NordLink: 1.400 MW tenging Noregs og Þýskalands

Norska raforkuflutningsfyrirtækið Statnett hefur um árabil unnið markvisst að því að byggja upp nýjar raforkutengingar við nágrannalöndin. Í vikunni sem leið var svo tilkynnt um að búið sé að semja um smíði og lagningu neðansjávarkapals milli Noregs og Þýskalands.

Þessi nýi sæstrengur nefnist NordLink og mun marka tímamót í raforkuflutningum neðansjávar. Síðustu árin hafa Norðmenn kannað ýmsa möguleika á nýjum kapaltengingum milli Noregs og annarra Evrópulanda. Lengsti kapallinn af þessu tagi í dag er NorNed-kapallinn milli Noregs og Hollands, sem hóf rekstur árið 2008. Sá kapall er með flutningsgetu sem nemur 700 MW.

Þessi áhugi Norðmanna á auknum tengingum við nágrannalöndin kemur ekki á óvart. Reynsla þeirra af tengingunum er afar góð. Verkefnin hafa skilað góðri arðsemi og eflt raforkuöryggi. Þess vegna hafa Norðmenn verið áhugasamir um fleiri tengingar af þessu tagi.

Það er ekki síður áhugi í nágrannalöndum Noregs að tengjast norska raforkukerfinu. Síðustu misserin hefur t.a.m. verið bærilegur skriður á viðræðum milli Norðmanna og Breta um lagningu rafstrengs milli landanna. Nýlega birtust fréttir um að fjárfestingaákvörðun um þann kapal verði tekin fljótlega; jafnvel á allra næstu mánuðum. Áætlað er að þessi kapall verði helmingi stærri en NorNed eða 1.400 MW. Hann verður einnig töluverð lengri eða rúmlega 700 km (NorNed er 580 km).

Nú stefnir þó allt í að næsti metkapallinn af þessu tagi verði áðurnefndur sæstrengur milli Noregs og Þýskalands. Þar er nefnilega ekki aðeins kominn pólitískur stuðningur við kapalinn, heldur er nú líka búið að ná samningum um smíði hans ásamt nauðsynlegum spennistöðvum.

Það verða ABB og Nexans sem munu smíða kapalinn. Hann verður alls um 570 km langur og þar af verða 516 km neðansjávar. Þetta verður að sjálfsögðu jafnstraumskapall með spennistöðvum við hvorn enda kapalsins. Þær verða í Tonstad í Noregi og Wilster i nágrenni Hamborgar í Þýskalandi. Gert er ráð fyrir að rafmagnið byrji að streyma þarna á milli eftir einungis tæp fimm ár; fyrstu prófanir verði síðla árs 2019 og kapallinn komist svo í fullan rekstur árið 2020.

Kostnaðurinn er áætlaður á bilinu 1,5-2 milljarðar EUR eða um 225-300 milljarðar ISK. Enda er um að ræða afar öflugan kapal; flutningsgetan samsvarar 1.400 MW. Það er hvorki meira né minna en tvöföld flutningsgeta NorNed. Þetta er til marks um hraða þróun í þessari tækni, sem veldur því m.a. að sá tímapunktur færist nær að kapall milli Íslands og Evrópu verði að raunveruleika.

NordLink verður í eigu tveggja fyrirtækja; norska Statnett (sem er í eigu norska ríkisins) og þýska fyrirtækisins DC Nordseekabel. Þetta þýska fyrirtæki er í   helmingseigu hollenska raforkuflutningsfyrirtækisins Tenne T annars vegar (Tenne T rekur einnig flutningskerfi handan landamæranna í Þýskalandi) og hins vegar þýska þróunar- og fjárfestingabankans KfW (bankinn sá er í eigu þýska ríkisins).

Viðskiptamódel NordLink gengur út á að auka nýtingu á þýskri vindorku með því að flytja hana til Noregs á næturnar, þ.a. Norðmenn geti safnað í miðlunarlónin og svo umbreytt þeirri orku í rafmagn og flutt um strenginn til Þýskalands á daginn (þegar raforkuverð er hærra). Þannig bæði eykur strengurinn hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkubúskap Evrópu og gerir Norðmönnum kleift að nýta betur sveigjanleika vatnsaflsins til að bæta arðsemi norsku orkufyrirtækjanna (sem að mestu eru í opinberri eigu rétt eins og íslensku orkufyrirtækin eru).

Þetta er ekki ósvipað því viðskiptamódeli sem væri áhugaverðast fyrir Íslendinga vegna sæstrengs milli Íslands og Evrópu (IceLink). Í því sambandi má minna á að af einhverjum ástæðum hafa íslensk stjórnvöld ennþá ekki orðið við ósk Breta um formlegar viðræður um slíkan rafstreng. Hvarvetna annars staðar í hinum vestræna heimi myndu stjórnvöld fagna slíkum áhuga á gjaldeyrisskapandi og arðbærum viðskiptum.

Golíat siglir umhverfis hnöttinn

„Tíminn líður hratt á gervihnattaöld, hraðar sérhvern dag, hraðar sérhvert kvöld“. Söng Pálmi Gunnarsson hér í Den. Orkubloggarinn tekur undir þessi orð. Því það er líkt og gerst hafi í gær að bloggarinn fjallaði um upphafið að nýju olíuævintýri Norðmanna; olíuna lengst norður í Barentshafi.

Reyndin er þó sú að það eru liðin rúm sex ár síðan fjallað var um Golíat hér á Orkublogginu. Og nú er loksins komið að því að vinnslan hefjist. Því rétt í þessu var verið að koma risastórum olíuborpallinum fyrir á sérstökum ofurpramma austur í skipasmíðastöðinni Ulsan á suðausturströnd Suður-Kóreu. Og hefst nú æði löng sigling þarna frá skipasmíðastöð Hyundai allt suður fyrir Góðrarvonahöfða og svo norður eftir endilöngu Atlantshafi og allt norður í Barentshaf.

Þar, um 50 sjómílur norður af Hammerfest, verður pallurinn tjóðraður niður og byrjað að sækja svarta gullið úr djúpi ævafornra jarðlaga langt undir hafsbotninum. Hafdýpið á svæðinu er um 350-400 m, en sjálf olían liggur þar undir u.þ.b. 700-1.400 m undir hafsbotninum. 

Þarna verður pallurinn tengdur flóknu kerfi borhola á sjálfum hafsbotninum. En Golíat-pallurinn er ekki aðeins fljótandi undrabor, heldur líka vinnslustöð (FPSO). Þetta er því gríðarleg fjárfesting - og því miður hefur þetta mikla verkefni verið þjakað of kostnaði og töfum. Kostnaðaráætlun hefur rokið úr um 4 milljörðum USD og í um 7 milljarða USD, sem nemur næstum 800 milljörðum ISK! Það er því eins gott að vinnslan skili dágóðum tekjum.

Pallurinn hefur vinnslugetu sem nemur um 100 þúsund tunnum á dag og með pláss fyrir hátt í milljón tunnur af olíu. Það má því gera ráð fyrir að olíuskip komi og tæmi herlegheitin af tönkunum á innan við tíu daga fresti. Vonandi að það gefi á sjó!

Það er ítalski olíurisinn Eni sem er stærsti hluthafinn í Golíat-verkefninu (65%), en norska Statoil er einnig með stóran hlut (35%). Þess er vænst að vinnslan standi yfir í um 15 ár eða svo. Og að alls muni Golíat skila nettum 174 milljónum tunna af olíu. Miðað við olíuverð upp á 50 USD/tunnu gerir það tæpa 9 milljarða USD í tekjur. Að teknu tilliti til fjármagnskostnaðar virðist því á tæpasta vaði að dæmið gangi upp. En olíuverð á sjálfsagt eftir að hækka - og það nógu mikið til að verkefnið skili viðeigandi arðsemi. Það er auðvitað mikilvægt til að Golíat verði góð tekjulind fyrir olíusjóð Norðmanna.

Þar að auki kunna að finnast meiri lindir þarna í nágrenninu sem unnt verður að nýta pallinn til að vinna. En mikið hlýtur það samt að vera svekkjandi fyrir Eni og Statoil að sjá olíuverð hrynja í sama mund og þetta hátækniundur nú siglir á áfangastað í Norðurhöfum. Og fyrirtækin eiga alla samúð Orkubloggsins í harðri samkeppni sinni við sogrörasötrið vestur í Bandaríkjunum. Því það er ekki annað en hægt að dást að Golíat, sem mun standa sem útvörður mannkyns þarna langt í norðri. Og bara að vona að hinn íslenski Fáfnir verði brátt ráðinn til að þjónusta Golíat.

