að líta þarna til Evrópu. Það kann að vera rétt. Að mínu mati er áliðnaðurinn þar þó víða að njóta óeðlilega mikillar fyrirgreiðslu frá hinu opinbera - og því sennilega vart raunhæft að hafa nema takmarkaða hliðsjón af evrópska ál- og orkumarkaðnum. Bandaríkjamarkaðurinn virðist mun raunhæfari sem viðmiðun. 

Þetta eru þó einungis atriði til viðmiðunar. Og í reynd er óralangt í það að meðalverð Landsvirkjunar á raforku til álvera hér nálgist það sem gerist í Rómönsku-Ameríku, Afríku, Ástralíu eða Bandaríkjunum. Þar stöndum við frammi fyrir langtímamarkmiði og langtímaáætlun. En til skemmri tíma litið er það ekki aðeins eðlilegt heldur beinlínis skylda Landsvirkjunar, að vinna að því við gerð hvers einasta raforkusamnings að mjaka okkur þarna upp töfluna. Skref fyrir skref.

Slíkt leiðir til aukinnar arðsemi Landsvirkjunar, sem er geysilega mikilvægt fyrir stóran raforkuframleiðanda eins og Ísland. Ísland er vel að merkja langstærsti raforkuframleiðandi heims miðað við stærð þjóða. Þess vegna er svo þýðingarmikið efnahagslega að það náist að auka arðsemi raforkuframleiðslunnar hér. Slíkt ætti að vera algert forgangsatriði stjórnvalda - nú þegar loksins er verið að ljúka vinnu við þrotameðferð bankanna. Fyrir mér er það töluvert áhyggjuefni hversu stjórnvöld virðast þarna sljó og þá einkum og sér í lagi sitjandi iðnaðarráðherra - en það er önnur saga.

Samningurinn við Straumsvík er mikilvæg viðmiðun

Við þetta má bæta að það er útilokað að Norðurál fái raforkuna ódýrara en samið var um í samningi Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan vegna álsversins í Straumsvík. Sá samningur var gerður í kringum áramótin 2009/2010; fullgert uppkast lá fyrir í maí 2010 og samningurinn var svo undirritaður í júní. Samningurinn var gerður við þær aðstæður að meðalverð á áli 2009 var nálægt 1.700 USD/tonn. Það er aðeins lægra álverð en hefur verið undanfarna mánuði. Það eru sem sagt engin rekstrarleg rök fyrir því að Norðurál njóti lægra verðs í nýjum raforkusamningi heldur en Alcan. Og ef Norðurál ætlar að bera fyrir sig háan fjármagnskostnað hjá fyrirtækinu, þá er það fyrst og fremst vandamál þess og Century, sem eru þarna með nokkuð athyglisverða lánasamninga sín á milli.

Raforkuverðið til Straumsvíkur er núna að lágmarki nálægt 32-33 USD/MWst. Mögulega hærra. Þetta sést í áðurnefndri skýrslu ESA. Og skv. framsetningunni þar er verðið sem sagt mögulega eitthvað hærra. Eðlilegt væri að verðið til Norðuráls væri nokkru hærra en til Straumsvíkur, því Straumsvíkursamningurinn fjallar um miklu meira orkumagn. Og mikil magnkaup eru einmitt algeng rök fyrir lægra orkuverði en ella. Þess vegna má gera ráð fyrir því að sanngjarnt og eðlilegt lágmarks orkuverð til Norðuráls væri nokkru hærra en umræddir 32-33 USD/MWst.

Til viðbótar er mikilvægt að hafa í huga að samningur Landsvirkjunar og Straumsvíkur var ekki bara vegna endurnýjaðra raforkukaupa - heldur var þarna líka samið um aukin raforkukaup vegna nýrra fjárfestinga í framleiðslunni í Straumsvík. Slíkum framkvæmdum fylgir eðlilegur fjármagnskostnaður hjá álfyrirtækinu og slíkt er gjarnan til þess fallið að draga umsamið raforkuverð aðeins niður. Þetta er önnur ástæða fyrir því að eðlilegt er að raforkuverðið til Alcan sé eitthvað lægra en yrði í nýjum samningi við Norðurál. Þarna eru því komnar tvær ástæður fyrir hærra lágmarksverði en 32-33 USD/MWst í nýjum raforkusamningi milli Norðuráls og Landsvirkjunar.

Munum að mögulega er raforkuverðið til Alcan eitthvað hærra og þá hækkar líka viðmiðunin til Norðuráls. Nákvæma verðtölu vegna Straumsvíkur veit einungis Landsvirkjun (auk Alcan að sjálfsögðu), en ég miða hér við lágmarksverðið 32-33 USD/MWst. Og segi því að verðið til Norðuráls skv. nýjum samningi þurfi að verða hærra en þetta verð. Það er svo álitamál hversu mikið hærra verðið ætti að vera.

Raforkuverð í nýjum samningi Norðuráls yrði sennilega nálægt 35 USD/MWst

Niðurstaðan af þessu öllu er sú að eðlilegt og sanngjarnt lágmarksverð á raforku til Norðuráls væri yfir 32-33 USD/MWst og í nágrenni við 35-40 USD/MWst. Ég vil vera hógvær og segi því að verðið ætti að vera á bilinu 34-36 USD/MWst. Og það væru beinlínis stórlega vafasamir viðskiptahættir ef Landsvirkjun semdi við Norðurál um lægra verð. Því þá væri Landsvirkjun í reynd að láta álver í Hafnarfirði niðurgreiða raforku til álvers á Grundartanga. Slíkt væri afar sérkennilegt og óeðlilegt. Og myndi ekki ganga upp; slíkt yrði metið sem ríkisstyrkur við Norðurál og varla ætlar Landsvirkjun eða eigendur Landsvirkjunar að fara inn á þá braut að niðurgreiða raforkuverð til álvers Century Aluminum.

Þegar litið er til allra ofangreindra atriða er niðurstaðan sem sagt sú að unnt er að áætla af talsverðri nákvæmni hvað væri eðlilegt og sanngjarnt raforkuverð í nýjum samningi Landsvirkjunar og Norðuráls. Og eins og áður sagði, yrði það verð sennilega á bilinu 34-36 USD/MWst (að núvirði). Ég ítreka að þarna er samt óvissa fyrir hendi, því raforkuverðið til Alcan kann að vera eitthvað hærra en áðurnefndir 32-33 USD/MWst.

Svo er það auðvitað staðreynd að ég ræð engu um þetta. Mögulega álítur Landsvirkjun að verðið ætti að vera eitthvað hærra og mögulega álítur Norðurál (Century) að verðið ætti að vera eitthvað lægra. En þegar horft er til þess sem gerist og gengur - og allar viðmiðanir hafðar í huga - álít ég að verð sem samið yrði um í nýjum samningi yrði á þessu umrædda bili; 34-36 USD/MWst (miðað við núverandi verðlag). Meðaltalið þarna er 35 USD/MWst og þess vegna er fyrirsögn þessarar greinar eins og hún er.

Að auki álít ég líklegt að samningsverðið yrði ekki tengt við álverð. Heldur fremur við bandaríska neysluvísitölu. Með sama hætti og var gert í samningi Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna álversins í Straumsvík árið 2010. Það myndi vel að merkja koma Norðuráli mjög vel, ef álverð hækkar til framtíðar. Þarna væri því möguleiki á þægilegum hagnaði fyrir Norðurál og sá möguleiki hlýtur að vera fyrirtækinu verðmætur - ef fyrirtækið trúir á framtíð áliðnaðar og að eftirspurn þar muni aukast hratt líkt og Samál og fleiri eru sífellt að boða.

Raunhæft og eðlilegt verð - og augljós sanngirni

Ég álít sem sagt að 34 USD/MWst sé algert lágmarksverð sem unnt sé að láta sér detta í hug vegna endurnýjunar á raforkuviðskiptum Landsvirkjunar við Norðurál. Og álít einnig talvert sterk rök fyrir því að verðið yrði eilitið hærra eða nálægt 36 USD/MWst. Sanngjörn og eðlileg niðurstaða yrði kannski þarna á bilinu og tiltek ég þess vegna 35 USD/MWst. Ef verðið til Straumsvíkur er hærra en 32-33 USD/MWst væri eðlilegt að verðið til Norðuráls yrði jafnvel eitthvað hærra en ofangreindir 34-36 USD/MWst.

Samningstíminn yrði væntanlega ekki mjög langur; kannski nálægt 15 árum. Það kann jafnvel að vera skynsamlegt af Landsvirkjun að leggja áherslu á skemmri samningstíma - til að þessi orka eða a.m.k. hluti hennar verð laus ef til þess kemur að sæstrengur (rafmagnskapall) verði lagður milli Íslands og Evrópu. Það mál er ekki til skoðunar hér, en það væri eðlilegt að Landsvirkjun hefði þennan möguleika í huga.

Með ofangreindu raforkuverði í nýjum samningi - eða í endurnýjuðum samningi ef fólk vill fremur nota það orðalag - myndi meðalverð á raforku Landsvirkjunar til stórnotenda hækka. Hækkunin á meðalverðinu yrði samt því miður alls ekki mikil; einungis rétt rúmir 2 USD/MWst. Það stafar af því, að þó svo þarna sé um að ræða mikið magn af orku (nálægt 1.500.000 MWst árlega) er þetta hlutfallslega ekki nógu stór hluti af allri raforkusölu Landsvirkjunar til að hífa meðalverðið meira upp.

Það er sem sagt svo að komi til þess að Norðurál og Landsvirkjun semji um áframhaldandi raforkuviðskipti upp á um 35 USD/MWst (að núvirði), myndi meðalverð á raforku Landsvirkjunar til álvera og annarrar stóriðju einungis fara úr núverandi u.þ.b. 26 USD/MWst og í um 28 USD/MWst (og meðalverðið til álvera myndi hækka um u.þ.b. hálfan USD að auki).

Og þetta gerist auðvitað ekki fyrr en nýi samningurinn væri kominn til framkvæmda (væntanlega síðla árs 2019). Þar með myndi Landsvirkjun mjakast upp um eina litla tröppu á meðalverðlistanum (sbr. grafið hér fyrir ofan). Og slefa í að fara yfir Rússland (en ef/þegar rússneska rúblan hækkar á ný mun Rússland vafalítið hoppa snögglega aftur upp yfir Landsvirkjun). Þetta netta hænufet væri Landsvirkjun og Íslandi engu að síður afar mikilvægt skref - og gæfi góðar vonir um áframhaldandi aukna arðsemi Landsvirkjunar.

Möguleikar á frekari jákvæðum skrefum framundan

Það að hækkunin á meðalverðinu er ekki meiri stafar af því að raforkusala Landsvirkjunar til Norðuráls (um 1,5 TWst á ári) er einungis um 12-14% af allri raforkusölu fyrirtækisins. Þetta væri engu að síður afar mikilvægt skref fyrir Landsvirkjun og þar með þjóðina. Sennilega gæti þetta t.d. leitt til þess að Landsvirkjun næði að þrefalda árlega arðgreiðslu sína til íslenska ríkisins (greiða um 4,5 milljarða ISK í stað núverandi 1,5 milljarðs). Það yrðu mikilvæg tímamót - jafnvel þó svo Landsvirkjun verði enn um sinn afar neðarlega í meðalverðströppunum. Og það er afar mikilvægt að fyrirtækið fái að framfylgja þarna stefnu sinni um aukna arðsemi. Og að t.a.m. stjórnmálamenn láti ekki glepjast af áróðri Century gegn Landsvirkjun eða gegn umræddri hækkun á raforkuverðinu - en sá áróður er þegar byrjaður og mun vafalitið aukast þegar nær dregur 2019.

Annað mikilvægt skref kann að verða tekið hjá Landsvirkjun með nýjum samningi við járnblendiverksmiðju Elkem (China Bluestar). Sá orkusamningur Landsvirkjunar og Elkem rennur líka út 2019, eins og samningurinn við Norðurál. Þar er líka um að ræða verulegt orkumagn, en þó aðeins minna en skv. Norðurálssamningnum eða um 1.100.000 MWst árlega. Einnig þarna hjá Elkem er núverandi orkuverð hlutfallslega afar lágt. Og eðlilegt að þar verði hlutfallshækkunin mjög mikil (ég mun etv. fjalla nánar um þennan samning Elkem síðar). En öllum ætti að vera augljóst hversu mikilvægt árið 2019 er í þessu sambandi. Og að þarna eru á ferðinni tækifæri sem Landsvirkjun verður að nýta - í þágu landsmanna allra.

Risaskrefið upp á við í meðalverðströppunum verður svo væntanlega tekið 2048. Þegar raforkusamningurinn við Alcoa vegna Fjarðaáls rennur út. Eða jafnvel talsvert miklu fyrr með raforkusölu um sæstreng. Aðalatriðið er að nota þau tækifæri sem gefast til að auka arðsemi Landsvirkjunar. Því varla viljum við Íslendingar að stóriðjuviðskipti Landsvirkjunar, sem nema um 85% af orkuframleiðslu fyrirtækisins, verði um alla framtíð með þeim hætti að fyrirtækið verði þarna í allra neðstu tröppunum. Þess vegna er ákaflega mikilvægt að bæði íslenskir stjórnmálamenn og starfsfólk Landsvirkjunar standist þann þrýsting ef/þegar stjórnendur Century Aluminum munu gerast ósvífnir - þegar mönnum þar á bæ verður ljóst að þeir nái ekki að þvinga fram áframhaldandi botnverð. Fyrir Glencore International.

Sumarið er á næsta leiti

Með nýjum raforkusamningi Landsvirkjunar við Alcan árið 2010, vegna álversins í Straumsvík, má segja að byrjað hafi fyrir alvöru að vora í arðseminni í íslenska raforkugeiranum (nýir samningar við gagnaver skipta þarna líka máli, en þó ekki hlutfallslega miklu enn sem komið er). Það er sannarlega tímabært að sumarið renni þarna brátt í hlað. Nú eru loksins uppi aðstæður sem styðja ennþá betur við sumarkomuna - í formi umtalsvert aukinnar arðsemi Landsvirkjunar vegna þess að stórir raforkusamningar eru að losna. Og mikilvægt að þjóðin fái að njóta þessara tækifæra.