Svo má bæta hér við einni skemmtilegri staðreynd. Olíulindin kennd við Golíat er nokkuð stór - þó svo þetta sé ekki risalind enda er orðið mjög sjaldgæft að slíkar finnist (þ.e. olíulindir sem skila jafnvel milljarði tunna af olíu). Á degi hverjum notar heimurinn nú um 90 milljónir tunna af olíu eða rúmlega það. Þegar hugsað er til þess að kostnaðurinn við það að sækja stöffið þarna úr djúpinu á þessu eina vinnslusvæði jafngildir um 800 milljörðum ISK er svolítið magnað að öll olían sem unnin verður á Golíat myndi einungis nægja heiminum í tæplega tvo sólarhringa.

Árið 2014: Dramatískt ár í orkubúskapnum

1) Orkuatburður ársins: Mikið verðfall á olíu.

2) Orkumenn ársins: Andrew Hall hjá Phibro og Ali al-Naimi í Saudi Arabíu.

3) Jákvæðasta orkuákvörðun ársins: Samningur Landsvirkjunar og Alcan.

4) Óskhyggja ársins: Vöxtur í áliðnaði.

5) Grænasta orkutækifæri ársins: Sæstrengur milli Íslands og Bretlands.

6) Mesta ógn ársins: Bárðarbunga.

Sjá nánari umfjöllun hér.

Olíuverð fer í 120 USD - nema ef það gerist ekki!

Það er svo undarlegt með olíumarkaði. Oft virðist tiltekin verðþróun blasa við - en þegar á reynir tekur sú verðþróun miklu lengri tíma en maður ætlaði. Svo þegar verðsveiflan loks verður, þá gerist hún oft miklu hraðar en mann óraði fyrir.

Það má reyndar kannski segja að þetta gildi almennt um efnahagslífið allt. Enda eru ofangreindar hugleiðingar hafðar nánast beint eftir þýska hagfræðingnum Rüdiger Dornbusch, sem í áratugi var prófessor í hagfræði við MIT. Tilvitnunin í Dornbusch er svohljóðandi: In economics, things take longer to happen than you think they will, and then happen faster than you thought they could.

Ýmsir hafa gert þessi orð að umfjöllunarefni síðustu vikurnar - með hliðsjón af mjög snöggu og miklu verðfalli á olíu. Einn þeirra er Howard Marks, stofnandi og stjórnarformaður Oaktree Capital Magaement.

Óskynsamir fjárfestar furðu algengir

Þetta ágæta Eikartré, Oaktree Capital, er risastórt eignastýringarfyrirtæki sem höndlar með eignir sem nema nálægt 80 milljörðum USD. Í nýlegu bréfi sínu til viðskiptavina Eikartrésins (bréfið er dags. 18. des. 2014) leggur Marks sérstaka áherslu á mikilvægi þess sem hann kallar „seinni bylgjuna“.

Að sögn Howard Marks einblína fjárfestar um of á fyrstu beinu afleiðingu verðbreytinga. En láta vera að kafa dýpra og skoða nánar hvaða áhrif umrædd verðsveifla hefur til framtíðar. Marks fullyrðir að hjá stórum hluta fjárfesta ráði tilfinningar, órökréttar ályktanir og hjarðhegðun mjög miklu. Menn freistist til að fylgja straumnum. Þess vegna verði t.a.m. iðuleg mjög ýkt yfirskot eða undirskot á markaði.

Howard Marks álítur sem sagt að mjög algengt sé að fjárfestingaákvarðanir séu teknar án þess að kafað sé nægilega djúpt í álitaefnin. Hann líkir þessu við skort á ímyndunarafli eða að ímyndunarafl fólks reynist misheppnað (failure of imagination); fólk reynist óhæft um að átta sig á hinum mörgu mismunandi afleiðingum tiltekinna atburða. Fjárfestar láti um of stjórnast af fyrstu bylgjunni (sem stundum er í formi mikilla og snöggra verðbreytinga, sbr. verðlækkunin á hráolíu síðustu vikur og mánuði). Þeir gæti þess ekki að horfa lengra fram á veginn og greina þau áhrif sem fyrsta bylgjan er líkleg til að hafa. Gleyma að huga að seinni bylgjunni. Og þeirri þriðju. Og þeirri fjórðu.

Umrædd þýðing mín („seinni bylgjan“) á því sem Howard Marks nefnir second-order consequences eða knock-on effects kemur auðvitað til af því að nú er heimsmeistaramótið í handbolta í algleymingi við Persaflóann. Þar sem hver seinni bylgjan af annarri ríður yfir. En rétt eins og íslenska landslið virtist gleyma illilega hættunni af seinni bylgju tékkneska liðsins í gær, þá virðast fjárfestar sömuleiðis oft gleyma að ýmislegt óvænt getur gerst eftir fyrstu bylgjuna.

Hvað er rétt verð fyrir hráolíu?

Í bréfi sínu setur Marks fram nokkrar pælingar um það hvað sé „rétt“ olíuverð. Hann álítur að núverandi verð - um 50 USD/tunnu - sé ekki „rétt“ verð. Þetta sé óeðlilega lágt verð, því það muni ekki nægja til að framleiða alla þá olíu sem notuð er í heiminum (sbr. grafið hér að neðan sem sýnir áætlaðan kostnað vegna olíuverkefna sem eiga að skila olíuvinnslu eftir um fimm ár). Þess vegna sé sennilega um að ræða undirskot á olíumörkuðum nú um stundir; fjöldi fjárfesta hafi metið stöðuna rangt eða öllu heldur stokkið á vagninn með niðursveiflunni án þess að grafast nánar fyrir um hina raunverulegu stöðu.

Marks veltir líka fyrir sér hvort verð upp á 100 USD/tunnu sé of hátt verð fyrir olíu, en þannig var jú verðið fyrir einungis um hálfu ári síðan. Um þetta segir Marks að ef taka eigi mark á sögunni sé slíkt verð ekki óeðlilegt; það megi lesa út úr því að verðið var yfir 100 USD/tunnu í 43 mánuði samfleytt.

Í umræddu bréfi til viðskiptavina Oaktree Capital svarar Marks ekki þeirri spurningu sinni hvað sé rétt verð fyrir olíu. Hann tekur aftur á móti fram að lækkandi olíuverð sé jafnan lykillinn að hækkandi olíuverði í framtíðinni. Af orðum hans virðist mega ráða að hann sé fullviss um að olíuverð fari senn hækkandi - og að hann telji að 100 USD/tunnu sé ekkert endilega of hátt verð. En hann getur þess líka að við hreinlega vitum ekki hvað sé „rétt“ verð fyrir olíu!

Hér má nefna að Steven Kopits hjá Princeton Energy Advisors (áður hjá Douglas-Westwood) álítur að það kosti u.þ.b. 80 USD að bæta nýrri tunnu i olíuframleiðsluna (þ.e. marginal cost; kostnaðurinn við að dæla upp tunnu í núverandi vinnslu er aftur á móti töluvert lægri). Miðað við þessa kostnaðartölu (80 USD/tunnu)  má gera ráð fyrir að olíuverð hljóti brátt að hækka og mögulega ná jafnvægi nálægt 80 USD/tunnu. Það tekur þó vafalítið einhver misseri, enda þarf daglegt olíuframboð sennilega að minnka um allt að 2 milljónir tunna áður en verðið fer að mjakast almennilega upp á við.

Goldman Sachs: New Oil Order 

Nú er verðið nálægt 50 USD/tunnu og ekki útilokað að það eigi enn eftir að lækka meira uns það fer að skríða upp á við. En það mun vafalítið koma að því að framboð og eftirspurn nálgist hvort annað - jafnvel svo mikið að olíuverð fari yfir 80 USD/tunnu. En þá er stóra spurningin hvort verðið nái jafnvægi þar - eða hvort það haldi áfram að hækka og fari kannski yfir 100 USD/tunnu? 

Samkvæmt Jeffrey Currie hjá Goldman Sachs virðist ólíklegt að olíuverð nái að fara umtalsvert hærra en 80 USD/tunnu. Ástæðan er mikil aukning bandarískrar bergbrotsolíu (tight oil; stundum nefnd shale oil). Currie álítur að jafnskjótt og olíuverð fari svo hátt muni framleiðsla á bergbrotsolíunni vaxa nógu hratt til að halda aftur af frekari hækkunum.