Botnverð Norðuráls

Nú styttist í að raforkusamningur Landsvirkjunar og Norðuráls frá 1999 renni út. Til að raforkuviðskipti milli fyrirtækjanna haldi áfram, eftir að samningurinn rennur út 2019, þarf að semja um það. Samkvæmt ummælum forstjóra móðurfélags Norðuráls, Michael Bless hjá Century Aluminum, eru viðræður um áframhaldandi raforkuviðskipti byrjaðar milli Century og Landsvirkjunar. Hver niðurstaðan þar verður á eftir að koma í ljós.

Í nýlegri grein hélt framkvæmdastjóri hjá Norðuráli, Ágúst Hafberg, því að vísu fram að það sé misskilningur að sú raforka sem álverið fær frá Landsvirkjun sé senn að losna. Þar skrifaði Ágúst að raforkusamningurinn sé áfram í gildi vegna framlengingarákvæðis og að Norðurál sé „að nota þessa orku í dag“ og ætli sér að nota hana áfram „um fyrirsjáanlega framtíð“. Í ljósi staðreynda málsins er þetta afar furðulegur málflutningur og nánast ósvífinn. Nema þá að Landsvirkjun og Norðurál séu búin að semja upp á nýtt. En ef svo væri, væri líka augljóslega búið að tilkynna um slíkan samning. Það hefur hvorugt fyrirtækið gert.

Raforkusamningur Norðuráls við Landsvirkjun nær til 2019

Það er fullkomlega eðlilegt að Norðurál hyggist nota (vilji nota) orkuna þarna áfram. Til að svo verði þarf þó álfyrirtækið að semja um kaup á þeirri orku. Það má vera að framkvæmdastjórn Norðuráls líti svo á að þeir eigi þessa orku um ókomna eða fyrirsjáanlega framtíð. En svo er ekki. Orkan sem þarna er um að ræða, er í eigu íslenska ríkisins og orkufyrirtæki þjóðarinnar, Landsvirkjun, er þarna einungis samningsbundið Norðuráli / Century til 2019.

Vegna ofangreinds málflutnings Ágústs skal áréttað að skv. fyrirliggjandi opinberum upplýsingum er samningur Norðuráls/ Century Aluminum við Landsvirkjun að renna út 2019. Fullyrðing framkvæmdastjóra Norðuráls um að þetta sé misskilningur stenst sem sagt ekki fyrirliggjandi gögn.  Fullyrðingar Ágústs virðast settar fram til að slá ryki í augu fólks. Það er nefnilega bersýnilegt að samningur sem nemur u.þ.b. þriðjungi af raforkuþörf Norðuráls er senn að renna út. Og Norðurál og Century leita nú logandi ljósi að leiðum til að tryggja sér áframhaldandi raforku - á áframhaldandi botnverði!

Botnverðið á Grundartanga

Century Aluminum er vel að merkja að greiða lægsta raforkuverðið af öllum álverunum hér. Og sannarlega orðið tímabært að verðið þarna hækki. Það vill reyndar svo til að þegar litið er til raforkusölu Landsvirkjunar til stóriðju, mætti halda að Grundartangi sé útnári Íslands. Sem þarfnist alveg sérstaklega mikils fjárhagsstuðnings af hálfu íslenska ríkisins (í formi lágs raforkuverðs). Það er nefnilega svo að raforkuverðið til járnblendiverksmiðju Elkem er einnig botnverð. Þetta sést af ársreikningum járnblendisins (Elkem er í eigu kínverska China National Bluestar Group).

Þetta lága raforkuverð til Grundartanga á sér auðvitað sögulegar skýringar. Þarna er einfaldlega um að ræða elstu gildandi stóriðjusamninga Landsvirkjunar í dag. Þeir eru báðir að renna út árið 2019. Stutt er síðan hinn risastóri raforkusamningur Landsvirkjunar við Alcan, vegna álversins í Straumsvík, var endurnýjaður. Í þeim nýja samningi hækkaði raforkuverðið eðlilega mjög mikið. Það var í takt við það sem gerist og gengur í raforkusölu til álvera í öðrum löndum. Og í fullu samræmi við það, að þarna var fyrst og fremst um að ræða endurnýjuð raforkukaup en ekki nýframkvæmd.

Og nú er komið að Norðuráli (og Elkem). Árið 2019 markar því mikilvæg tímamótum í raforkuviðskiptum hér á landi. Og gefur okkur tækifæri til að bæta arðsemi Landsvirkjunar verulega; eiganda fyrirtækisins og þar með almenningi til hagsbóta. 

Norðurál hefur lengi notið afar ódýrrar raforku

Samningurinn milli Norðuráls og Landsvirkjunar er upphaflega frá 1997, vegna 60 þúsund tonna álvers. Árið 1999 var gerð breyting - amendment - á þeim samningi, vegna stækkunar álversins í 90 þúsund tonn. Þar með var samningurinn frá 1997 líka framlengdur og gildir til októberloka 2019 (í stað 2018 áður). Þessu öllu er lýst í skýrslu Hatch frá árinu 2003 (sbr. myndin og grafið hér að ofan og grafið hér fyrir neðan, sem eru úr umræddri skýrslu Hatch).

Þegar skýrsla Hatch var unnin (2003) var Norðurál að greiða Landsvirkjun langt undir meðalverði raforku til álvera í heiminum. Verðið til Norðuráls var þá einungis um 73-74% af meðalverðinu. Mikilvægt er að hafa í huga að þarna er miðað við meðalverðið; áliðnaðar víða um heim var svo að greiða raforkuverð yfir meðalverðinu og stundum langt yfir meðalverðinu. En Norðurál var talsvert langt undir meðalverðinu (sbr. grafið hér til hliðar).

Þetta lága verð var algert grundvallaratriði í þeirri niðurstöðu Hatch, að rekstrarumhverfi álvers Century á Grundartanga væri með því besta í heiminum. Að mati Hatch bjó a.m.k. 75% áliðnaðar í heiminum við mun lakara rekstrarumhverfi en álver Norðuráls. Síðan þá hefur þessi samanburður þróast með þeim hætti, að núna er ennþá hærra hlutfall áliðnaðar í heiminum að greiða hærra raforkuverð en Norðurál. Hlutfallslega er því orkusamningur Norðuráls/Century við Landsvirkjun ennþá hagstæðari en hann var þegar skýrsla Hatch var unnin 2003.

Augljós afleiðing þessa lága raforkuverðs er að álverið á Grundartanga hefur skilað eiganda sínum, hluthöfum Century Aluminum, rekstrarhagnaði og arðsemi sem er langt umfram það sem gerist og gengur í áliðnaðinum. M.ö.o. þá hefur umræddur raforkusamningur verið Norðuráli og Century geysilega hagstæður og er í dag einn af ódýrustu gildandi orkusölusamningum til álvera í heiminum.

Mikil verðhækkun er augljós, eðlileg og sanngjörn

Það er því augljóst að raforkuverðið í nýjum samningi Norðuráls og Landsvirkjunar mun verða hærra en í upphaflega samningnum. Og það er líka augljóst að hlutfallslega verður hækkunin á raforkuverðinu mjög mikil m.v. gamla samninginn.

Þar með mun raforkuverð til Norðuráls þó vart verða neitt sérstaklega hátt í alþjóðlegu samhengi. Sennilega rétt um meðalverð raforku til stóriðju í svipuðum samningum á sambærilegum svæðum. Það ætti því að verða fremur einfalt og fljótlegt að ná þarna samningum. Nema ef forstjóri Norðuráls og stjórnendur og stjórn Century ætli að fara út í þann háskalega leik að reyna að þvinga fram óeðlilega lágt raforkuverð - og láta þar með græðgi sína stjórna ferðinni en ekki skynsemina.

Ef það gerist gætu samningaviðræðurnar dregist á langinn. Og þá myndi Landsvirkjun hreinlega verða að horfa til annarra mögulegra kaupenda að raforkunni. Komi til þess verður það engum að kenna nema Century sjálfu - því ég tel einsýnt að í samningaviðræðum fyrirtækjanna sé Landsvirkjun einungis að fara fram á verð sem er bæði eðlilegt og sanngjarnt.

Ég mun svo brátt fjalla sérstaklega um það hvaða verð væri eðlilegt og sanngjarnt raforkuverð í nýjum samningi milli Norðuráls og Landsvirkjunar. 

Meðalverð raforku til áliðnaðar

Margt áhugafólk um orku og íslenskt efnahagslíf langar að vita hvaða verð álver greiða almennt fyrir raforku.

Það er afar misjafnt. Sökum þess að geysilega raforku þarf til að vinna ál úr súráli, þá er raforkuverðið afgerandi þáttur þegar kemur að staðsetningu álvera. Þarna skiptir svo líka máli að vinnuafl sé ódýrt. Og að skattaumhverfi álvera sé þeim hagstætt.

Ísland hefur þótt mjög góður staður fyrir álver. Þess vegna er Ísland orðið vettvangur langmestar álframleiðslu allra landa í heiminum miðað við fólksfjölda (aluminum production per capita). Þar kemur til að hér hefur verið unnt að fá raforku á lægra verði en víðast hvar annars staðar (og þess vegna er arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi miklu lægri en víðast hvar annars staðar í hinum vestræna heimi). 

Að auki er skattaumhverfið hér álverum hagstætt. Þá er ekki verið að einblína á tekjuskattsprósentu - heldur ekki síður það að engin krafa er gerð um lágmarkshlutfall eigin fjár. Svo eru vel að merkja engar reglur í gildi hér um hvernig þessi erlendu stórfyrirtæki fjármagna sig. Fyrir vikið er sáraeinfalt fyrir þau álfyrirtæki sem það vilja að færa hagnað skattfrjálsan úr landi í formi vaxtagreiðslna til móðurfélaga erlendis. Þar með er ég alls ekki að segja að álfyrirtækin hér stundi slíkt. En kerfið hér er athyglisvert.

En aftur að raforkuverðinu. Grafið hér að neðan sýnir meðalraforkuverð til álvera á mismunandi svæðum í heiminum (vegna 2014). Grafið sýnir bæði hvernig álframleiðsla í heiminum skiptist hlutfallslega á viðkomandi svæði og hvert meðalraforkuverð til álvera er á viðkomandi svæði. Öll verð á þessu grafi eru raforkuverð með flutningi.

Eins og sjá má er Kína orðið langstærsti álframleiðandi heimsins (og þar er meðalverð á raforkunni hæst). Ísland er táknað með rauðum lit. Tekið skal skýrt fram að meðalverðið sem þarna er sýnt vegna Íslands er meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju (og meðalverð Landsvirkjunar til álvera er mjög nálægt því umrædda meðalverði). Það er reyndar afar líklegt að meðalverð til álvera hér, þegar öll orkufyrirtækin eru tekin með í reikninginn, sé mjög nálægt þessu meðalverði Landsvirkjunar (jafnvel eitthvað lægra). Og hvað sem því líður þá er þessi rauða súla sem sagt uppgefið verð Landsvirkjunar til iðnaðar (stóriðjufyrirtækjanna).

Grafið hér að ofan sýnir líka að álframleiðslan hér á Íslandi skiptir fremur litlu máli í alþjóðlegu samhengi (um 0,8 milljón tonn af um 53,8 milljón tonnum). Þarna sést líka að raforkuverð Landsvirkjunar til álvera (meðalverðið) er með því lægsta í heiminum.

Landsvirkjun er þarna nánast á pari með Persaflóaríkjunum. Og það munar raunar sárlitlu að Ísland (Landsvirkjun) detti aftur fyrir Persaflóann (ef gasorkuverðið þar hækkar örlítið). Þá yrði Ísland (Landsvirkjun) við hliðina á Kanada, þar sem álver njóta langódýrasta raforkuverðsins að meðaltali (vegna mjög sérstakra og gamalla samninga). Það er sem sagt svo að meðalverð raforku Landsvirkjunar til álvera er með því allra lægsta í heiminum. Þetta er staðreynd og þannig er nú það. Og þessu þarf að breyta. Ísland þarf að komast mun ofar í þessum stiga, sem sjá má á grafinu. Helst a.m.k. í nágrenni við Afríku. Jafnvel hærra - ef einhver snefill af vilja og metnaði er í okkur Íslendingum til að orkuauðlindirnar skili okkur eðlilegum arði.

Loks vil ég vekja athygli á því að meðalverð á raforku í endurnýjuðum samningum eru almennt töluvert mikið hærri en í eldri samningum, sem gerðir voru í tengslum við byggingu viðkomandi álvers. Þetta merkir að meðalverð á raforku til álvera vegna slíkra endurnýjaðra raforkusamninga, er almennt töluvert hærra en meðalverðin sem hér er lýst!

Þess vegna er eðlilegt að verðið til Norðuráls, ef kemur til þess að fyrirtækið semji aftur um raforkukaup vegna samningsins sem senn losnar, verði hærra og reyndar miklu hærra en verðið skv. núverandi samningi. Lesendur þurfa að muna að verðið í þeim samningi er umtalsvert lægra en meðalverð Landsvirkjunar og óralangt undir meðalverði raforku til álvera t.d. í Bandaríkjunum og Evrópu - og óraóralangt undir meðalverði til álvera í heiminum. Það er m.ö.o. fullkomlega eðlilegt að raforkuverð til Norðuráls hækki mikið. Það væri algerlega eðlilegt - þó svo Norðurál sé vafalaust ósammála því og mun jafnvel svífast einskis til að þrengja að Landsvirkjun. Og veitist með rangfærslum að þeim sem leyfa sér að benda á staðreyndir málsins.

Þarna er um gífurlega hagsmuni að ræða fyrir Íslendinga, enda eru orkulindirnar okkar ein mikilvægasta auðlind þjóðarinnar. Og mikilvægt að þjóðin standi saman; vísi sérhagsmunum á bug og styðji það að Ísland og Landsvirkjun komist vel áleiðis upp stigann á grafinu hér að ofan. 

Umræða um eitt mesta hagsmunamál Íslendinga

Undanfarið hef ég fjallað talsvert um raforkuverðið til álveranna og annarra stóriðjufyrirtækja hér á landi. Og þau tækifæri sem skapast þegar orkusamningar við stóriðju hér losna. Um þetta skrifaði ég grein á viðskiptavef mbl.is nú í vikunni sem leið, undir fyrirsögninni Tímamót í efnahagssögu Íslands. Í framhaldinu birti Ágúst Hafberg, framkvæmdastóri viðskiptaþróunar og samskipta hjá Norðuráli, grein á vef Kjarnans. Þessari grein Ágústs hef ég svarað. Sjá HÉR.

Staðreyndir um orkuverð tala sínu máli

Nú fyrr í vikunni birtist grein eftir mig á viðskiptavef mbl.is undir fyrirsögninni Tímamót í efnahagssögu Íslands. Þar er athyglinni beint að nokkrum afar mikilvægum atriðum. Svo sem því að raforkuverð Landsvirkjunar til stóriðjunnar er að meðaltali 20 USD/MWst. Sem er mjög lágt í alþjóðlegu samhengi; með því lægsta í heimi. Einnig var í greininni nefnd sú staðreynd að stórir raforkusamningar, þar sem raforkuverðið er ennþá lægra, eru að renna út. Og að þetta skapar mikilvæg tækifæri til að auka verulega arðsemi af orkusölu Landsvirkjunar. Þjóðinni til hagsbóta.

Þarna er um risavaxna hagsmuni að ræða. Enda er þetta raforka sem nemur um 55% af framleiðslu Kárahnjúkavirkjunar - eða framleiðslu um fimm Kröfluvirkjana - eða framleiðslu fjögurra Búðarhálsvirkjana og hálfri betur.

Ég hef orðið var við að umrædd grein mín virðist hafa farið eitthvað illa í suma. Sem segja þetta tóma vitleysu og vera áróður gegn áliðnaði og því góða fólki sem þar starfar. Slíkur málflutningur dæmir sig sjálfur. Sannleikurinn er einfaldlega sá að í umræddri grein er bent á nokkrar mikilvægar tölulegar staðreyndir. Og mér þykir því tilefni til að árétta hérna eftirfarandi staðreyndir - sem tala sínu máli:

• Meðalverð á raforku sem Landsvirkjun seldi til iðnaðar árið 2013 var um 20 USD/MWst. Miðað við þróun álverðs síðan þá er verðið þarna nánast óbreytt í dag. Þetta er nánar útskýrt í áðurnefndri grein minni.
• Samkvæmt gögnum frá CRU International er meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju sambærilegt við eitthvert allra lægsta meðalverðið sem álver í heiminum greiða fyrir raforku. Verðið hér er nú nánast hið sama eins og í Persaflóaríkjunum og einungis álver í Kanada njóta örlítið lægra meðalverðs. Meðalverðið til álvera í Afríku og Rússlandi er aftur á móti mun hærra en hér. Heimildin um þetta er vel að merkja glænýtt álit CRU. Þetta er nánar útskýrt í áðurnefndri grein minni.

Áliðnaðurinn hér og önnur stóriðja var mikilvæg og nauðsynleg forsenda hinnar miklu uppbyggingar virkjana og flutningskerfis sem átt hefur sér stað, hér í okkar fámenna og strjálbýla landi. Það er engu að síður staðreynd að þjóð sem býr yfir miklum orkuauðlindum mun seint njóta mikils arðs af þeim ef áliðnaður og stóriðja er langstærsti viðskiptavinurinn. Þetta skýrist af eðli stóriðju; hún leitar fyrst og fremst þangað sem mjög lágt raforkuverð býðst. Fyrir Ísland er þó tækifæri til að auka arðinn af raforkuvinnslunni umtalsvert þegar kemur að endurnýjun stóriðjusamninga. Og slíkt tækifæri er einmitt að renna upp. Þarna er um geysimikla hagsmuni að ræða.

Það er staðreynd að við Íslendingar erum langstærsti raforkuframleiðandi heims (miðað við stærð þjóða; per capita). Þess vegna er afar mikilvægt fyrir efnahagslíf okkar að við nýtum þau tækifæri sem bjóðast til að auka arðinn af raforkuvinnslunni.

Nú fer um 73% af allri raforkusölu Landsvirkjunar til þriggja stóriðjufyrirtækja og um 85% til fimm stóriðjufyrirtækja. Meðalverð á raforkunni í þessum viðskiptum er með því allra lægsta í heiminum.

Þeir stóru raforkusamningar sem renna út árið 2019 nema samtals um 2.600.000 MWst á ári (2,6 TWst). Til samanburðar geta lesendur velt fyrir sér hvað Norðmenn myndu gera núna, ef sölusamningur væri að losna um 55% af langstærstu gaslind þjóðarinnar. Þar sem verðið fram til þessa hefði verið með því lægsta í heiminum og langt undir meðalverði á gasi. Myndu Norðmenn þá ekki örugglega leita eftir sem hæstu verði fyrir það gas? Að sjálfsögðu.

Ég álít að nú séu afar áhugaverð tækifæri fyrir hendi fyrir Íslendinga og íslenskt efnahagslíf. Eins og ég fjalla um í umræddri grein;  Tímamót í efnahagssögu Íslands. Núna þegar ígildi rúmlega hálfrar Kárahnjúkavirkjunar er senn á lausu.

VB spyr: Mun rigna gulli?

Vert að vekja athygli á grein Óðins á vef Viðskiptablaðsins i dag, sem ber titilinn Mun rigna gulli? Þar segir m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggsins):

Það er [...] áhyggjuefni frá sjónarhóli eigandans hve slök arðsemi eigin fjár Landsvirkjunar hefur verið á síðustu árum. [...] Markaðsverð fyrirtækisins er án efa mun hærra en bókfært verð og er Ragnar Guðmundsson, forstjóri Norðuráls, líklega ekki fjarri lagi þegar hann nefnir 500 milljarða. Ávöxtun ríkissjóðs af eigninni er óásættanleg miðað við þá áhættu sem felst í rekstrinum. Sitt sýnist hverjum um hver ávöxtunarkrafan skuli vera en Óðinn telur hana ekki vera undir 8%. Það þýðir að ríkissjóður þyrfti að fá 40 milljarða í arð á ári til að standa undir verðmiðanum sem Ragnar nefnir.

Óðinn er mótfallinn því að ríkissjóður standi í áhætturekstri eins og Landsvirkjun. Hins vegar kann að vera ástæða til að hinkra með að selja fyrirtækið í hluta eða heild af tveimur ástæðum. Sú fyrri er sú ef spár stjórnenda Landsvirkjunar eru trúverðugar um að raforkuverð hækki, og þar með arðsemin, er ef til vill rétt að bíða. [...] Hækkun að meðaltali um 1 dal skilar Landsvirkjun 1,7 milljörðum í hagnað fyrir tekjuskatt. Óðinn er trúaður á spár stjórnenda Landsvirkjunar. Aukin eftirspurn gæti hækkað tekjur félagsins verulega og í sjálfu sér þarf ekki mikla verðbreytingu til að fyrirtækið skili góðri arðsemi eins og sést á dæminu hér á undan.

Seinna atriðið vegur þó mun þyngra. Landsvirkjun hefur um nokkurn tíma skoðað hugmyndir að lagningu sæstrengs milli Íslands og Bretlands. Enn liggja ekki fyrir ákveðnar forsendur svo hægt sé að meta arðsemi slíks strengs. Landsvirkjunarmenn eru eðlilega varfærnir þegar kemur að yfirlýsingum um arðsemi. Sjóðastýringafélagið Gamma mat arðsemi sæstrengs 40 milljarða á ári. Í fyrra hélt Ketill Sigurjónsson, lögfræðingur og sérfræðingur um orkumál, því fram að hægt væri að fá 150- 200 Bandaríkjadali fyrir megavattstundina, eða 6-8falt meira en núverandi verð til iðnaðar. Óðinn getur ekki nú frekar en fyrr tekið afstöðu til sæstrengsins fyrr en forsendur liggja fyrir, en áðurnefndar tölur gera það að verkum að hann metur það sem svo að það sé skylda stjórnvalda að kanna málið.

Sæstrengsmálið strandaði hins vegar fyrir margt löngu og liggur þar enn. Strandstaðurinn er skrifborð Ragnheiðar Elínar Árnadóttur iðnaðarráðherra. Skipun nefnda um ekki neitt skilar engu. [...] Frumforsendurnar eru fjórar: a) hvaða verð Bretar eru tilbúnir að ábyrgjast, b) hversu mikið magn þeir vilja kaupa, c) til hversu langs tíma og d) hvenær. Í heimildarmynd sem sýnd var á afmælisársfundi Landsvirkjunar um Búrfellsvirkjun komst einn starfsmanna Landsvirkjunar vel að orði. Hann sagði að þegar rignir, þá rigni gulli. Spurningarnar sem Ragnheiður Elín Árnadóttir þarf að spyrja breska ráðamenn munu svara stórri spurningu. Mun rigna gulli?

Raforka, ál og olía

Laugardagsviðtal Egils Helgasonar á rás 1 í dag var um raforku, ál og olíu. Hlusta má á viðtalið hér á vef Rúv.

Álheimurinn umturnaðist á undraskömmum tíma

Frá aldamótunum síðustu hefur álframleiðslan í Kína hátt í tífaldast. Á sama tíma breyttist heildarframleiðsla á áli utan Kína sáralítið.

Utan Kína voru framleidd um 25 milljónir tonna af af áli árið 2014. Heildarframleiðslan í heiminum öllum var um 52-53 milljónir tonna. Tilkynnt framleiðsla af áli í Kína árið 2014 var um 24 milljónir tonna. Raunveruleg framleiðsla í Kína er þó talin hafa verið mun meiri eða nálægt 27-28 milljónir tonna. Það jafngildir rúmlega 50% af heildarframleiðslunni á áli árið 2014.

Kína framleiðir sem sagt orðið meira en helming af öllu áli heimsins, þ.e. >50%. Fyrir um áratug var hlutfall Kína í álframleiðslu heimsins aftur á móti einungis um 20%, fyrir tæpum 15 árum var þetta hlutfall um 10% og fyrir um tveimur áratugum var hlutfallið aðeins 5%. Þarna hafa því orðið geysilegar breytingar á stuttum tíma.

Tímabilið 2000-2015 reyndist árlegur meðalvöxtur (CAGR) í álframleiðslu í Kína vera um 15%. Sem er hreint mögnuð aukning. Á þessu sama tímabili var sambærilegur vöxtur álframleiðslu utan Kína einungis um eða innan við eitt prósent.

Vöxtur álframleiðslu og álnotkunar utan Kína er sem sagt mjög hægur. Ennþá er auðvitað of snemmt að álykta sem svo að álnotkun utan Kína sé u.þ.b. að ná hámarki. Og sumir eru að spá því að þar muni eftirspurnin brátt aukast mikið. Staðreyndin er engu að síður sú að undanfarin 10-20 ár hefur sá vöxtur verið hægur. Þess vegna virðist varhugavert að gera ráð fyrir skyndilegri aukningu í aleftirspurn þar (þ.e. utan Kína) og ennþá varhugaverðara að gera ráð fyrir mikilli framleiðsluaukningu þar.

Kína ber orðið höfuð og herðar yfir öll önnur lönd í álframleiðslu. Yfirburðir Kína í álframleiðslunni eru reyndar þvílíkir að þar ná næstu lönd Kína vart í hnéhæð. Rússland er það land sem er næst í röðinni í álframleiðslu eftir Kína. Rússland framleiðir nú um eða innan við 4 milljónir tonna af áli álega. Einungis eitt annað land framleiðir meira en 3 milljónir tonna af áli á ári, en það er Kanada.

Kína er því komið í algerlega einstaka stöðu í áliðnaðinum. Og framleiðir orðið meira ál en öll önnur lönd í heiminum til samans. Það sem skiptir þó ennþá meira máli er að notkun á áli í Kína er ekki að vaxa jafn hratt eins og álframleiðslan þar. Þetta er algert grundvallaratriði þegar kemur að því að átta sig á þróun álviðskipta til framtíðar.

Eins og áður sagði, þá er framleiðsla á áli í Kína nú orðin meiri en álnotkunin í landinu. Þar að auki eru álbirgðir bæði innan og utan Kína sennilega nálægt sögulegu hámarki. Það virðist æ sennilegra að næsta umbreyting á álmörkuðum muni einkennast af vaxandi álútflutningi frá Kína. Um það má lesa nánar hér á viðskiptavef mbl.is. Við þetta bætast svo áhyggjur um að nú sé álútflutningur frá Indlandi líka að aukast - á sama tíma og eftirspurnin sé afar dauf.

Gjörbreytt álveröld

Áliðnaður í Kína hefur byggst upp geysilega hratt og hraðar en kínversk eftirspurn eftir áli. Þetta hefur skapað offramboð af áli innan Kína, álverð þar er lágt og taprekstur mjög útbreiddur í kínverska áliðnaðinum. Nýlega hafa kínversk stjórnvöld ákveðið að lækka raforkuverð til nokkurra iðngreina og þær lækkanir munu koma kínverska áliðnaðinum til góða. Við þetta bætist að kínversk stjórnvöld ætla nú að fella niður útflutningstolla á tilteknar afurðir kínverskra álvera og liðka þannig fyrir útflutningi á áli.