Þess vegna sé það sennilega liðin tíð að við sjáum olíuverð æða í vel á annað hundrað dollara fyrir tunnuna. Það verði m.ö.o. framleiðendur á bergbrotsolíu (tight oil) sem munu stilla framboðið af og þannig stabílísera verðið. Og þess vegna sé líklegt að í framtíðinni verði mun meira jafnvægi á olíuverði - eða a.m.k. ekki neinar ofsalegar verðhækkanir jafnvel þó svo eftirspurn eftir olíu aukist.

Það er þetta ástand sem Currie kallar the new oil order. Hvort þetta merkir að olíuverð fari aldrei aftur í 100 USD/tunnu verður framtíðin að leiða í ljós. Currie spáir því reyndar núna að olíuverð um næstu áramót verði nálægt 70 USD/tunnu. En að hans áliti mun framboð á berbrotsolíu aukast hratt ef olíuverð hækkar meira. Og þá muni aftur slakna á verðinu og eftir atvikum draga úr begbrotsolíuframboði. Þannig mun dágott jafnvægi ríkja á olíumörkuðum og bergbrotsframleiðslan gegna því hlutverki að jafna sveiflur - hlutverk sem undanfarin ár hefur nær alfarið í höndum Saudi Arabíu.

Er jafnvægi á olíumörkuðum raunhæft eða óskhyggja?

Þegar svona skoðanir koma fram, um að olíuverð muni ná jafnvægi í um 70-80 USD/tunnu, er gaman að minnast þess að ekki er lengra síðan en í ágúst s.l. að hinn þekkti fjárfestir Byron Wien, varaformaður stjórnar risafjárfestingasjóðsins Blackstone, spáði fyrir um miklu hærra olíuverð (þá var olíuverð vel að merkja nálægt 100 USD/tunnu). Þar studdist Wien við samtöl sín við stóran hóp þekktra fjárfesta og sjóðstjóra, en þau fundarhöld eru venjubundin hjá Wien á hverju sumri.

Að sögn Wien áleit þessi 90 manna hópur áhrifamikilla fjármálamanna vestra að olíuverð myndi á næstunni (þ.e. síðari hluta 2014) haldast nálægt þáverandi verði (sem var um 100 USD/tunnu). Og síðan fara hækkandi. Og eftir fimm ár yrði olíutunnan komin í u.þ.b. 120 USD.

Það var sem sagt svo að í águst sem leið var það sameiginleg framtíðarsýn margra helstu vitringanna á Wall Street og nokkurra ríkustu manna heimsins að olíuverð eigi svo sannarlega eftir að hækka mikið. Og að 80 USD/tunnu eða 100 USD/tunnu sé alls ekki neinn þröskuldur, heldur eigi olíuverðið eftir að fara ennþá hærra á næstu árum.

Vonlítið að spá rétt fyrir um þróun olíuverðs

Þess má geta að núna - eftir hið mikla verðfall síðustu mánuðina - spáir Byron Wien því að í árslok (2014) verði olíuverðið nálægt 70 USD. En þá má minnast þess að fyrir nákvæmlega einu ári síðan, þ.e. í árslok 2013, spáði Wien því að eftir mitt ár 2014 myndi olíuverð haldast yfir 110 USD/tunnu út allt árið. Það gekk ekki alveg eftir. Enda er snúið að spá... sérstaklega um framtíðina! En auðvitað verður að halda þessum skemmtilega spáleik áfram - þó svo allir eigi að vita að þetta er lítið annað en laufléttur samkvæmisleikur.

Núna eru sem sagt ansið margir að spá því að í árslok 2015 verði olíuverð nálægt 70-80 USD/tunnu. Sem er reyndar ansið skiljanleg spá, því þarna er einfaldlega miðað við hvað líklegt er að það kosti að auka framleiðslu á olíu um eina tunnu (marginal cost).

Munum samt að kannski tekur slík verðþróun miklu lengri tíma en margir ætla. Og/eða að hún gerist miklu hraðar. Væntanlega mun verðið ekki stíga í 70-80 USD/tunnu nema að meira jafnvægi komist á framboð og eftirspurn. Núverandi misvægi er líklega u.þ.b. 2 milljón tunnur. Vinda þarf ofan af þessu offramboði til að olíuverð hækki svona mikið frá því sem nú er. En enginn veit fyrir víst hvort það tekur fáeina mánuði eða nokkur ár. Eins og Jack Bogle, stofnandi Vanguard, hefur verið duglegur að minna lesendur Orkubloggsins á. Nobody knows nothing!

Hagkvæm og næg orka er lykill að hagvexti

Hver þróun olíuverðs verður næstu misserin og árin er ómögulegt að sjá fyrir. En ef olía á áfram að knýja góðan hagvöxt hlýtur verðið brátt að verða að nálgast það sem jafngildir kostnaði við að auka olíuvinnslu. Þess vegna eru margir óhræddir við að spá olíu í a.m.k. 80 USD/tunnu jafnvel innan árs. Og til lengri tíma litið hljóti verðið að fara hærra og vel yfir 100 dollara. Það er heldur ekki óeðlilegt að ætla að olíuverð fari í 120 USD/tunnu innan fárra ára. En hvort það gengur eftir er auðvitað óvíst. Það ræðst af tækniþróun, hagvaxtarþróun, pólitísku ástandi í heiminum og ýmsum öðrum óvissuatriðum. En þessi hádegispistill er orðinn meira en nógu langur og tímabært að láta staðar numið í þessum vangaveltum. Að lokum má þó minna á tilvitnunina hér í upphafi:

In economics, things take longer to happen than you think they will, and then happen faster than you thought they could.

ALDREI aftur hundrað dollara olía?

Olíuverð hefur fallið mikið undanfarna mánuði. Á innan við sex mánuðum hefur olíutunnan farið úr um 110 USD og í um 50 USD. Og nú segir bróðursonur Sádakonungs, prinsinn geðþekki Alwaleed bin Talal, okkur að heimurinn muni aldrei aftur kynnast olíu í 100 USD. Aldrei!

Aldrei er ansið stórt orð. Hér verður útskýrt af hverju það er fremur hæpið að þessi fullyrðing prinsins gangi eftir. Byrjað verður á því að skoða hvort þessi mikla verðlækkun núna sé óvenjuleg. Að því búnu verður útskýrt hvaða orsakir liggja að baki verðlækkuninni. Þá verður skoðað hvað það kostar að vinna hráolíu úr jörðu - og hvað það muni kosta næstu árin.

Niðurstaðan er sú að það er vissulega mögulegt og jafnvel líklegt að olíuverð haldist mjög hóflegt og jafnvel lágt um nokkurt skeið, þ.e. á bilinu 50-70 USD/tunnu eða svo. En til lengri tíma litið hlýtur olíuverð að nálgast 100 USD á ný og jafnvel verða hærra. Því ef það gerist ekki, verður varla unnt að nálgast alla þá olíu sem vænst er að heimurinn noti næstu ár og áratugi. Fari olíuverð ekki yfir 100 USD, til lengri tíma litið, yrði það vafalítið til marks um að efnahagslíf heimsins þróist allt öðruvísi en menn gera sér almennt vonir um. Það eina sem virðist geta komið í veg fyrir að olíuverð fari í 100 USD er að kaupmáttur almennings í heiminum ráði ekki við svo hátt verð (þ.a. eftirspurnin falli vegna hás olíuverðs) eða að nýr og hagkvæmur orkugjafi komi fram.

Snörp verðlækkun, en ekki einsdæmi

Verðlækkunin núna er afar snörp. En hún er alls ekki einsdæmi. Þess vegna er varla ástæða til að vera mjög undrandi yfir þróuninni núna. Ýmis dæmi eru um jafn miklar og snöggar verðlækkanir á olíu. Sem dæmi má nefna tæplega 70% lækkun 1986, 60% lækkun 1998, rúmlega 50% lækkun 2001 og rúmlega 75% lækkun 2008-09 (sbr, grafið hér að neðan). 

Ástæður lækkana á olíuverði í gegnum tíðina hafa verið af ýmsum toga. Meginástæðan er auðvitað misræmi eða misvægi milli framboðs og eftirspurnar. Það hvað veldur misvæginu er mismunandi. Stundum er um að ræða snöggan samdrátt í framboði (svo sem vegna stríðsátaka í nágrenni olíuvinnslusvæða). Stundum skapast misvægi vegna snögglegs samdráttar í eftirspurn (efnahagskreppa) eða að eftirspurn aukist mjög hratt (t.d. eins og varð upp úr aldamótum vegna efnahagsvaxtar í Kína). Oft eru orsakir misvægisins flókið samspil framboðs og eftirspurnar. Og vafalítið hafa verðsveiflurnar oft verið ýktar, rétt eins og vill gerast þegar snöggar verðsveiflur verða á hlutabréfamörkuðum (s.k. yfirskot eða undirskot).

Þegar litið er í baksýnisspegilinn núna, sést að verðlækkunin núna stafar af „offramboði“ af olíu. Og gera má ráð fyrir að þegar draga fer úr offramboðinu, sem óhjákvæmilega gerist fyrr eða síðar, muni olíuverð hækka á ný. Hvort það mun hækka í 60, 80 eða 100 USD eða afnvel meira er svo álitamál.

Mikið framboð / lítil eftirspurn

Hugtakið „offramboð“ er hér vel að merkja haft innan gæsalappa. Það getur nefnilega bæði táknað að mjög mikið framboð sé af olíu og/eða að mjög lítil eftirspurn sé eftir olíu. Það sem öllu skiptir er að „offramboðið“ kemur til vegna tímabundins misvægis á olíumarkaði, þ.e. notkun á olíu (eftirspurn eftir olíu) er umtalsvert minni en framleiðslan. Hjá Wall Street Journal hafa menn reyndar komist að þeirri merku niðurstöðu að nákvæmlega 70% verðlækkunarinnar núna stafi af lítilli eftirspurn og 30% stafi af miklu framboði. Basta!

Í reynd er alls ekki unnt að fullyrða hvað það er nákvæmlega sem veldur misvæginu síðustu misserin milli framboðs (framleiðslu) og eftirspurnar (notkunar). Þar er um að ræða ýmsar flóknar samverkandi ástæður. Þar koma m.a. saman dauflegur efnahagsvöxtur og stóraukin olíuframleiðsla á nokkrum svæðum heimsins sérstaklega í N-Ameríku).

En misvægið (offramboðið) er staðreynd. Þetta má sjá á grafinu hér til hliðar. Þegar framboðið (græna línan) er meira en eftirspurnin (gula línan) í nokkur misseri í röð, er eðlilegt að olíuverð lækki. Þetta er einmitt ástandið sem ríkt hefur allt frá u.þ.b. miðju ári 2013. Þess vegna voru sumir farnir að spá lækkandi olíuverði um mitt ár 2014 (t.d. olíuvitringurinn Andy Hall). Það hefur nú gengið eftir og sérstaklega þegar kom fram á haustið og veturinn 2014.

Verðlækkunin núna nemur rúmlega 50% á sex mánaða tímabili. Og nú er olíuverð komið undir 50 USD/tunnu. Ekki er er unnt tengja upphaf verðlækkunarinnar við sérstakan atburð. Og verðlækkunin hefur orðið þrátt fyrir mjög ótryggt ástand í nágrenni mikilværa olíuframleiðslusvæða, t.d. í Írak og Líbýu. Það er mjög athyglisvert, því slíkt ástand ætti alla jafna fremur að leiða til verðhækkunar á olíu en verðlækkunar. Þess vegna virðast nokkuð sterk rök fyrir því að kenna lítilli eftirpsurn um verðlækkunina nú. En hver svo sem helsta ástæða verðlækkunarinnar er, þá er misvægið staðreynd. Og það mun ekki breytast nema olíueftirspurn aukist umtalsvert og/eða að það dragi úr olíuframboði.

Sádarnir segjast ekki munu draga úr framleiðslu

Olíuverð tók að lækka upp úr miðju ári (2014). Í vetrarbyrjun hafði það lækkað um ca. 20-25% frá því í sumar. Og var komið niður í um 80 USD/tunnu. Í nóvember ákvað OPEC að halda framleiðslu sinni óbreyttri og þá tók verðið að falla ennþá meira og hraðar. Og var einungis nokkrum vikum síðar komið í um 60 USD/tunnu og svo í 50 USD.

Það kom mörgum á óvart að OPEC skyldi ákveða halda framleiðslu sinni óbreyttri - í stað þess að draga úr framleiðslunni til að reyna að hífa verðið upp. Á þessum tíma (þ.e. í nóvember s.k.) blasti það við, eins og nefnt var hér að ofan, að verðið myndi ekki hækka nema olíueftirspurn ykist og/eða að olíuframboð minnkaði. Litlar horfur voru á að eftirspurn væri að aukast að ráði á næstunni. Þess vegna töldu margir að eina leiðin til að hífa olíuverð upp væri að draga vel úr framboði. Í slíku ástandi er jafnan litið til OPEC. Og þá fyrst og fremst til Saudi Arabíu, sökum þess að Sádarnir eru sá olíuframleiðandi sem best ræður við að draga úr (eða auka) olíuframleiðslu.

En Sádarnir voru lítt áhugasamir um að draga úr framleiðslu sinni núna. Enda er það staðreynd að undanfarin ár hefur olíuframleiðsla OPEC verið fremur hógvær. Hún hefur haldist lítt breytt og stundum jafnvel farið minnkandi (tímabundið). Á sama tíma hefur olíuframboð utan OPEC aukist verulega. Þetta sést einmitt á grafinu hér til hliðar. Niðurstaðan er sú að OPEC hefur verið að tapa markaðshlutdeild á olíumörkuðum. 

OPEC verður sem sagt alls ekki „kennt um“ mikið olíuframboð nú um stundir. Nánast öll aukning í olíuframleiðslu heimsins allra síðustu árin stafar af aukinni olíuframleiðslu í N-Ameríku, þ.e. í Bandaríkjunum og Kanada. Þar skiptir mestu hröð framleiðsluaukning á bandarískri tight oil (stundum nefnd shale oil).

Þessi hraða aukning á framleiðslu tight oil hefur orðið á sama tíma og dregið hefur úr aukningu hagvaxtar víða um heim (t.d. í Kína) og hagvöxtur í Evrópu hefur verið lítill. Þessi dauflegi hagvöxtur er staðreynd þrátt fyrir mikið framboð af olíu.

Olíunotkun hefur ekki vaxið jafn hratt eins og olíuframleiðslan. Þess vegna hefur olíuverð lækkað. Og Sádarnir virðast telja miklar líkur á því að ef þeir dragi úr framleiðslu sinni núna muni það lítt duga til að hífa upp verðið. Þess í stað megi búast við að samdrætti þeirra yrði samstundis mætt með meiri olíu frá öðrum svæðum heimsins eða að ennþá meira myndi hægja á eftirspurn eftir olíu vegna verðhækkunar á olíu í kjölfar samdráttar Sádanna. Þá gæti niðurstaðan orðið sú að Sádarnir sætu uppi með minni markaðshlutdeild en óbreytt lágt olíuverð. Það gæti veikt stöðu þeirra á olíumarkaði umtalsvert og gert framleiðslusamdrátt þeirra að sannkölluðu vindhöggi.

Þess vegna hafa Sádarnir tekið þá ákvörðun að í þetta sinn sé ekki eðlilegt að þeir - framleiðendur ódýrustu olíu heimsins - dragi saman seglin. Miklu eðlilegra sé að þeir sem dragi úr framleiðslu verði þeir framleiðendur sem framleiða dýrustu olíu heimsins.

Slíkt sjónarmið styðst við þau samkeppnisviðhorf sem við flest aðhyllumst. Óhagkvæmasti framleiðandinn hlýtur að verða að gefa eftir. Stóra spurningin núna er sú hversu langt niður olíuverð þarf að fara til að það hægi nægjanlega á olíuframleiðslunni utan OPEC til að olíuverð mjakist á ný upp á við? Og hvaða framleiðendur það verða sem munu fyrst hægja á framleiðslunni? Líklega verða það framleiðendur á bandarískri tight oil. Þó svo kanadíski olíusandurinn sé dýrari framleiðsla, þá er þar um svo mikla fjárfestingu að ræða að mikil innbyggð tregða er á að hægja á framleiðslunni. Mun einfaldara er að hægja á framleiðslu á tight oil, enda er það sú tegund olíuframleiðslu þar sem olíuvinnslu hnignar hraðast í starfandi olíulindum.