Það var nú á sumardaginn fyrsta í vikunni sem leið að kínverska fjármálaráðneytið birti fréttatilkynningu þess efnis að frá og með 1. maí n.k. (2015) munu kínversk stjórnvöld hætta að leggja útflutningstolla (eða skatt) á tiltekna framleiðslu kínverska áliðnaðarins. Þessi tíðindi, ásamt fréttum af lækkuðu orkuverði til álvera, eru til marks um hvernig sífellt verður líklegra að útflutningur á kínversku áli muni fara vaxandi. Þar með kann álverð utan Kína að lækka og álverð innan Kína að hækka. Mjög fróðlegt verður að fylgjast með þessari þróun. 

Umræddar ákvarðanir kínverskra stjórnvalda eru gerðar í þeim tilgangi að bæta rekstrarstöðu kínverska áliðnaðarins og hjálpa kínverskum álfyrirtækjum að vinna á miklum álbirgðum innanlands. Það er sem sagt bæði verið að lækka kostnað og auka tekjur kínversku álfyrirtækjanna. Hvort þessar aðgerðir boða sumarkomu í þeim mikla taprekstri sem einkennt hefur kínverska áliðnaðinn undanfarið á eftir að koma í ljós. Í því sambandi má nefna að kínverska Chalco skilaði mettapi á liðnu ári. Ennþá áhugaverðara fyrir okkur Íslendinga er hvaða áhrif þessar ákvarðanir munu hafa á álmarkaði utan Kína.

Ein afleiðing aðgerða kínverskra stjórnvalda núna er að í reynd er verið að viðhalda offramleiðslunni í Kína. Þar að auki er verið að stuðla að meiri útflutningi á áli og þar með vaxandi samkeppni á vestrænum álmörkuðum. Fyrir vikið verður líklegra að offramboð af áli utan Kína aukist á ný. Þetta mun bitna á álframleiðendum utan Kína, eins og strax er farið að verða vart. Og sennilega mun þessi þróun flýta ennþá meira fyrir breytingum í álbransanum. Vestræn álfyrirtæki munu verða áhugaminni um álframleiðslu og leggja meiri áherslu á úrvinnslu hátækniafurða úr áli. Sú þróun er nú þegar byrjuð og mun vafalítið halda áfram.

Umrædd aukin samkeppni Kína við vestræna álframleiðendur hefur legið í loftinu um nokkurt skeið. Uppbygging áliðnaðar í Kína hefur reyndar verið ennþá hraðari en nokkur átti von á. Þess vagna lýsa sumir stöðunni sem ógnvekjandi. Eftirfarandi eru nokkur meginatriði sem snúa að þróun álframleiðslu í Kína og  hvernig þar hefur nú byggst upp nánast stjórnlaus offramleiðsla. Sem óhjákvæmilega virðist ætla að leiða til meiri útflutnings á áli frá Kína.

• Á um 20 árum hefur hlutfall Kína í álframleiðslu heimsins vaxið úr 5% i rúmlega 50%.
• Þetta hlutfall mun sennilega halda áfram að hækka á næstu árum.
• Álframleiðsla í Kína er nú að vaxa hraðar en áleftirspurnin í landinu.
• Lengst af hefur svo til enginn álútflutningur verið frá Kína.
• Ein ástæða þess er sú að 15% tollur hefur verið lagður á útflutt ál.
• Utan Kína er álnotkun og álframleiðsla nálægt jafnvægi.
• Álbirgðir eru þó ennþá sögulega miklar, sem heldur aftur af verðhækkunum.
• Í dag einkennist kínverski áliðnaðurinn af offramleiðslu og offjárfestingu.
• Lítil sem engin viðleitni er í Kína til að draga úr álframleiðslu.
• Verð á áli í Kína er því lágt og álfyrirtækin þar sækjast nú í að flytja út ál.
• Kínversk stjórnvöld eru byrjuð að fella niður tollmúra á útflutt ál.
• Þetta er í samræmi við ýmsar aðrar opinberar aðgerðir Kína til að viðhalda hagvexti.
• Kínverskir álframleiðendur hafa líka leitað leiða framhjá tollmúrum.
• Frekara afnám kínversku útflutningstollanna er mögulegt og jafnvel líklegt.
• Afleiðingin yrði ennþá meiri útflutningur á kínversku áli.
• Álnotkun utan Kína eykst orðið mjög hægt (um eða innan við 1% á ári).
• Vestræni áliðnaðurinn er byrjaður að þróa rekstur sinn frá álframleiðslu.

Af þessu má draga ýmsar ályktanir, sem m.a. eru eftirfarandi:

• Vestrænum áliðnaði stendur raunveruleg ógn af álflóði frá Kína.
• Ólíklegt er að arðsemi í raforkusölu til áliðnaðar utan Kína fari vaxandi.
• Til að draga úr áhættu er æskilegt að minnka hlutfall raforkusölu til álvera hér á Íslandi.

Álheimurinn hefur sem sagt umturnast á undraskömmum tíma. Fyrir Ísland er líklegt að aukinn álútflutningur frá Kína muni fremur hafa neikvæð áhrif en jákvæð. Vegna þess að hér felst svo til allur áliðnaðurinn í frumframleiðslu á áli (primary alumnum) og stærstur hluti raforkusölunnar hér er tengdur álverði. Ekki verður séð að hátæknivinnsla úr áli muni að ráði byggjast upp hér á landi; a.m.k. ekki í hlutfalli við þá gríðarlegu álframleiðslu sem hér er stunduð (þar að auki myndi raforkuverðið til álveranna hér ekkert hækka þó svo þau þróuðu framleiðslu sína yfir í verðmætari afurðir). Þess vegna skiptir orðið afar miklu að auka fjölbreytnina í viðskiptavinahópi raforkufyrirtækjanna hér og draga hlutfallslega úr raforkusölu til álvera. Og draga þannig úr áhættu í íslenska raforkugeiranum.

Hér á Orkublogginu munu á næstunni birtast nokkrar greinar þar sem fjallað verður ítarlegar um hina breyttu álveröld og þá sérstaklega þau atriði sem nefnd eru hér að ofan. Athyglinni verður einkum beint að þróun álframleiðslunnar í Kína og útskýrt hvernig þar hefur nú byggst upp offramleiðsla sem þrýstir á stóraukinn álútflutning frá Kína. Sökum þess að svo til engin aukning er í eftirspurn eftir áli utan Kína, er slík aukning í útflutningi á kínversku áli líkleg til að hafa töluverðar og jafnvel afdrifaríkar afleiðingar.

Þeir lesendur sem vilja lesa framhaldið strax geta séð ítarlegri umfjöllun hér á viðskiptavef mbl.is.

Álver skilgreind sem óæskilegar eignir

Hér í upphafi er vert að rifja upp eftirfarandi tilvísun í greiningarfyrirtækið Platts: Álver eru orkufrek og skapa lítinn virðisauka. Og þau eru ekki mörg álfyrirtækin í heiminum sem hafa áhuga á að auka álframleiðslu sína um þessar mundir. Nema í Kína.

Utan Kína halda flestir álframleiðendur að sér höndum með ákvarðanir um aukna framleiðslu. Þar kemur einkum til að líkur eru taldar vera að aukast á meiri álútflutningi frá Kína, vegna of mikillar framleiðslugetu álvera þar og vaxandi offramboðs. Vegna þessarar stöðu er varhugavert að gera ráð fyrir umtalsverðum verðhækkunum á áli á næstu árum. Af sömu ástæðu má búast við auknum hagræðingaraðgerðum hjá vestrænum álfyrirtækjum. Og að a.m.k. sum þeirra leiti leiða til að færa sig frá rekstri álvera og yfir í meira virðisaukandi starfsemi.

Þessi þróun er reyndar þegar byrjuð. Og álframleiðsla (utan Kína) virðist hætt að aukast og meira að segja farin að dragast saman (sbr. grafið hér að ofan, sem er frá IAI og sýnir álframleiðsluna utan Kína á árunum 2000-2014). Þessi samdráttur hefur vel að merkja orðið þrátt fyrir mikla og hraða uppbyggingu álvera í Persaflóaríkjunum síðustu árin (umrædd Persaflóaríki eru merkt sem GCC á grafinu). Og það er líklegt að aukning í álframleiðslu næstu árin verði svo til öll í Kína.

Hrávöruverð hefur almennt lækkað mikið

Áður en lengra er haldið er rétt að minna á að hrávöruverð hefur lækkað verulega undanfarið. Þetta ætti að koma fólki og fyrirtækjum víða um heim til góðs, en hefur líka sínar skuggahliðar. 

Góðu fréttirnar í þessu eru þær að lægra verð á t.d. olíu, járni, kopar og áli ætti almennt að flýta fyrir efnahagsbata. Slæmu fréttirnar eru þær að ríki sem eru stórir framleiðendur á viðkomandi  hrávörum eru að missa af miklum tekjum. Í því sambandi er rétt að minna á að hvergi er álframleiðsla í heiminum jafn mikil eins og á Íslandi, þ.e. miðað við fólksfjölda eða per capita. Og með sama hætti selur engin þjóð jafn mikið af raforku til áliðnaðar eins og Íslendingar gera.

Vestræn álfyrirtæki draga saman seglin í álframleiðslu

Það sem er líka athyglisvert, er að þó svo margir búist við því að ýmsar hrávörur hækki senn á ný, eins og t.d. hráolía, þá virðasr flestir greinendur vera sammála um að staðan á álmörkuðum sé önnur og að lítið tilefni sé til að vænta umtalsverðra verðhækkana þar. Þvert á móti virðist sem sögulega lítil tækifæri séu nú talin liggja í hefðbundinni álframleiðslu, eins og þeirri sem stunduð er hér á landi. Stór hluti vestræna áliðnaðarins er farin að búa sig undir holskeflu af áli frá Kína. Og horfir nú til þess að draga úr álframleiðslu sinni og leggja þess í stað áherslu á framleiðslu flóknari afurða og hátæknibúnaðar.

Óæskilegar eignir

Það kemur því ekki á óvart að hverju álverinu af öðru utan Kína hefur verið lokað upp á síðkastið; nú síðast Point Henry skammt frá Melbourne í Ástralíu. Og lokanir álvera utan Kína virðast ætla að halda áfram. Þannig tilkynnti Alcoa nýlega að fyrirtækið muni draga mjög úr álframleiðslu í Brasilíu; álveri fyrirtækisins í Pocos de Caldas verður lokað og framleiðsla minnkuð verulega í álverinu í Sao Luis. Að auki virðast líkur á að brátt verði einnig lokað Tomago-álverinu í Nýju Suður-Wales í Ástralíu. Innan fárra ára gæti því verið komið upp sú ótrúlega staða að álframleiðsla verði nánast úr sögunni bæði í Ástralíu og Brasilíu. Bæði löndin voru áður þekkt sem risar í álframleiðslu, enda geysimikið vatnsafl og kolaorka þar fyrir hendi. En smám saman hefur sú orka leitað til kaupenda sem skila arðbærari rekstri. 

Auk þess að loka sumum álverum og draga úr framleiðslu annarra, hafa álfyrirtæki upp á síðkastið í auknum mæli horft til þess að koma álverum fyrir í sérstökum fyrirtækjum sem geymi lítt áhugaverðar eignir. Ákvörðun um þetta hefur nú þegar verið tekin hjá BHP Billiton (og líkur taldar aukast á því á svipað gerist hjá Alcoa). Þarna að baki liggur bersýnilega það sjónarmið að álver eru nú flokkuð sem unwanted assets eða óæskilegar eignir. Þetta er enn ein vísbendingin um að áliðnaður víðast hvar utan Kína þyki óáhugaverð fjárfesting. Og að vestrænu álfyrirtækin leiti logandi ljósi að áhugaverðari viðskiptatækifærum en hefðbundinni álvinnslu.

Þar með er álframleiðsla þó að sjálfsögðu engan veginn á leið með að verða úr sögunni. Og slík vinnsla á víða bjarta framtíð fyrir höndum. Þar sem orkan er ennþá strönduð (eins og í Persaflóaríkjunum, á Íslandi og í nokkrum Afríkulöndum) munu álver vafalítið almennt geta skilað eigendum sínum góðum hagnaði. Svo verður einnig þar sem aðstæður eru með þeim hætti að álfyrirtæki njóta hreint óvenju mikils liðsinnis stjórnvalda (eins og í Kanada og Rússlandi og jafnvel í Noregi). En ef álútflutningur frá Kína eykst mun þó vafalítið líka eitthvað þrengja að áliðnaði í þessum umræddu löndum.

Vestrænu álfyrirtækin virðast sem sagt mörg hver sjá minnkandi arðsemismöguleika og/eða aukna áhættu í álframleiðslu og vilja nú þróa rekstur sinn frá slíkri framleiðslu. Ástæður þessa eru af ýmsum toga, en ein af þeim er nánast stjórnlaus uppbygging í kínverskum áliðnaði. Þar má einkum og sér í lagi minnast á álflóðið frá Xinjiang. Meira um það síðar.

Holskefla af kínversku áli

Aluminum smelting is power intensive and adds little value. Álver eru orkufrek og skapa lítinn virðisauka. 

Þessi staðreynd, sem þarna er höfð eftir greiningarfyrirtækinu Platts, kemur ekki í veg fyrir að ál er ákaflega nytsamur málmur. Og álframleiðsla getur skilað mjög góðum hagnaði. Til að svo megi vera er þó oftast nauðsynlegt að umrædd álfyrirtæki ráði yfir allri virðiskeðjunni. Og/eða hafi náð að staðsetja álver í nágrenni við s.k. strandaða orku og njóti þannig einstaklega hagkvæms raforkuverðs.

Þess vegna eru álver t.d. staðsett í nágrenni vatnsaflsvirkjana í Afríku, kolaorkuvera i Kína, gasorkuvera í Persaflóaríkjunum og auðvitað á Íslandi. Fyrir samfélögin koma álverin með fjölmörg störf, sem ella hefðu sennilega ekki orðið til nema etv. löngu síðar með annarri atvinnuuppbyggingu, auk þess að gefa samfélögunum kost á á að beisla hina strönduðu orku sem ella hefði sennilega ekki verið nýtt fyrr en kannski í fjarlægri framtíð.

Afkoma í áliðnaði sveiflast eðlilega upp og niður allt eftir því hvernig framboð og eftirspurn sveiflast. Nú er aftur á móti komið upp það óvenjulega ástand að viðvarandi offramboð er af áli. Þess vegna hefur þrengt að hagnaði i áliðnaðinum og áhættan aukist. Af þeim sökum leita nú hinir hefðbundnu gamalgrónu álframleiðendur leiða til að losa sig við álver. Og einbeita sér þess í stað að annarri kjarnastarfsemi (sbr. einkum Rio Tinto og BHP Billiton) eða því að nýta þekkingu sína á áli og álrekstri til meira virðisaukandi framleiðslu (sbr. einkum Alcoa).

Meginástæðan fyrir þessari umbreytingu er að á síðasta hálfum öðrum áratug hefur álveröldin gjörbreyst og hefur þróast yfir í að vera tvískipt. Annars vegar má tala um hinn hefðbundna áliðnað, sem fyrst og fremst eru álfyrirtæki með rætur í Kanada, Bandaríkjunum, Evrópu og Ástralíu (þ.e. í hinum vestræna heimi) og að auki nýlegan áliðnað í Persaflóaríkjunum. Hins vegar eru svo álfyrirtækin í nýmarkaðslöndunum og þá fyrst og fremst álverin í Kína (en einnig á Indlandi).

Á örskömmum tíma byggðist upp risavaxinn áliðnaður í Kína. Þar er nú framleitt meira en helmingur af öllu ál heimsins og það hlutfall fer ennþá vaxandi. Áliðnaðurinn í Kína hefur lotið allt öðrum lögmálum en gengur og gerist í okkar vestræna kapítalíska hagkerfi. Þar hafa stjórnvöld beitt sér óspart til að liðka fyrir því að Kína yrði sjálfbært með ál.

Þegar því var náð, fyrir fáeinum árum, hafa kínversk stjórnvöld kannski ætlað sér að draga úr stuðningi við kínverskan áliðnað. En vandinn er sá að kapítalisminn í kommúnistaríkinu tekur oft á sig sérkennilegar myndir. Einstakar héraðsstjórnir í Kína sáu nú tækifæri í því að viðhalda og jafnvel auka stuðning við uppbyggingu álvera. Á sama tíma var byrjað að bera á því að farið væri að hægja á hagvaxtaraukningunni í Kína. Ívilnanir til áliðnaðar voru því kærkomið tækifæri fyrir héraðsstjórnirnar til að vinna gegn því að um og of myndi hægja á hagvexti í viðkomandi héruðum. Þessi aðferð, þ.e. að ívilna áliðnaði, þótti alveg sérstaklega ákjósanleg í héruðum sem búa yfir miklum og aðgengilegum orkulindum. Þar eru kolahéruðin í NV-Kína í fararbroddi, einkum í héraðinu Xinjiang.

Afleiðing þessarar stefnu kínverskra stjórnvalda er sú að nú er orðið offramboð af áli í Kína og framleiðslugeta álvera alltof mikil. Þetta ástand virðist þó litlu breyta um stefnu stjórnvalda, því ekkert er að slakna á uppbyggingu nýrra álvera þar eystra. Pólitískt séð virðist kínverskum stjórnvöldum ekki fýsilegt að hægja á uppbyggingunni. Þarna leika héraðsstjórnir stórt hlutverk og nánast keppast um að styðja við áliðnað. Þetta ástand hefur nú gjörbreytt álbransanum um allan heim.  

Fram til þessa hefur kínverska álið nær allt verið notað í framleiðslugreinum í Kína. En nú er það ástand breytt; álbirgðir hlaðast upp og offramboð af kínversku áli eykst. Kínversku álfyrirtækin eru að verða sífellt áhugasamari um útflutning, þ.e. að bjóða ál til sölu utan Kína á verði sem er jafnvel umtalsvert lægra en vestræni áliðnaðurinn býður.  

Og nú er svo komið að vaxandi líkur eru á því að holskefla af kínversku áli skelli senn á vestrænum álmörkuðum. Það yrði til að halda álverði lágu ennþá lengur en mörg álfyrirtæki (og raforkufyrirtæki) hafa verið að vonast til. Þetta er sérstaklega áhyggjuefni fyrir Íslendinga. Á næstu vikum mun ég birta nokkrar greinar hér á Orkublogginu þar sem staðan á álmörkuðum verður skýrð nánar og fjallað ítarlegar um þessa flóðbylgju af kínversku áli, sem virðist byrjuð að streyma hægt en ákveðið inn í flóa og firði vestrænna álmarkaða. Sá straumur af áli gæti orðið nánast óstöðvandi.

Hvar er Háskólinn í Reykjavík?

Nýlega rann út tilboðsfrestur vegna verkefnis sem felst í mati á áhrifum sæstrengs, þ.e. kaup „á ítarlegri þjóðhagslegri kostnaðar- og ábatagreiningu á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag“ þar sem draga á saman þann þjóðhagslega ábata og kostnað sem verður til vegna slíks rafstrengs. Sbr. nánari upplýsingar á vef Ríkiskaupa.

Ellefu tilboð bárust í þetta verk. Af reglum um viðmiðunarfjárhæðir vegna útboða á Evrópska efnahagssvæðinu var frá upphafi augljóst að kostnaðaráætlun vegna verksins var innan við 21.571.317 ISK. Ríkiskaup hefur nú gefið upp að kostnaðaráætlunin hljóðaði upp á sléttar 19.500.000 ISK (allar fjárhæðirnar eru án vsk). Af tilboðunum ellefu voru sjö innan kostnaðaráætlunar, en fjögur þeirra umfram kostnaðaráætlun.

Straumur fjárfestingabanki var með lægsta tilboðið, en það hljóðaði upp á 11.900.000 ISK. Uppfylli tilboð Straums tilboðsskilmálana er því augljóst að Straumur mun vinna verkið. Tilboðsskilmálarnir, þ.e. skilyrðin sem bjóðendum var gert að uppfylla, voru reyndar bæði einföld og skýr. Það kæmi því mjög á óvart ef tilboð Straums er ekki gilt. Ríkiskaup hafa enn ekki kveðið upp úr með gildi tilboðanna, en það hlýtur að verða gert fljótlega.

Eftirfarandi tilboð voru innan kostnaðaráætlunar:

1.  Straumur bauð 11.900.000
2.  Efla bauð 12.784.000
3.  Aurora Energy Research, GAMMA og Reykjavík Economics buðu 13.850.000
4.  KPMG bauð 14.000.000
5.  PWC bauð 16.367.000
6.  Verkfræðistofa Jóhanns Indriðasonar bauð 17.499.000
7.  Capacent bauð 18.900.000

Eftirfarandi tilboð voru umfram kostnaðaráætlun:

8.  Verkís, Deloitte og Hagfræðistofnun HÍ buðu saman 19.600.000
9.  Centra fyrirtækjaráðgjöf bauð 19.800.000
10. Economic Consulting Associates UK bauð 34.000.000
11. Annað veldi bauð 59.439.000

Eins og áður sagði var kostnaðaráætlunin 19.500,000. Það vekur athygli að enginn háskóli utan HÍ skuli hafi skilað inn tilboði. Er verkefni af þessu tagi - ítarleg þjóðhagsleg kostnaðar- og ábatagreining á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag - ekki áhugavert fyrir t.a.m. Háskólann í Reykjavík?

Kashagan í Kazakhstan í Kaspíahafi

0-3! Í dag lítur Orkubloggið að sjálfsögðu til Kazakhstan. Og ævintýralegra olíulindanna í þessu risastóra landi á mörkum Evrópu og Asíu.

Veldi Nazarbayevs

Kazakhstan er níunda stærsta land heimsins að flatarmáli og er u.þ.b. tífalt stærra en Ísland. Þjóðin telur um 18 milljónir manna. Landið er landlukt - en þó ekki - því það liggur að hinu stórmerkilega Kaspíahafi. Þaðan teygir Kazakhstan sig þúsundir kílómetra allt austur til Kína.

Það er til marks um stærð landsins að landamæri Kazakhstan að Kína eru um 1.500 km löng, landamærin að nágrannaríkinu Uzbekistan í suðri eru um 2.200 km löng og strandlengja Kazakhstan að Kaspíahafi er um 1.900 km. Lengst eru þó landamærin að gamla félaganum Rússlandi; rétt tæplega 7.000 km! Það eru einhver lengstu samfelldu landamæri milli tveggja ríkja í heiminum, ef ekki þau lengstu. 

Olíuvinnsla við Kaspíahafið á sér afar langa sögu. En þó fyrst og fremst á landi eða alveg við ströndina, fremur en úti á sjálfu Kaspíahafinu. Þarna var olían við Bakú í Azerbaijan löngum í aðalhlutverki. Á tímum Sovétríkjanna reyndist þó hagkvæmast að vinna olíu úr stórum olíulindum innan Rússlands. Kazakhstan var aftur á móti þróað sem landbúnaðar- og akuryrkjusvæði og hluti af matarforðabúri Sovétríkjanna.

Varla verður sagt að Kazakhstan hafi gengið vel á Sovét-tímanum. Fjöldamorð Stalínstjórnarinnar bitnuðu hart á Kasökkum, efnahagsaðgerðir Moskvustjórnarinnar ollu hungursneyðum innan Kazakhstan og hroðaleg heilsufarsvandamál fylgdu tæpleg 500 kjarnorkusprengingum í tilraunum Sovétmanna með kjarnavopn. Mikilvægasta kjarnorkutilraunsvæði Sovétríkjanna var einmitt í austanverðu Kazakhstan. Það er reyndar svo að fyrst eftir hrun Sovétríkjanna réðu Kasakkar yfir miklum fjölda kjarnorkuvopna, en þau voru brátt öll afhent Rússum.

Kazakhstan lýsti yfir sjálfstæði um mitt ár 1991 og leiðtogi kommúnistaflokks Kasakka, Nursultan Nazarbayev,varð forseti hins nýja ríkis. Allt síðan þá hefur Nazarbayev og fjölskylda hans ráðið einu og öllu í landinu - og heldur líka um stjórnina í flestum mikilvægustu fyrirtækjum landsins. Stjórnmálaflokkur forsetans, Föðurlandsflokkurinn, hefur um 85% þingsæta, en kosningar í landinu hafa vel að merkja ekki þótt alltof lýðræðislegar og t.d. sætt talsverði gagnrýni af hálfu ÖSE (OSCE).

Aðgangur að geysistórum en erfiðum olíulindum opnast

Þó svo Kazakhstan hafi á Sovét-tímanum einkum verið þekkt fyrir landbúnað og tilraunir með kjarnorkusprengjur, þá er þar líka að finna geysimiklar auðlindir í jörðu, svo sem úran, kopar, gull og kol. En þýðingarmest er þó olían og gasið. Og þá ekki síst risalindirnar undir botni Kaspíahafsins. Þær eru sumar hverjar reyndar svo gríðarlega miklar að hugtakið risalindir er ekki einu sinni nógu sterkt til að lýsa þessum ótrúlegu kolvetnislindum Kaspíahafsins. Á ensku er í þessu sambandi gjarnan talað um supergiants.

Um það leiti sem Sovétríkin féllu snemma á 10. áratugnum tóku vestræn olíufélög að renna hýru auga til risalindanna innan Kazakhstan. Varð nú nánast allsherjar „gullæði“ þar sem hver olíurisinn á fætur öðrum reyndi að tryggja sér hlut í vinnslusvæðum sem vitað var að gætu í framtíðinni skilað milljörðum tunna af olíu. Auk vestrænu olíurisanna voru þarna líka áberandi allskonar ævintýramenn, sem reyndu að ná samningum við stjórnvöld sem ýmist áttu að tryggja aðgang að olíuvinnslu eða byggingu olíuleiðslna frá Kazakhstan og vestur á bóginn til Evrópu. Slíkar leiðslur voru mikilvæg forsenda þess að unnt yrði að koma olíunni (og gasinu) frá vinnslusvæðunum og á markað.

Sú reyfarakennda saga verður ekki rakin hér. En tekið skal fram að átökin og plottin sem þar áttu sér stað slá út allar James Bond myndirnar til samans. Til að fá nasasjón af þeirri dramatík má t.d. benda á bókina The Oil and the Glory eftir Steve Levine. Öll þessi magnaða saga snýst eðlilega töluvert um forsetann Nazarbayev. Sem eins og áður sagði hefur meira eða minna ráðið öllu í Kazakhstan síðustu 25-30 árin. Nazarbayev er nú kominn á áttræðisaldur, en flestir búast við því að dóttir hans, Dariga Nazarbayeva, verði næsti forseti landsins eða sonur Darigu; Nurali Aliyev. Fjölskyldan er nú ein sú efnaðasta í veröldinni með auð sem nemur mörgum milljörðum USD og Nazarbayev stundum nefndur hinn eini sanni yfirólígarki heimsins.

Milljarðamartröðin

Meðan milljarðar hafa streymt í veski forsetafjölskyldunnar í Kazakhstan hafa tugmilljarðar komið inn í landið erlendis frá sem fjárfesting í olíu- og gasiðnaðinum. Skömmu eftir að Kasakkar öðluðust sjálfstæði 1991 náðu Chevron og ExxonMobil fjörutíu ára vinnslusamningi um hina risavöxnu Tengiz olíulind við norðausturströnd Kaspíahafsins. Olíuverð var á þessum tíma lágt, en þarna sáu vestrænu olíufyrirtækin tækifæri til að geta bókað geysilegar olíubirgðir í birgðaskrár sínar og þannig blásið út efnahagsreikning fyrirtækjanna. 