Til að hægja almennilega á olíuframboði þarf olíuverð mögulega að fara undir 40 USD

Kostnaður við að sækja þá olíu sem heimurinn notar í dag er almennt á bilinu 5-50 USD/tunnu (jafnvel lægri í nokkrum tilvikum). Hér er átt við rekstrarkostnað olíulinda, þ.e. kostnaðinn við að sækja olíuna í olíulind þar sem vinnsla er þegar í gangi. Á ensku er hér venjulega talað um operating cost, en í olíuiðnaðinum er þetta oft nefnt lifting cost. 

Allra lægsta verðið er oftast að finna í olíuvinnslu við Persaflóa. T.d. er verðið (lifting cost) á stórum hluta olíuvinnslunnar í Saudi Arabíu allt niður í 5 USD/tunnu (og kann í vissum tilvikum að vera allt niður í 2 USD). Hæsta verðið er aftur á móti almennt talið vera í olíusandi í Kanada. Þar er lifting cost allt að 50 USD/tunnu. Þar á eftir kemur tight oil í Bandaríkjunum. Þar er lifting cost allt að 40 USD/tunnu.

Athuga ber að allar þessar tölur eru nokkuð óvissar, en ættu þó að gefa vísbendingu um hvenær það hættir að borga sig fyrir olíufyrirtæki að selja olíuframleiðslu sína. Meðan olíuverð fer ekki undir 50 USD/tunnu er olíuvinnslan svo til allsstaðar í heiminum að skila nægjanlegum tekjum til að mæta rekstrarkostnaði. En ef olíuverð fer undir 50 USD er einhver hluti vinnslunnar í kanadíska olíusandinum kostnaðarsamari en sem nemur tekjunum. Og sama á við um tight oil ef olíuverð fer niður í um 40 USD.

Til skamms tíma þola olíuframleiðendur því lágt verð, þ.e. verð á bilinu 40-50 USD í einhvern tíma mun ekki snarhægja á olíuvinnslu. En þá fer engu að síður að borga sig að draga úr framboðinu á nokkrum stöðum. Samkvæmt nýlegu mati Wood Mackenzie eru alls um 400 þúsund af olíuframleiðslu dagsins í dag í tapi ef olíuverð fer niður í 45 USD (fyrst og fremst olíusandur). Og fari verðið niður í 40 USD er talið að um 1,5 milljónir tunna séu dýrari í framleiðslu en sem nemur tekjunum af þeim (stór hluti þessa er tight oil). Þess vegna er ólíklegt að það fari að draga úr olíuframboði frá núverandi vinnslu nema olíuverð fari niður í 45 USD/tunnu eða jafnvel niður fyrir 40 USD/tunnu.

Þetta merkir að ólíklegt er að það dragi að ráði úr olíuframboði nema olíuverð lækki nokkuð meira en nú er eða a.m.k. haldist nokkra stund nálægt því sem nú er (verðið er nú nálægt 50 USD/tunnu). Eftir því sem núverandi olíuverð helst lengur mun vafalítið smám saman draga úr misræminu milli framboðs og eftirspurnar, vegna þess að þetta lága verð hægir á nýjum olíuvinnsluverkefnum. En það gæti einhver tími liðið þar til olíuverð fer aftur að hækka umtalsvert. Þ.e. nokkur misseri og að sumra mati jafnvel nokkur ár.

Það kemur ekki á óvart að margir sérfróðir (svo sem áðurnefndur Andy Hall) segjast álíta að 40 dollara markið sé algert botnverð. Það er samt ekki hægt að útiloka að verðið fari ennþá neðar í einhverri örvinglan manna á olíumarkaði. Það eina sem er nokkuð víst er að olíuverð á eftir að hækka í framtíðinni. Og það væri satt að segja nokkuð sérkennilegt ef olíuverð færi aldrei aftur í eða yfir 100 USD/tunnu. Það mun nefnilega að öllum líkindum kosta töluvert meira að sækja olíu framtíðarinnar.  

Við þurfum sífellt að vera að nálgast olíu úr nýjum olíulindum.

Jarðarbúum fer sífellt fjölgandi og allir sækjast þeir sífellt eftir betri hag (a.m.k. flestir!). Það þarf orku til að knýja efnahagslíf heimsins og þar er olían hvað mikilvægust. Enda hefur olíunotkun aukist jafnt og þétt. Fræðilega séð má að vísu hugsa sér að við gætum hætt að reyna að vinna nýjar olíulindir. Og þess í stað einbeitt okkur að þeim lindum eingöngu sem eru í vinnslu. En það myndi merkja að þá yrði sífellt styttra í óumflýjanlegan og alvarlegan olíuskort. Þar að auki myndi hlutabréfaverð þeirra olíufyrirtækja sem hraðast ganga á núverandi olíulindir sínar þá sennilega falla sem steinn. Hagfræðilega gengur slík stefna ekki upp.

Á degi hverjum eru nú líklega sóttar um 91-92 milljónir tunna af olíu frá olíuvinnslusvæðunum (þá er NGL talið með). Olíunotkunin á liðnu ári (2014) nam alls um 33 milljörðum tunna. En olíulindirnar eru að sjálfsögðu ekki ótæmandi. Talið er að meðaltal hnignunar olíulinda heimsins á ári hverju nemi um 6,7%. Þessi tala er að vísu mjög á reiki; sumir vilja meina að meðalhnignunin sé eitthvað lægri (hnignunin er reyndar miklu hærri í tight oil). En Alþjóða orkustofnunin (IEA) hefur gefið út umrædda viðmiðun (6,7%) og ekki óeðlilegt að miða við hana. 

Það er sem sagt svo að sérhverri olíulind má líkja við mjólkurfernu. Eftir því sem tekið er úr fernunni minnkar innihaldið. Sá sem ætlar að drekka hálfa fernu á dag þarf að útvega sér nýja fernu annan hvern dag. Hvað „olíufernuna“ snertir þá erum við sennilega að drekka um 6,7% á ári hverju. 

Þess vegna þarf mannkynið sífellt að nálgast nýjar olíulindir. Nýjar olíulindir þurfa að mæta því sem tekið er af þeim olíulindum sem verið er að vinna úr. Að öðrum kosti yrði olían fljótt uppurin; fernurnar tæmdar. Og þar sem olíunotkun í heiminum virðist ennþá vera að aukast þurfa nýju lindirnar ekki aðeins að bæta upp notkunina í eldri lindum - heldur þurfa þær líka að útvega okkur olíu til að mæta síaukinni olíuneyslu.

Ný olíuvinnsla kallar á olíuverð upp á allt að 90-150 USD/tunnu

Þarna er því gríðarleg pressa á að finna og vinna nýja olíu. Og til þess þarf talsvert hátt olíuverð. Annars verður ekki unnt að fjármagna hina nýju vinnslu. 

Samkvæmt nýlegu mati Chevron munum við, auk þeirrar olíu sem við erum að vinna úr núverandi lindum, nota um 200 milljarða tunna af olíu næstu 15 árin. Að öðrum kosti verður olíuskortur í heiminum og/eða meiriháttar hagvaxtarbremsa. Við munum sem sagt sífellt þurfa að nálgast nýjar lindir og þaðan munum við taka um 200 milljarða tunna fram til ársins 2030 - ef allt gengur að óskum og til samræmis við væntingar okkar.

Það er kostnaðurinn við þessa olíuvinnslu sem hlýtur að ráða mestu um olíuverð næstu 15 árin. M.ö.o. þá verður þessi olía ekki unnin nema olíuverð (tekjurnar) nægi fyrir þeim kostnaði að nálgast olíuna, ásamt eðlilegri arðsemi. Ef olíuverð verður ekki nógu hátt verður ekki unnt að fjármagna þessa olíuvinnslu.

Umræddar 200 milljarðar tunna munu ekki koma frá ódýrum olíulindum við Persaflóa. Þessi olía verður miklu dýrari í framleiðslu. Samkvæmt nýlegri úttekt norska fyrirtækisins Rystad Energy þarf olíuverð að vera nálægt 90 USD/tunnu til að unnt verði að ráðast í þá olíuvinnslu sem vænst er. Að öðrum kosti verður vinnslan minni - sem yrði til marks um minni efnahagsumsvif í veröldinni.  

Sambærilegar tölur má sjá í ýmsum fleiri greiningum um olíuvinnslu framtíðarinnar. Þ.e. að olíuverð verði miklu hærra en nú er. Chevron er t.d. á svipuðum nótum og Rystad í sinni spá - en gerir þó ráð fyrir að olíuverð þurfi að vera nokkru hærra en mat Rystad hljóðar upp á.