Vitað var af olíunni í Tengiz allt frá því á 8. áratugnum. En það var einnig vitað að óvenju erfitt yrði að vinna þessa olíu, einkum vegna geysimikils þrýstings í lindinni sem gerði borholur illviðráðanlegar. Á 9. áratugnum varð mikil sprenging í einni borholunni og óstjórnleg eldsúla reis til himins. Það var ekki fyrr en með aðkomu vestrænu olíufélaganna á 10. áratugnum að menn náðu að leysa þessi vandamál og byggja upp vinnslu frá Tengiz. Kostnaðurinn fór að vísu hrikalega fram úr áætlunum; útlit er fyrir að upphafleg kostnaðaráætlun vegna Tengiz upp á um 25 milljarða USD endi í 40 milljörðum USD.

Tengiz olíulindin er vel að merkja ein sú allra stærsta í heimi með um 25 milljarða tunna af olíu! Ómögulegt er að segja hversu mikið verður unnt að sækja af allri þessari olíu, en það gætu verið allt að tíu milljarðar tunna. Þetta er sem sagt margfaldur fíll, eins og það er kallað í olíubransanum (hugtakið fíll er notað um mjög stórar olíulindir; stærri en 500 þúsund tunnur en stundum er þó fíll að lágmarki miðaður við milljarð tunna). Árið 2001 var lokið við að reisa nýja olíuleiðslu, CPC-leiðsluna, sem flytur olíuna frá Tengiz og að rússnesku Svartahafshöfninni Novorossiysk. En þó svo Tengiz sé sannkölluð ofurlind er hún samt því miður ennþá að skila nokkuð langt frá því sem áætlað var. En vandræðin eru þó ennþá meiri í nýjasta risaverkefninu í Kazakhstan.

Risinn Kashagan

Þrátt fyrir að geyma einhverja mestu olíu í heimi er Tengiz einungis nett peð miðað við risann Kashagan. Sú geggjaða olíulind undir botni Kaspíahafsins er sögð geyma allt að 50 milljarða tunna af olíu! Lesendur Orkubloggsins kunna þó að hafa séð töluna 38 milljarða tunna tilgreinda í skrifum um Kashagan, en sú tala er afar ónákvæm og leyfishafar miða þarna við 30-50 milljarða tunna.

Meira skiptir þó hverju vinnslan gæti skilað, en talið er að þarna megi ná 13 milljörðum tunna úr djúpinu. Einhverjum kann að þykja þetta lítið miðað við að heildarmagnið sé allt að50 milljarðar tunna. En vandinn er að það verður tæknilega afar erfitt að nálgast olíuna í Kashagan. Það er engu að síður svo að jafnvel þó óvenjulega lítið af olíunni úr Kashagan muni skila sér á land, verður þetta ein mikilvægasta olíulind heimsins.

Kashagan er hvorki meira né minna en stærsta olíulindin sem hefur fundist utan Persaflóaríkjanna og er álitin fimmta stærsta olíulind heimsins. En rétt eins og gerðist í Tengiz, hefur uppbygging vinnslunnar á Kashagan verið hrjáð af tæknilegum örðugleikum og gríðarlegum kostnaði.

Þessi risavaxna olíulind uppgötvaðist aldamótaárið 2000 og þurfti þá að fara allt aftur til ársins 1970 til að finna dæmi um sambærilegan risafund í olíuiðnaðinum. Í framhaldinu var mynduð samsteypa olíufélaga til að þróa verkefnið. Nokkrar breytingar hafa orðið í eigendahópnum, en núna eru þar í fararbroddi ítalska Eni, bandaríska ExxonMobil, ensk/hollenska Shell, franska Total og ríkisolíufélagið KazMunayGas. Hvert og eitt þessara olíufélaga er með um 17% hlut í verkefninu, en framkvæmdaaðilinn er Eni. Nýjasti hluthafinn er svo kínverska CNPC. Og nú er útlit fyrir að megnið af olíunni frá Kashagan muni streyma til Kína. Um hina nýju 2.200 km löngu olíuleiðslu, sem búið er að leggja milli Kína og Kaspíahafsstrandar Kazakhstan.

Þegar ráðist var í þetta risaverkefni upp úr aldamótunum var þess vænst að fyrsta olían frá Kashagan gæti skilað sér strax árið 2005. Kashagan er tæplega 100 km frá landi og liggur á um 4 km dýpi undir hafsbotninum. Þetta er óvenju djúpt af olíu að vera. Sjálft hafdýpið þarna er aftur á móti ekki mikið, enda er Kaspíahafið víðast hvar fremur grunnt (meðaldýpið er rétt rúmir 200 m).

Þrátt fyrir hógvært hafdýpi reyndist nauðsynlegt að reisa heila tilbúna tæknieyju þarna úti í Kaspíahafinu til að ráða við hrikaleg veðurskilyrðin sem þarna ríkja á veturna. Mikill ís myndast í ofsakuldum og straumar og vindar valda því að olíumannvirkin þurfa að standast óvenjumikið álag. Þess vegna var hvorki unnt að notast við fljótandi né botnfasta hefðbundna olíuborpalla. Þetta var mjög dýr útfærsla og það, auk margvíslegra annarra tæknivandamála, olli því að kostnaðurinn vegna Kashagan hefur rokið upp úr öllu valdi.

50 milljarðar USD í sjóinn en varla dropi af olíu hefur komið á land

Upphafleg kostnaðaráætlun vegna uppbyggingar fyrsta áfanga Kashagan var nálægt 25 milljarðar USD. En verkefnið reyndist flókið i framkvæmd og það var ekki fyrr en 2013 að olía byrjaði að skila sér frá Kashagan; átta árum síðar en áætlað var! Og þá var kostnaðaráætlunin sprungin hressilega því heildarkostnaðurinn var kominn í um 50 milljarða USD.

Seinkunin og umframútgjöld reyndust þó ekki mesta áfallið. Því um leið og olían var loksins farin að streyma upp úr djúpinu á Kashagan og í land, fór strax að bera á ofsalegri tæringu í búnaði og lögnum. Ekkert var við þetta ráðið og stöðva varð vinnsluna. Og nú hefur engin olía komið frá þessari 50 milljarða dollara fjárfestingu í um hálft annað ár. Sem er gríðarlegt fjárhagslegt högg fyrir olíufélögin sem standa að verkefninu.

Vandinn felst í því óvenju hátt hlutfall brennisteinsgass (H2S) í olíulindinni veldur mikilli tæringu og hreinlega étur stálrörin upp. Nú stendur til að skipta öllum stállögnunum út fyrir rör úr nikkel, en óvíst er að olíuvinnslan komist aftur í gang fyrr en seint á árinu 2016 eða jafnvel ekki fyrr en 2017. Brennisteinsgasið skapar að auki bæði hættu á sprengingum og eitrunum.

Kostnaðurinn við Kashagan er því enn að aukast og munu vafalítið einhverjir milljarðar dollara bætast þarna við útgjöldin. Og þarna í Kaspíahafinu er vel að merkja bara um fyrsta áfangann að ræða. Fullþróað er búist við að heildarkostnaður við Kashagan verði nálægt 200 milljörðum USD!

Kashagan er eitt umfangsmesta og útgjaldafrekasta orkuverkefni heimsins. En ef einhverjum þykir þetta dýrt er rétt að minna á að kannski næst að vinna 13 milljarða tunna af olíu á Kashagan. Þá myndi vinnslan efalítið skila leyfishöfunum miklum hagnaði. Almennt er þó talið að ekki sé raunhæft að ætla að Kashagan muni skila hagnaði nema olíuverð yfir vinnslutímann verði a.m.k. 80-120 USD/tunnu og jafnvel hærra. Kashagan er því prýðilegt tákn um að auðvelda olían er senn á þrotum. Og að olía mun vart halda áfram að knýja sterkan hagvöxt í heiminum  nema að kaupmáttur fólks geti aukist samhliða háu olíuverði. Þar liggur efinn.

Norðmenn og Bretar semja um sæstreng

Stutt er síðan samið var um lagningu HVDC-rafstrengs milli Noregs og Þýskalands; NordLink. Og núna, einungis rúmum mánuði síðar, berast fréttir af því að norska Statnett og breska National Grid séu búin að skrifa undir samstarfssamning sem felur í sér að fjárfest verði í kapli milli milli landanna.

Nýi sæstrengurinn kallast NSN Link. Það sem er sérstaklega merkilegt við þennan háspennukapal milli Noregs og Bretlands er að þetta verður lengsti rafstrengur í heimi í sjó. Neðansjávar verður kapallinn um 730 km langur og flutningsgetan sem nemur 1.400 MW.

Þetta er stórt skref frá því sem lengsti sæstrengur af þessu tagi er í dag. Sá er NorNed-kapallinn milli Noregs og Hollands, sem er 580 km langur og 700 MW og komst í gagnið árið 2008. Það met verður slegið af NordLink milli Noregs og Þýskalands, sem verður rúmlega 700 km og 1.400 MW (sá kapall á að vera kominn í rekstur 2020). En kapallinn milli Noregs og Bretlands verður sem sagt ennþá lengri en NordLink.

Áætlað er að kostnaðurinn við kapalinn milli Noregs og Bretlands verði á bilinu 1,5-2 milljarðar EUR, sem samsvarar um 1,65-2,2 milljörðum USD (220-300 milljörðum ISK). Kapallinn verður lagður milli Kvilldal i Rogalandi í SV-Noregi og Blyth á austurströnd Englands.

Vegna undirbúningsvinnu að þessu verkefni hefur Evrópusambandið (ESB) veitt styrk sem sagður er nema 31 milljón EUR (um 4,6 milljarðar ISK). Slíkt framlag er bersýnilega vel til þess fallið að draga verulega úr áhættu bæði Norðmanna og Breta af því að leggja í vinnu vegna athugana og undirbúnings því að leggja kapalinn. Í slíku undirbúningsferli getur jú alltaf eitthvað komið upp, sem geri það að verkum að verkefnið reynist ekki gerlegt. Upphæðin kemur úr sérstökum sjóði ESB sem ætlað er að stuðla að eflingu innviða í Evrópu. Þetta vekur upp það álitamál hvort Ísland gæti með sama hætti fengið nokkra milljarða í stuðning við að skoða og undirbúa svona mögulega tengingu milli Íslands og Evrópu. En sá möguleiki virðist ekki vera uppi á borðinu hér, en þess í stað er boðin út undirbúningsvinna hér innanlands sem á að kosta innan við 21,6 milljónir ISK.

Markmiðið er að þessi nýi sæstrengur, milli Noregs og Bretlands verði kominn í gagnið árið 2021 (sem er örlítil seinkum frá fyrstu áætlunum). Þess má geta að Bretar eru líka nýbúnir að semja við Belga um kapal milli landanna; NemoLink. Sá sæstrengur verður um 140 km langur og 1.000 MW.

Með alla þessa nýju sæstrengi í huga (þ.m.t. NordLink) er nokkuð augljóst að bæði Bretar og Norðmenn eru áfjáðir í kapaltengingar af þessu tagi - og álíta það samrýmast sínum hagsmunum. Nú er bara að bíða og bíða og sjá hvað koma mun út úr fyrirhuguðum athugunum iðnaðarráðuneytisins íslenska á mögulegum sæstreng - þar sem m.a. á að ráðast í athugun á reynslu Norðmanna af kapaltengingum af þessu tagi við önnur lönd. Einhver sem vill veðja á að reynsla Norðmanna af kapaltengingunum sé slök eða jafnvel slæm?

Efnahagslægð verulegur þáttur i lækkun olíuverðs

Olíuverð lækkaði mikið og snögglega á síðari hluta ársins 2014.

Margir hafa lagst í að greina ástæður og orsakir þessarar verðlækkunar. Þá er m.a. reynt að leggja mat á það hversu mikinn hluta verðlækkunarinnar sé að rekja til deyfðar í efnahagslífi heimsins og hversu mikið af verðlækkuninni hefur komið til vegna mikillar og nokkuð óvæntrar aukningar í olíuframleiðslu (einkum í Bandaríkjunum).

Það hvor ástæðan var veigameiri getur skipt verulegu máli. Ef framboðsþátturinn var ráðandi (jákvæður framboðsskellur eða positive supply shock) má gera ráð fyrir því að olíuverðlækkunin gefi gott tækifæri til aukins hagvaxtar víða um heim. Ef aftur á móti útbreidd deyfð og vandræði í efnahagslífi heimsins áttu stóran þátt í lækkuninni (neikvæður eftirspurnarskellur eða negative demand shock) er hætt við að hagvöxtur láti á sér standa.

Þegar lagt er mat á ástæður olíuverðlækkunarinnar er m.a. litið til þróunar olíuframboðs annars vegar og olíueftirspurnar hins vegar. Danske bank birti nýverið sína sýn á þetta álitamál. Þar kemur fram að báðir þættirnir hafi haft mikil áhrif til lækkunar olíuverðs (sbr. gröfin hér til hliðar).

Sama er uppi á teningnum í nýrri skýrslu þeirra Christiane Baumeister hjá Kanadabanka og Lutz Kilian hjá Michiganháskóla, en skýrslan sú hefur að geyma eina ítarlegustu greininguna fram til þessa um olíuverðlækkunina 2014. Þau Kilian og Baumeister álíta að rekja megi um 49% verðlækkunarinnar til eftirspurnaráhrifanna (samdráttur í efnahagslífinu) og um 51% áhrifanna sé vegna aukins olíuframboðs. 

Samkvæmt ofangreindu eru því bæði eftirspurnarþættir og framboðsþættir mjög fyrirferðarmiklir orsakaþættir olíuverðlækkunarinnar nú. Þetta kemur ekki á óvart. Snaraukið framboð vegna aukinnar olíuvinnslu í Bandaríkjunum er vel þekkt staðreynd. Og eftirspurnarþátturinn hefur líka verið að leika stórt hlutverk - en þar var um neikvæða þróun að ræða bæði á fyrsta og öðrum ársfjórðungi liðins árs. Sbr. grafið hér að neðan (sem er byggt á nýlegum upplýsingum frá Alþjóða orkustofnuninni; IEA).