Í spá Chevron er gert ráð fyrir að olíuverð þurfi að vera nálægt 110 USD til að nálgast þá olíu sem raðgert er að heimurinn noti þegar litið til næstu 15 ára. Það er afar athyglisvert að Chevron álítur að um 70% af nýju olíuvinnslunni muni koma fyrir tilstuðlan dýrustu vinnslunnar. Þ.e. frá olíusandi, tight oil og djúphafsvinnslu (Chevron tiltekur ekki hlutfall olíu frá heimskautasvæðum).

Þessi spá Chevron er í góðu samræmi við það álit að mjög erfitt sé orðið að auka vinnslu frá hefðbundnum olíulindum. Hugsanlega eru þó spár bæði Rystad og Chevron of hógværar. Þ.e. að olíuverð þurfi að verða ennþá hærra til að geta staðið undir þeirri vinnslu sem knýja þarf hagvöxt næstu 15 ára.

Í þessu sambandi skal vísað til spár frá Goldman Sachs. Sá virðulegi eða alræmdi fjárfestingabanki hefur tekið saman upplýsingar um 360 helstu olíuverkefni heimsins sem nú eru í undirbúningi eða þróun. Þetta eru sem sagt verkefni þar sem búið er að finna olíulindir og verið að vinna í eða undirbúa að ráðast í vinnslu þeirra. Skemmst er frá því að segja að samkvæmt Goldman Sachs þarf olíuverð að vera um 150 USD/tunnu til að öll þessi verkefni geti orðið að veruleika (break even).

Samkvæmt þessu virðist augljóst að olíu-, ráðgjafa- og fjármálafyrirtæki eru mörg hver algerlega ósammála áðurnefndum Alwaleed bin Talal um að olíuverð fari aldrei aftur í 100 USD. Og það virðist satt að segja afar ólíklegt að prinsinn muni reynast hafa rétt fyrir sér, því það myndi þýða að við munum ekki nálgast þá olíu sem þarf til að knýja hagvöxt framtíðarinnar. Við skulum samt ekki útiloka það alveg að prinsinn reynist hafa rétt fyrir sér. Það er nefnilega mögulegt að olíuvinnsla sé orðin svo dýr að það beinlínis hægi á hagvexti í heiminum. Það gæti þýtt að olíuverð haldist undir 100 USD/tunnu - vegna þess að kaupmáttur heimsins bara ráði einfaldlega ekki við hærra olíuverð. Ef það reynist svo, þá hlýtur efnahagslífið að taka miklum breytingum á næstu árum og áratugum. Sem gæti haft verulega neikvæð áhrif á viðskipti og velferð.

Hvernig svo sem olíuverð þróast, þá virðist sennilegt að olíuverð verði fremur lágt næstu misserin. Mögulega getur nokkuð langur tími liðið þar til við munum aftur sjá olíuverð nálægt því sem verið hefur síðustu árin. Hvort eitt ár eða heill áratugur er í að olíuverð hækki umtalsvert er ómögulegt að fullyrða. Hér verður því þó spáð að við munum sjá olíuverð fara nálægt 100 USD/tunnu innan fárra ára. En sá sem þetta skrifar hefur vissulega nokkrar áhyggjur af því að ný olíuvinnsla sé að verða svo dýr að það geti haft neikvæð áhrif á hagvöxt í heiminum. Jákvæða hlið málsins er sú að það yrði hvatning til að þróa nýja hagkvæma orkugjafa. Þess vegna er ástæða til að ætla að framtíðin sé björt - jafnvel þátt fyrir mikla óvissu um þróunina á olíumörkuðum.

---------------------------------------

Þetta innlegg er byggt á kynningu sem flutt var á fundi FVH s.l. föstudag (16. jan 2014). Upptöku frá þeim fundi má nálgast hér.

Er olíuhásléttunni endanlega náð?

Í þessari síðustu grein Orkubloggsins á árinu 2014 verður athyglinni beint að þeim athyglisverða atburði sem átti sér stað fyrir um áratug síðan. Sérstakt tilefni er til að vekja athygli á þessum viðburði núna þegar verð á olíu hefur skyndilega fallið hratt vegna offramboðs. Verðfallið og offramboðið núna gæti nefnilega verið vísbending um að heimurinn þoli ekki svo hátt olíuverð sem almennt hefur verið síðustu árin og að kostnaður í olíuvinnslu muni senn fara að þrengja alvarlega að hagvexti.

Það sem gerðist þarna fyrir um áratug síðan var að hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum náði hámarki. Og hefur síðan þá haldist nær óbreytt - í heilan áratug - þrátt fyrir sífellt meiri olíunotkun. Til skemmri tíma litið verða áhrifin af þessu sennilega óveruleg, nema hvað sveiflur í olíuverði verða meiri og ýktari en við höfum átt að venjast. Til lengri tíma litið er sennilegt að áhrifin verði þau að það dragi úr hagvexti í heiminum. Nema nýr, ódýr og praktískur orkugjafi komi til skjalanna.

Hámarkinu náð 2005 

Þetta hámark hefðbundinnar hráolíuframleiðslu sést vel núna þegar litið er í baksýnisspegilinn. Það hvernig hefðbundin hráolíuframleiðsla er skilgreind er reyndar alls ekki hárnákvæmt (á ensku er í þessu sambandi oftast talað um conventional oil). Það er engin föst eða óumdeild viðmiðun til um það hvaða olíuvinnslu eigi að telja hefðbundna eða óhefðbundna. Olíuvinnsla á heimskautasvæðum og á mjög miklu hafdýpi er t.d. bæði mjög dýr og um margt ólík venjubundinni vinnslu á landi og grunnsævi. Þess vegna vilja sumir kalla þá framleiðslu óhefðbundna.

Hér er aftur á móti ekki gengið svo langt, heldur er með óhefðbundinni olíuframleiðslu hér einungis átt við allra nýjustu (og oft dýrustu) olíuframleiðsluna. Sem er annars vegar olíuvinnsla úr olíusandi (oil sand) og hins vegar olíuvinnsla úr þunnum olíulögum (tight oil, sem stundum er líka nefnd shale oil). Þetta er hvort tveggja olíuvinnsla sem sker sig mjög mikið frá hefðbundnu framleiðslunni. Bæði vegna vinnsluaðferðanna, vegna þess hversu mikil orka er notuð við vinnsluna og vegna þess hversu kostnaðarsamar þessar nýju vinnsluaðferðir almennt eru. 

Það var á árabilinu 2004-2006 að vinnsla á hinum venjubundnu eða hefðbundnu olíulindum náði nýju hámarki. Það var svo sem ekkert nýtt að þarna væri nýtt met slegið - það var jú bara venjan og í takt við aukinn hagvöxt í heiminum. En það sem var nýtt var að einhvern tímann á þessu tímabili staðnaði þessi olíuvinnsla að magni til.

Vegna mismunandi tölfræðiupplýsinga er ekki unnt að fullyrða nákvæmlega hvenær umræddu hámarki var fyrst náð. Fyrir liggur að magnið var um 73 milljónir tunna af olíu á dag. Flest bendir til þess að þetta hafi gerst á árinu 2005 (þarna virðist vera u.þ.b. eins árs óvissa til eða frá). 

Þó svo dagleg olíunotkun í heiminum sé nú nokkrum milljónum tunna meiri en var árið 2005 hefur engin mælanleg aukning orðið í hefðbundinni hráolíuvinnslu. Slík vinnsla hefur bara rétt náð að halda í horfinu. Tekið skal fram að grafið hér til hliðar, svo og grafið hér næst fyrir neðan, eru ættuð frá jarðfræðingi sem heitir Euan Mearns, en hann skrifar mikið um olíu- og orkumál. Efni þessarar greinar byggir þó meira á upplýsingum og tölfræði frá Steven Kopits, sem er framkvæmdastjóri Princeton Energy Advisors og virðist afar glöggur greinandi. Hér mætti líka vísa til athyglisverðrar ársgamallar ritgerðar eftir Richard G. Miller, fyrrum jarðfræðings hjá BP, og Steven R. Sorrell, Háskólanum í Sussex, þar sem fjallað er um vandræðin við að útvega meiri olíu. Umfjöllun Kopits er þó alveg sérstaklega skýr og áhugaverð.

Fram til ársins 2005 eða þar um bil hafði hefðbundin olíuvinnsla aukist jafnt og þétt. Á krepputímum dró að vísu úr henni tímabundið. Og þegar mikill efnahagsvöxtur varð í heiminum var í auknum mæli sótt olía á heimskautasvæðin og djúpt undir hafsbotninn. Sem hvort tveggja er flóknara og dýrara en almennt gerist í olíuiðnaðinum. Þessi olíuvinnsla hefur farið vaxandi, en samt ekki nóg til að bæta upp hnignandi olíuvinnslu annars staðar. Tímamótin 2005 felast í því að eftir þann tíma hefur nær öll aukning í olíuvinnslu komið frá algerlega nýrri tegund af vinnslu.

Þar er, eins og áður sagði, annars vegar um að ræða vinnslu á olíu úr olíusandi (í Alberta í Kanada) og hins vegar olíuvinnslu úr þunnum lögum af olíu (einkum í N-Dakóta og Texas). Auk þessarar olíu er það einungis lífefnaeldsneyti (biofuels) og kolvetnisframleiðsla í formi fljótandi gass (natural gas liqids; NGL) sem hefur aukist umtalsvert. Hefðbundna olíuframleiðslan hefur aftur á móti staðnað ef svo má segja, þ.e. síðustu tíu árin hefur hún einungis rétt svo náð að halda í við hnignandi framleiðslu frá annarri hefðbundinni hráolíuvinnslu.

Athyglisvert er að þetta hefur gerst þrátt fyrir að olíuverð eftir 2005 hafi oftast verið mjög hátt í sögulegu samhengi. Þ.e.a.s. vel yfir 40 USD/tunnu og stundum miklu hærra. En áratugina 1985-2005 hafði verðið vel að merkja lengst af verið þar undir og stundum langt þar undir (sbr. grafið hér að neðan). Hækkandi olíuverð eftir 2005 hefur vafalítið verið hvati til að auka hefðbundna olíuframleiðslu enn meira. En það hefur bara ekki tekist.

Olíuframleiðslan staðnaði þrátt fyrir hækkandi verð

Það er sem sagt svo að allt fram til áranna 2004-2006 jókst hefðbundin hráolíuvinnsla statt og stöðugt um veröld víða og komst þá í um 73 milljónir tunna árlega. Til samanburðar er gott að hafa í huga að tuttugu árum áður, þ.e. árið 1985, var hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum um 54 milljónir tunna á dag. Hefðbundin dagleg hráolíuvinnsla jókst því um sem nemur 19 milljónum tunna á dag frá 1985 og fram til 2005. Á þessum sama tíma fór öll olíuframleiðsla samtals í heiminum úr um 60 milljónum tunna á dag árið 1985 og í rúmlega 84 milljónir tunna á dag árið 2005; aukningin var um 24 milljónir tunna (munurinn á hráolíuvinnslu annars vegar og allri olíuvinnslu hins vegar felst einkum í því að öll olíuvinnsla nær líka til NGL og lífrænnar olíu og þá oft talað um total liquids í stað total crude).

Þessi aukning í olíuframleiðslu 1985-2005 kom auðvitað til samhliða því að eftirspurn eftir olíu jókst, þ.e.a.s. olíunotkun í heiminum jókst. En þrátt fyrir þessa miklu aukningu í eftirspurn hækkaði verðið á olíunni lítt þessa tvo áratugi. Allt þetta tuttugu ára tímabil (1985-2005) var olíuverð undir 40 USD/tunnan. Á þessu tímabili var meðalverðið nálægt 32-33 USD/tunnan, en sveiflaðist talsvert (allar fjárhæðir hér eru leiðréttar miðað við verðbólgu). Eftir 2005 eða þar um bil varð gjörbreyting á þróun olíuverðs. Og nú vitum við að það var einmitt á þeim tímapunkti sem ekki reyndist lengur unnt - tæknilega og/eða fjárhagslega - að auka vinnslu á hefðbundinni hráolíu. 

Hátt olíuverð en samt ekki aukning í hefðbundinni olíuvinnslu

Það er sem sagt svo að árin 1985-2005 var olía í 40 dollurum á tunnu alger undantekning og tákn um mjög hátt verð. En þarna varð grundvallarbreyting árið 2005. Því þá tók olíuverð að hækka mikið. Það lækkaði að vísu skarpt í kjölfar fjármálakreppunnar 2008, en einungis í stuttan tíma. Almennt hefur olíuverð verið hátt allar götur síðan 2005 eða þar um bil. Meðaltalið síðan 2005 hefur reynst eftirfarandi (bandarískt meðalverð námundað við næsta heila dollar):

2004   47 USD/tunnan
2005   60 USD/tunnan
2006   68 USD/tunnan
2007   73 USD/tunnan
2008  100 USD/tunnan
2009   59 USD/tunnan
2010   77 USD/tunnan
2011   91 USD/tunnan
2012   89 USD/tunnan
2013   92 USD/tunnan
2014   89 USD/tunnan (meðalverð fram í nóv)
Meðalverð áratugarins 2005-2014: 80 USD/tunnan
Meðalverð áratuganna 1985-2005:  33 USD/tunnan

Það vekur eftirtekt að þrátt fyrir geysilegt verðfall á olíu síðustu mánuðina núna 2014, er meðalverðið ársins 2014 samt nokkuð hátt. En það merkilegasta er að þrátt fyrir hátt olíuverð allt frá árinu 2005 og þrátt fyrir að heimurinn noti nú rúmlega 8% meira af olíu en var fyrir áratug - þá hefur hefðbundin olíuframleiðsla haldist svo til óbreytt þennan tíma (2005-2015).

Ýmsar mismunandi skýringar eru til um það af hverju olíuverð var lágt mestallt tímabilið 1985-2005 - og af hverju olíuverð fór þá að hækka hratt eftir það. En það sem er óumdeilt er að um eða upp úr aldamótunum 2000 fór kostnaður í olíuvinnslu að aukast mjög hratt, m.a. vegna hækkandi stálverðs og þó aðallega vegna þess að sífellt flóknara varð að nálgast nýjar olíulindir.

Eðlilegast skýringin á hækkandi olíuverði eftir 2005 er sem sagt einfaldlega sú að þá var orðið svo dýrt að sækja meiri olíu. Og hreinlega útilokað að ná að auka meira við framleiðslu á hefðbundinni hráolíu. Þess í stað gafst nú tækifæri til að ráðast í annars konar olíuvinnslu. Sem þó var að vísu talsvert mikið dýrari. En engu að síður góður bissness því eftirspurnin var mikil (einkum frá Kína).

Frá 2005 til 2015 hefur heildarnotkun á olíu aukist úr um 84 milljónum tunna á dag og í um 91 milljón tunnur á dag (af umræddum 84 milljónum tunna árið 2005 var hefðbundin olía um 73 milljónir tunna, en afgangurinn var aðallega NGL og lífræn olía, þ.e. biofuels). Fyrirfram hefði mátt búast að hefðbundin hráolíuframleiðsla á þessu tíu ára tímabili hefði líka aukist, t.d. í réttu hlutfalli við aukna olíuframleiðslu eða þar um bil. Þá hefði aukningin verið um 0.8% á ári og hefðbundin olíuframleiðsla árið 2014 verið nálægt 79 milljónum tunna á dag. 

En það gerðist bara alls ekki. Þess í stað varð reyndin sú að svo til öll aukning í olíuframleiðslu síðustu tíu árin hefur komið frá kanadískum olíusandi og bandarískri tight oil (auk aukningar í framleiðslu á lífrænni olíu og NGL). M.ö.o. þá stóð hefðbundna olíuframleiðslan í stað í um 73 milljónum tunna á dag. 

Olíuhásléttan virðist vera staðreynd

Í þessu sambandi er oft sagt að framleiðsla á hefðbundinni hráolíu sé stödd á því sem kallað er háslétta (plateau). Þar með er ekki sagt að þetta sé hin eina sanna endanlega olíuháslétta. En flestar spár um olíuframleiðslu framtíðarinnar gera nú engu að síður ráð fyrir því að héðan í frá þurfi svo til öll aukning á olíuframleiðslu að verða með hinum nýju og dýru aðferðum.