Það eru sem sagt sterkar vísbendingar um að bæði aukning á olíuframboði og stöðnun eða jafnvel samdráttur í eftirspurn hafi verið mikilvægir og jafnvel ámóta stórir áhrifavaldar verðlækkunar á olíu á síðari hluta ársins 2014. Það er líka athyglisvert að IEA álítur að fyrstu tveir ársfjórðungar 2015 muni líklega einkennast af samdrætti í olíueftirspurn - og það þrátt fyrir hina gríðarlegu verðlækkun sem orðið hefur á olíu síðustu misserin. Þetta ber vott um að IEA telji veruleg vandræði uppi í efnahagslífi heimsins.

Í þessu ljósi kemur á óvart hversu Landsbankinn var viss í sinni sök þegar hann kynnti það nýverið að olíuverðlækkunin sé fyrst og fremst til komin vegna aukins olíuframboðs (þ.e. að um hreinan jákvæðan framboðsskell hafi verið að ræða). Það virðist þvert á móti vera staðreynd að neikvæður eftirspurnarskellur lék stórt hlutverk á fyrri hluta ársins 2014. Þess vegna sætir umrædd ályktun Landsbankans nokkurri furðu.

Vissulega hefði dýfan í olíuverði ekki orðið svona snörp og djúp eins og raunin varð ef ekki hefði líka verið mikil aukning í olíuframleiðslu í Bandaríkjunum. En það mikla framboð vestra er sem sagt alls ekki eina ástæða verðlækkunarinnar - og jafnvel ekkert meiri ástæða en eftirspurnarþátturinn. Þessi forvitnilegu álitamál verða ekki frekar útlistuð hér, en þau eru útskýrð nánar í þessari grein á viðskiptavef Morgunblaðsins.

Bretland samþykkir 180 USD/MWst

Breska orkumálaráðuneytið hefur nú tilkynnt um nýja samninga við orkufyrirtæki um lágmarksverð á raforku frá nýjum orkuverum. Viðamestu samningarnir eru við tvö vindorkuver, sem reisa á utan við bresku ströndina. Í þeim tilvikum er raforkuframleiðendunum tryggt lágmarksverð á bilinu 114-120 GBP/MWst. Það jafngildir um 175-180 USD/MWst. Til samanburðar má nefna að skv. síðustu ársskýrslu Landsvirkjunar var meðalverð til stóriðjunnar hér nálægt 25 USD/MWst.

Breska kerfið í mótun

Það var síðla árs 2013 sem breska þingið samþykkti lög sem leggja leikreglurnar um orkustefnu Bretlands. Eitt af grundvallaratriðunum þar er að stuðla að auknu framboði af raforku og þá einkum og sér í lagi á endurnýjanlegri eða grænni orku. Tilgangurinn er að efla raforkuframboð til að tryggja betur næga raforku og um leið stuðla að auknu hlutfalli endurnýjanlegrar orku.

Undir endurnýjanlega orku skv. orkustefnu Bretlands flokkast m.a. vindorka, vatnsorka, jarðvarmi og sólarorka. Bretarnir gera ráð fyrir því að það verði einkum nýting vindorku sem muni vaxa hratt næstu árin. Enda er t.d. lítið um jarðvarma í Bretlandi og vatnsaflskostir þar í landi flestir nýttir nú þegar.

Fyrstu samningarnir á grunni nýju orkustefnunnar voru gerðir árið 2014. Þar voru í fararbroddi norræn orkufyrirtæki, sem hyggjast reisa vindorkuver við bresku ströndina (þetta voru danska Dong Energi og norsku Statkraft og Statoil). Nú í febrúar sem leið (2015) var svo tilkynnt um niðurstöður í annarri lotu þessara samninga (Contracts for Difference; CfD’s).

Vindorka í fararbroddi

Hátt í þrír tugir verkefna voru samþykkt nú í annarri lotunni. Framlag breskra stjórnvalda til þeirra verkefna er samtals nálægt 4 milljörðum punda. Það samsvarar rúmlega 6 milljörðum USD eða vel yfir 800 milljörðum íslenskra króna! Þarna er því verið að veita miklum fjármunum til nýrra orkuverkefna.

Af öllum þessum 27 verkefnum, sem nú er verið að semja um, eru tvö langstærst. Þar er í báðum tilvikum um að ræða vindorkuver á hafi úti, þ.e. utan við ströndina. Annar þessara tveggja vindorkugarða verður 448 MW og hinn verður hvorki meira né minna en 714 MW. Lágmarksverðið sem þarna var samið um var annars vegar rétt rúmlega 114 GBP/MWst (samsvarar um 175 USD) og hins vegar rétt tæplega 120 GBP/MWst (um 183 USD). Báðir þessir samningar eru til 15 ára.

Umrætt samningsverð núna er nokkuð lægra verð en vindorkuverin í fyrstu lotunni fengu, þ.e. skandínavísku vindgarðarnir sem nefndir voru hér að ofan. Þar var hæsta verðið 155 GBP/MWst, sem jafngildir um 240 USD/MWst. Það virðist því sem skandínavísku orkufyrirtækin hafi náð alveg sérstaklega hagstæðum samningum í fyrstu lotunni snemma árs 2014. Verðið núna er um fjórðungi lægra en þá var samið um.

Ráðast hagsmunir Íslands í hanastélsboði?

Fram til þessa hefur vindorka verið langsamlega umsvifamest í þessum samningum um lágmarksverð til nýrra orkuvera, skv. orkustefnu Bretlands. Enda veitir vindorkan Bretum mestu tækifærin til að byggja upp afl til að nýta endurnýjanlegar orkuauðlindir. Það er að sumu leiti nokkuð súrt fyrir Breta, því vindorkan er ansið dýr og þar að auki óstöðug og því lítt áreiðanleg. 

Í umræðu og skrifum um orkustefnu Bretlands hefur margoft komið fram að Ísland gæti mögulega boðið Bretum ennþá betri kjör en samningarnir við vindorkuverin hljóða upp á. Þar að auki er vindorkan afar ófyrirsjáanleg orkuframleiðsla og kallar á varafl, sem óhjákvæmilega gerir vindorkuna ennþá dýrari (varaaflið oft er í formi gasorkuvera). Íslensk orka er þvert á móti mjög áreiðanleg því hún byggir annars vegar á vatnsorku í miðlunarlónum og hins vegar stöðugri jarðvarmaorku. Það gæti því verið mjög áhugavert fyrir Breta að semja um kaup á íslenskri raforku (um sæstreng). Og það jafnvel þó svo verðið fyrir íslensku raforkuna væri nálægt því hið sama eins og fyrir vindorkuna.

Það myndi merkja geysilega arðsemi fyrir íslensku orkuna. Þar með er þó ekki sagt að Ísland muni standa frammi fyrir því tækifæri mjög lengi að gera slíka samninga við Breta. Bretar hyggjast einungis verja afmarkaðri upphæð í orkustefnu sína. Þess vegna er óvíst að langur tími gefist til að njóta umræddra hagstæðra samningsskilmála sem Bretar bjóða um þessar mundir. Þar að auki er nú komið í ljós að umsamið orkuverð hefur lækkað frá því sem var í fyrstu lotunni hjá þeim. Ef sú þróun heldur áfram er ekki vænlegt að bíða í rólegheitum eftir að kanna möguleika á samningum við Bretana um orkuviðskipti. Þvert á móti virðist skynsamlegra að ganga sem fyrst til slíkra viðræðna við Breta. 

Fyrst og fremst er þó einfaldlega gagnslítið að vera með endalausar vangaveltur um þetta. Miklu skynsamlegra er kanna einfaldlega málið með þeim eina hætti sem veitt getur skýr svör. Þ.e. með beinum viðræðum við bresk stjórnvöld um hvaða skilmálar eru í boði vegna raforkusölu til Bretlands. Svo sem raforkuverð, raforkumagn og lengd samningstíma með bindandi lágmarksverði.

Þess vegna er afar óheppilegt og reyndar einkennilegt að iðnaðarráðherra Íslands skuli ekki t.d. hafa gripið það tækifæri sem bauðst í bréfi sem hún fékk nýverið frá breska orkumálaráðherranum (sbr. myndin hér að neðan). Þar var íslenska ráðherranum, Ragnheiði Elínu Árnadóttur, boðið til fundar til að ræða sæstrengsmálið við breskan starfsbróður sinn. Að auki bauð breski orkumálaráðherrann, Matthew Hancock, aðstoð ráðuneytis síns til að upplýsa um breska regluverkið sem um þessi málefni fjallar.

Slík aðstoð og/eða beinar formlegar viðræður kynnu einmitt að varpa skýru ljósi á það hvaða möguleikar eru þarna í boði. Þarna hefði verið upplagt fyrir íslenska iðnaðarráðherrann að taka jákvætt í tillögur breska ráðherrans - og þiggja boð hans um fund og upplýsingar. Þarna var sem sagt afar gott tækifæri til að þiggja boð breska ráðherrans og fastsetja viðræðufund - með það að markmiði að skýra ýmis óvissuatriði eins og t.d. raforkuverð og raforkumagn. Það varð þó ekki sú leið sem Ragnheiður Elín valdi.

Þess í stað nánast eyddi hún erindi breska ráðherrans. Því í svarbréfi sínu lét iðnaðarráðherra Íslands nægja að segja að ráðuneytið muni hugleiða boð ráðherrans. Og að hún sé tilbúin að ræða málið frekar við hentugleika - í London eða í Reykjavík eða annars staðar þar sem leiðir ráðherranna kunna að liggja saman. Af þessu má kannski álykta að það gæti sem sagt komist hreyfing á þetta mikla hagsmunamál ef iðnaðarráðherra Íslands rekst á breskan starfsbróður sinn t.d. í einhverju hanastélsboði. En það er ráðgáta af hverju Ragnheiður Elín þáði ekki boð breska ráðherrans.

Útboð Ríkiskaupa

Svo virðist sem hvorki sé raunverulegur áhugi né vilji hjá íslenska iðnaðarráðherranum til að ræða þetta mál við Breta fyrr en kannski á næsta ári (2016). Stefna íslenska iðnaðarráðherrans virðist vera sú að bíða eftir skýrslu með þjóðhagslegri kostnaðar- og ábatagreiningu á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag, sbr. yfirstandandi útboð á vegum Ríkiskaupa.

Sú umrædda skýrsla verður varla tilbúin fyrr en nú í árslok, því síðasti skiladagur hennar er 1. janúar 2016. Það er alveg viðeigandi að hrósa iðnaðarráðherra fyrir að koma a.m.k. þessari hreyfingu á sæstrengsmálið. Engu að síður er þetta ekki nægjanlega stórt skref í ljósi þeirra miklu hagsmuna sem hér er um að ræða.

Það verður áhugavert að sjá hvernig skýrsluhöfundum mun ganga að greina þjóðhagslegan kostnað og ábata af sæstreng, þegar hvorki liggur fyrir hversu mikla raforku Bretar hafa áhuga á að kaupa né á hvaða verði - og enn síður liggja fyrir upplýsingar um hvernig eignarhaldi á strengnum yrði háttað né hvað hann myndi kosta. Þetta eru allt atriði sem beinar viðræður myndu geta skýrt. Og slíkar viðræður yrðu vel að merkja einmitt viðræður - upplýsandi en án skuldbindinga. Það væri besta og skynsamasta leiðin til að fá glögga yfirsýn um málið. Í stað þess að halda bara áfram skýrsluskrifum hér heima og fabúlera um mismunandi sviðsmyndir - á meðan Bretar verja milljörðum punda í ný orkutengd verkefni.

Álbirgðir í svartaþoku

Þegar litið er til framleiðslu á heimsvísu þá er hún í jafnvægi.  [...] Umframeftirspurnin er hinsvegar mikil ef einungis er horft til heimsins utan Kína, ekki síst í Norður-Ameríku og Evrópu. Eftir stendur að eftirspurn í Evrópu fer vaxandi.

Textinn hér að ofan er úr grein sem framkvæmdastjóri Samáls, samtaka álframleiðenda á Íslandi, birti seint á liðnu ári á mbl.is um stöðuna á álmörkuðum. Samkvæmt greininni er sem sagt mikil umframeftirspurn eftir áli utan Kína og sérstaklega er tekið fram að vaxandi eftirspurn sé eftir áli í Evrópu.

Þetta kann allt saman að vera satt og rétt - þó svo þróun álverðs hafi reyndar ekki beinlínis verið að endurspegla umframeftirspurn. Það er líka eftirtektarvert að í nýlegri frétt á Bloomberg, þar sem vitnað er í greiningadeild Harbor Aluminum, er ekki talað um vaxandi eftirspurn eftir áli í Evrópu, heldur þvert á móti talað um fallandi eftirspurn:

Falling demand in the region [Europe] and an increase in the availability of aluminum scrap and primary metal have pushed premiums lower. “Europe is where the eye of the storm is, and one of the reasons is because it has the biggest stealth stock in the entire world,” Vazquez said, referring to stockpiles of metal stored outside LME-monitored warehouses. Supplies are rising because “there are more Russian offers in the market,” Vazquez said. At the same time, Europe is receiving more offers than usual from China, India, the Middle East, Malaysia and even Mexico, he said.

Samkvæmt Harbor er eftirspurn á evrópska álmarkaðnum sem sagt í daufara lagi. Og markaðurinn sá sagður standa frammi fyrir óvenju miklum útflutningi af áli frá Rússlandi, Indlandi, Mið-Austurlöndum og Kína. Það verður svo að koma í ljós hversu mikið íslenskt ál verður með í þeirri holskeflu af áli sem þarna er sagt standa Evrópu til boða - og hvernig álverksmiðjurnar innan Samáls munu standa sig umræddri samkeppni. En það er eftirtektarvert hversu álit Harbor er í litlum takti við þau sjónarmið sem Samál hefur kynnt okkur. 

Mikil óvissa um stöðuna á álmörkuðum

Allar spár um þróunina á álmörkuðum eru afar óvissar. Vissulega eru vísbendingar um að álbirgðir utan Kína séu byrjaðar að minnka - líkt og Samál heldur fram. Og ef það reynist vera rétt, þá gefur það vonir um að álverð kunni brátt að fara hækkandi - sem myndi bæði bæta afkomu álfyrirtækjanna hér og auka tekjur orkufyrirtækjanna hér sem selja raforku til álveranna. Á móti kemur að tölur um álbirgðir í heiminum eru taldar afar óáreiðanlegar nú um stundir.

Þar með eru óvissuatriðin á álmörkuðum langt í frá upptalin. Til viðbótar við óvissu um álbirgðir má nefna að undanfarin ár hefur verðmyndun á áli þróast þannig að álverð á álmarkaðnum í London (London Metal Exchange; LME) er löngu hætt að endurspegla verð á áli í viðskiptum milli framleiðenda og notenda. Það eitt og sér hefur bæði grafið undan trúverðugleika LME og skaðar t.d. hagsmuni raforkufyrirtækja sem selja raforku til álvera (þ.e. þegar raforkuverðið er tengt álverði, eins og er einmitt hér á landi í raforkusamningunum við bæði álver Century Aluminum í Hvalfirði og álver Alcoa á Reyðarfirði). Ennþá eitt atriði sem veldur óvissu á álmörkuðum eru sífellt sterkari vísbendingar um offramleiðslu á áli í Kína. Sú þróun vekur ugg um að þaðan komi senn flóðbylgja af kínversku áli sem muni skella á vestrænum álmörkuðum. 

Allt er þetta til þess fallið að skapa mikla óvissu á álmörkuðum og veldur um leið aukinni óvissu um tekjur orkufyrirtækjanna hér. Hér á Orkublogginu í dag verður ekki tekið á öllum þessum álitamálum. Heldur látið nægja að líta til þess hvernig tölur um álbirgðir eru taldar óvenju óáreiðanlegar um þessar mundir.

Offramboðið virðist hafa minnkað en ekki er allt sem sýnist

Það er alkunna að um árabil hefur mikið og viðvarandi offramboð verið af áli. Það sem hefur komið í veg fyrir ennþá lægra álverð, en raunin hefur verið, er fyrst og fremst aukin og viðvarandi birgðasöfnun. Undanfarin misseri hefur þó álframleiðsla og notkun á áli verið að nálgast það að komast í jafnvægi. Þar kemur einkum til að nokkur stærstu álfyrirtæki á Vesturlöndum hafa lokað óhagkvæmustu álverum sínum.

Vandinn er bara sá að um leið og bera fer á verðhækkun á áli byrjar að losna um álbirgðirnar, sem ennþá eru geysimiklar. Þess vegna halda álbirgðirnar aftur af veðhækkunum - og geta jafnvel valdið nýrri dýfu á álverði.

Ennþá er ófyrirséð hvort eða hvenær birgðir af áli minnki umtalsvert. Þó þær virðist hafa minnkað eitthvað síðustu misserin, þá er sá samdráttur ennþá óverulegur. Á sama tíma lítur út fyrir að óhemju mikil offjárfesting í áliðnaði í Kína geti orðið þess valdandi að viðhalda offramboði á álmörkuðum.

Á liðnu ári (2014) tók að bera á því að útflutningur á áli frá Kína væri farinn að aukast umtalsvert. Einnig virðist sem hinn risavaxni kínverski áliðnaður sé nú byrjaður að að stunda dulbúinn álútflutning (þar sem álið er skilgreint sem ýmsar framleiðsluvörur úr áli í því skyni að komast framhjá kínverskum útflutningstolli á ál). Vegna þessarar þróunar vofir yfir að ál frá Kína muni þrýsta álverði á heimsmarkaði niður. Ekki síður athyglisvert er að undanfarið hefur borið æ meira á tregðu álframleiðenda til að gefa upp stöðu á álbirgðum. Allt vekur þetta grunsemdir um að offramboð af áli kunni jafnvel að standa yfir miklu lengur en vonir stóðu til í álbransanum.

Ekki lengur mark takandi á tölum um álbirgðir

Nú í febrúar sem leið (2015) bárust fréttir af því að Alþjóðasamtök álframleiðenda (International Aluminum Institute; IAI) hafi ákveðið að hætta að tilkynna um mánaðarlega birgðastöðu. Í þessari ákvörðun IAI felst i raun viðurkenning á því að yfirsýn um stöðuna á álmörkuðum sé svo þokukennd, að tilgangslaust sé að halda áfram að birta umræddar tölur. 

Þetta kemur kannski ekki á óvart. Það er staðreynd að alþjóðlegi áliðnaðurinn hefur breyst mikið á síðustu árum. IAI hefur um skeið bent á að birgðatölur þeirra séu farnar að vera ansið óáreiðanlegar vegna versnandi upplýsingagjafar álfyrirtækja.

IAI á langa sögu að baki og upplýsingar um birgðastöðu hafa verið eitt af meginverkefnum samtakanna. Áður fyrr samanstóðu umrædd samtök einungis af nokkrum vestrænum álfyrirtækjum, sem þá gnæfðu yfir álviðskiptum í heiminum. Eftir hrun Sovétríkjanna bættist rússneski áliðnaðurinn í hópinn hjá IAI og þarna eru nú t.d. líka álrisar frá Persaflóaríkjunum og Kína.

Nýju félagarnir hafa aftur á móti sumir verið ansið tregir til að gefa upp reglulegar tölur um birgðir. Þess vegna hefur IAI undanfarin ár þurft að áætla tölurnar. En nú eru runnin upp tímamót hjá IAI. Samtökin treysta sér ekki lengur til að áætla birgðastöðuna. Ástæðan virðist fyrst og fremst vera sú að sífellt fleiri álfyrirtæki sinni upplýsingagjöfinni bæði seint og illa. Þess vegna er línuritið hér hér að ofan sennilega hið síðasta sem sýnir álbirgðir eins og þær eru metnar af IAI. Ein afleiðing þessa hlýtur að verða sú að verðmyndun á áli verði óljósari, þ.e. hún mun í auknum mæli ráðast af getgátum fremur en vönduðum upplýsingum. Það er afar óheppilegt.

Gjörbreytt álveröld

Þetta ástand er til marks um gjörbreytta álveröld. Þegar IAI var komið á fót snemma á áttunda áratug liðinnar aldar voru um 3/4 allrar álframleiðslu í höndum örfárra vestrænna álfyrirtækja; Alcan, Alcoa, Alusuisse, Kaiser, Pechiney og Reynolds. Í dag eru stærstu álfyrirtæki heimsins hvorki frá Bandaríkjunum né V-Evrópu, heldur eru rússneska Rusal og kínverska Chalco langstærst. Og álfyrirtæki Sameinuðu arabísku furstadæmanna, Emirates Global Aluminum, er nú meðal fimm stærstu álfyrirtækja heimsins. Vestræni áliðnaðurinn er sem sagt á góðri leið með að verða hálfgert peð á álmörkuðum - og það þrátt fyrir að bæði bandaríska Alcoa og kanadíska Rio Tinto Alcan (sem er í eigu ástralsk-breska Rio Tinto) séu ennþá meðal stærstu álfyrirtækja heimsins.

IAI álítur að tölur frá Kína um áliðnaðinn þar séu afar óáreiðanlegar. Sama virðist upp á teningnum með rússneska áliðnaðinn. Og það vill einmitt svo til að rússneska Rusal og kínverska Chalco eru stærstu álframleiðendur heims (að auki er nú svo komið að meira en helmingurinn af heimsframleiðslu á áli á sér stað í Kína). Sú hegðun að vera tregur til upplýsingagjafar virðist líka hafa smitast til álfyrirtækja á Vesturlöndum. Og því segir IAI nú vera orðið útilokað að áætla birgðastöðu á álmarkaði af bærilegri nákvæmni. Afleiðingin er sú að staða álbirgða er nú hulinn ennþá svartari þoku en var. 

Viðvarandi vanmat á miklu framboði?

Fólk hefur sjálfsagt mismunandi skoðanir á því hvað veldur aukinni tregðu á að gefa upp tölur um álbirgðir. Ein ástæðan gæti einfaldlega verið offjárfesting í áliðnaði víða um heim, þ.e. að verið sé að fela offramleiðslu. Það er a.m.k. óumdeilanlegt að álbirgðir eru ennþá með mesta móti. Það eitt og sér er til þess fallið að álverð hækki a.m.k. minna eða hægar en ella væri.

Vandinn er líka sá að álbirgðirnar eru ekki eins og einhver snjóskafl sem geti einfaldlega bráðnað hægt og rólega og álverð samhliða hækkað jafnt og þétt. Um leið og álverð myndi hækka að ráði má vænta þess að þá losni um stóran hluta af þessu áli sem nú er geymt í birgðageymslum. Það er því kannski hæpið að gott jafnvægi skapist á álmörkuðum í bráð nema ennþá fleiri álverum verði lokað. 

Þess vegna er fremur sérkennilegt hversu bjartsýnn framkvæmdastjóri hagsmunasamtaka álfyrirtækjanna hér, Pétur Blöndal, er um að álfyrirtækin á Íslandi muni brátt finna fyrir aukinni áleftirspurn. Í skrifum hans um þetta virðist skautað framhjá því að álmarkaðir standa nú frammi fyrir því að álútflutningur frá Indlandi er að aukast - vegna mikillar framleiðsluaukningar þar en daufrar eftirspurnar. Þá eru álbirgðir teknar að safnast upp í Japan. Að auki er útlit fyrir að þrátt fyrir fremur lágt álverð séu tvö álver að fara aftur á stað í Evrópu (í Hollandi annars vegar og Þýskalandi hins vegar). 

Allt er þetta til þess fallið að gera samkeppnina harðari á álmörkuðum; þ.á m. á álmarkaði í Evrópu. Þar munu íslensku álverin þó vafalítið spjara sig prýðilega - vegna óhemju lágs raforkuverðs og jafnvel ennþá hagkvæmara skattaumhverfis hér á landi (sbr. t.d. fréttir  undanfarið um vaxtagreiðslur álvers Alcoa á Reyðarfirði til móðurfélags erlendis). Íslenski áliðnaðurinn er sem sagt almennt í prýðilegum málum enn sem komið er. Og kannski alveg rétt að svigrúm fyrir útflutning frá Íslandi hafi aukist verulega - eins og framkvæmdastjóri Samáls segir í áður tilvitnaðri grein. En þegar dýpra er kafað í stöðuna virðist þó skynsamlegt fyrir álverin hér að búast við aukinni samkeppni fremur en auknu svigrúmi. Og af sömu ástæðu má búast við því að íslensku orkufyrirtækin muni áfram þurfa að horfast í augu við að fá afar lágt verð fyrir bróðurpartinn af raforkusölunni sinni til álveranna hér.

Kolagræn gagnaver Apple

Er kolagrænan lit að finna í litrófi orkunnar? Svo mætti halda þegar skoðaðar eru fréttatilkynningar af gríðarlegri fjárfestingu Apple í gagnaverum í Danmörku.

Danir eru eðlilega himinlifandi yfir fréttum af því að Apple hafi ákveðið að byggja upp geysistórt gagnaver við smábæinn Foulum (rétt hjá Viborg) á Jótlandi. Um leið var tilkynnt um byggingu annars stórs gagnavers við Athenry á vestanverðu Írlandi.

Þetta er stór ákvörðun - ekki bara fyrir Dani og Íra - heldur líka fyrir Apple. Fjárfestingin hljóðar upp á samtals 1,7 milljarða EUR (sem jafngildir um 255 milljörðum ISK).

Staðarákvörðunin viðist byggja mjög á því að umhverfisáhrif gagnaveranna verði sem minnst. Þannig á gagnaverið í Danmörku eingöngu að nýta raforku frá dönskum vindorkuverum og norskum vatnsaflsvirkjunum og þar að auki umhverfisvæna varmaveitu. Í fréttatilkynningu Apple um þessa fjárfestingu er vitnað í forstjórann, Tim Cook, og orðrétt segir í tilkynningunni: Like all Apple data centres, the new facilities will run entirely on clean, renewable energy sources from day one.

Ekki er hægt að komast hjá því að maður lyfti brúnum við að sjá slíka fullyrðingu. Í fréttum af ákvörðun Apple má lesa að þarna við Foulum sé spennustöð sem tryggi það að öll raforkan sem gagnaverið muni nota sé græn orka - því spennistöðin fái eingöngu raforku frá vindorkuverum og norskum vatnsaflsvirkjunum. Það er engu að síður vandséð að gagnaverið muni með þessu tengjast lokuðu kerfi sem tryggi að þar veri eingöngu nýtt græn orka. 

Mest af raforkuframleiðslu Dana kemur frá kolaorkuverum. Vissulega er vindorkan þar hlutfallslega mikil. Hún er auðvitað ansið sveiflukennd, en skv. tölum frá Evrópusambandinu (ESB) nemur vindorka um fjórðungi af raforkunotkun í Danmörku. Og endurnýjanlegur hluti raforkunnar þar er alls sagður nálægt 40%. Skiptir þá mestu að auk vindorkunnar nýta dönsk orkuver mikið af lífmassa til raforkuframleiðslu.

Á Írlandi er hlutfall endurnýjanlegrar orku ennþá lægra en í Danmörku eða nálægt 20%. Sagt er að írska gagnaver Apple eigi að nýta vindorku. Það er reyndar hálfgerður blekkingarleikur, því framleiðsla vindaflstöðva er jú ansið breytileg og slík raforkuframleiðslu byggir alltaf á varafli. Sem í tilviki Írlands og Danmerkur byggist mjög á kola- og gasorkuverum.

Það er engu að síður svo að Danir framleiða mjög hátt hlutfall af raforku sinni með endurnýjanlegum hætti og Írar talsvert hátt hlutfall. Þarna hefur bæði Dönum og Írum bersýnilega tekist afar vel að kynna sig sem umhverfisvænt orku- og rekstrarumhverfi. Og sannarlega ansið súrt að Ísland skuli ekki hafa náð betur að fanga athygli Apple.