Eins og áður sagði virðist umrædd olíuháslétta vera nálægt 73 milljónum tunna á dag (grafið hér til hliðar er frá Alþjóða orkustofnuninni; IEA). Öll notkun heimsins umfram það þarf að koma með nýjum og dýrum vinnsluaðferðum. Og í dag er olíunotkunin orðin yfir 90 milljónir tunna dag og horfur á að hún muni enn eiga eftir að aukast á komandi árum og áratugum. Nýju vinnsluaðferðirnar þurfa að skila þessari aukningu. Og kannski gott betur - því við vitum jú ekki hversu lengi hásléttan helst. Það sem sumir óttast er að brátt verði ekki unnt að viðhalda hefðbundnu framleiðslunni, þ.e. að finna sífellt nógu margar olíulindir til að hásléttan nái að haldast þrátt fyrir stanslausa olíunotkun heimsins. Ef svo fer að hefðbundna olíuframleiðslan fari beinlínis að minnka, þ.e.a.s. að hásléttan breytist í aflíðandi brekku niður á við, þarf ennþá meira hlutfall að olíunni að koma með nýju og dýru vinnsluaðferðunum. 

Meira að segja ofurbjartsýnir olíuframleiðendur eins og ExxonMobil hafa nú viðurkennt tilvist olíuhásléttunnar. Í nýjustu spá ExxonMobil, sem birt var 9. desember s.l. (2014) kemur þetta skýrt fram, sbr. grafið hér til hliðar. Sama er uppi á teningnum hjá Alþjóða orkumálastofnuninni (IEA), sbr. næsta graf hér fyrir ofan. 

Stóra spurningin núna virðist því annars vegar vera sú hvort nýja og dýra olíuvinnslan nái að standa undir - eða stuðla að - aukinni eftirspurn eftir olíu? Og hins vegar er spurningin sú hversu lengi hásléttan getur varað? Ef hásléttan getur einungis haldist í fáein ár mun olíuverð óhjákvæmilega hækka mikið innan tíðar. Ef hásléttan aftur á móti helst lengi óbreytt getur olíuverð áfram orðið tiltölulega hógvært í nokkur ár. Athuga ber að hér er átt við verðþróun til lengri tíma litið; til skemmri tíma litið geta alltaf átt sér stað allskonar og stundum mjög ýktar sveiflur í olíuverði

Hver verður þróun olíuverðs?

Það virðist sem sagt svo að ekki sé lengur unnt að auka olíuframleiðslu nema með mjög dýrum vinnsluaðferðum. Og að þarna hafi orðið ákveðin vatnaskil um 2005. Það kann að virðast eðlilegt að af þessu megi álykta sem svo að olíuverð hljóti þess vegna almennt að haldast nálægt því sem kostar að framleiða olíu úr olíusandi og tight oil. Það myndi þýða að olíuverð hljóti að verða a.m.k. 90-100 USD/tunnan (skv. sumum skýrslum er break-even í umræddri vinnslu sagt vera talsvert hærra eða a.m.k. 130 USD/tunnu í olíusandi).

Málið er þó auðvitað margfalt flóknara en svo að hér sé unnt að miða við umræddan kostnað upp á 90-100 USD/tunnu. Ennþá er einungis mjög lítill hluti olíuvinnslu heimsins svo dýr að þurfa meira en u.þ.b. 60-70 USD/tunnu til að vera break-even. Þess vegna geta litlar sveiflur í framboði og eftirspurn valdið miklum verðsveiflum á olíu. Við þetta bætist svo að OPEC-ríkin reyna að stýra olíuverði með samráði sínu.

Hvernig olíuverð mun þróast veit nákvæmlega enginn. Og algerlega útilokað að spá af einhverri nákvæmni fyrir um þróun þess næstu árin. En það virðist samt líklegt að olíuverð muni á næstu árum sveiflast mun meira en áður. M.a. vegna þess hversu það kostar orðið geysilega mikið að bæta við nýrri tunnu í framleiðsluna (um eða yfir 90 USD/tunnu) og vegna þess hversu aukin samkeppni virðist hafa myndast milli helstu olíuframleiðsluríkjanna (OPEC, Bandaríkjanna og Rússlands). Fyrrnefnda atriðið ætti að hífa olíuverð upp, en síðar nefnda atriðið gæti togað olíuverð niður. Þess vegna er skynsamlegast að hafa óvissumörkin nánast óendanlega mikil þegar spáð er fyrir um þróun olíuverðs.

Olíverð verður 60-200 USD/tunnan... eða kannski eitthvað allt annað

í síðustu spá bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) eru óvissumörkin einmitt höfð afar frjálsleg. EIA er sennilega búið að læra af reynslunni; til að forðast að spárnar virðist kjánalegar eftir fáein ár  er öruggast að spá olíuverði allt á milli þess að verða í lægstu lægðum og í hæstu hæðum. Og það er sérstaklega ríkt tilefni til þessa núna - þegar olíuhásléttan virðist orðin staðreynd og miklu dýrari olíuframleiðsla er orðin nauðsynleg til að knýja áframhaldandi hagvöxt víða um heim. Það er reyndar áhugaverð spurning hvort olíuframleiðsla sé orðin svo kostnaðarsöm að það muni beinlínis takmarka olíuframboð og halda aftur af hagvexti? Nánar verður fjallað um það álitamál síðar, enda þarf að færa afar góð rök fyrir slíkum möguleika nú þegar olíumarkaðir einkennast af offramboði!

Það sem EIA gerir nú ráð fyrir, er að á næstu árum og áratugum verði olíuverð að sveiflast þetta á milli ca. 60-200 USD/tunnan. En verði þó sennilegast nálægt 90-100 USD/tunnan næstu árin. Og muni svo hækka jafnt og þétt upp í um 140 USD/tunnan árið 2040 (að núvirði). Það verður áhugavert að sjá hvort þessi spá EIA gengur eftir. En hversu margir vilja veðja á að olíuverð árið 2040 verði í námunda við lággildi EIA; að olíuverðið 2040 verði nálægt því það sama og er í dag eða nálægt 60 USD/tunnu?

Fáfnir Offshore í meðbyr og mótbyr

Fáfnir Offshore er ungt íslenskt fyrirtæki sem hyggst verða talsvert umsvifamikið í rekstri þjónustuskipa fyrir olíuiðnaðinn. 

Fyrirtækið hefur verið nokkuð í fréttum síðustu mánuði, einkum  vegna stórra fjárfestinga íslenskra lífeyrissjóða í fyrirtækinu. Reyndar eru opinberar upplýsingar um þetta athyglisverða nýja íslenska fyrirtæki fremur fáorðar. Þar að auki eru upplýsingar á heimasíðu fyrirtækisins beinlínis úreltar. Þar segir t.a.m. núna að áætlað sé að félagið fái fyrsta skipið sitt afhent í águst n.k. En núna er jú langt liðið fram í desember og skv. fréttum eru um þrír mánuðir liðnir síðan umrætt skip var afhent.

Þá er fréttasíða Fáfnis Offshore vægast sagt innihaldslítil. Þar er ekki að finna eina einustu frétt enn sem komið er. En það skiptir kannski ekki miklu máli - það er jú mikilvægara að láta verkin tala. Þar er fyrirtækið komið á fullt skrið, eins og heyra má og sjá af athyglisverðu  viðtali starfsmanns VÍB við stofnanda fyrirtækisins, Steingrím Erlingsson.

Þarna er bersýnilega á ferð mikill eldhugi, sem hikar ekki við að koma draumum sínum í framkvæmd. Í viðtalinu kemur m.a. fram að Steingrímur á sér sögu sem togaraútgerðarmaður í Kanada og er lykilaðilinn í að reisa tvær vindmyllur í landi Þykkvabæjar í Rangárvallasýslu. Það er afar mikilsvert að slíkar vindrafstöðvar séu reistar hér á landi, því þannig fást kærkomnar upplýsingar um hagkvæmni þess að nýta vindorku a Íslandi. Það gæti orðið afar verðmæt auðlind í framtíðinni. Þetta framtak Steingríms er því sannarlega jákvætt verkefni - þó svo arðsemi þess hljóti að vera fremur lítil vegna þess hversu raforkuverð hér er lágt. 

Hér verður ekki fjallað nánar um þetta vindorkuverkefni í Þykkvabænum, heldur athyglinni beint að öllu stærra verkefni Steingríms. Árið 2012 stofnaði hann Fáfni Offshore. Félagið skyldi hasla sér völl í skipaútgerð sem þjónustar olíuiðnaðinn á landgrunninu hér á Norðurslóðum og víðar um heim. Þó svo þarna væri horft til útgerðar um veröld víða, virðist sem Steingrímur hafi verið bjartsýnn um olíuleitina á Drekasvæðinu. Brátt hafði verið samið um smíði fyrsta skipsins og til stóð að það yrði skráð í Fjarðabyggð.

Skipið var svo afhent Fáfni Offshore snemma í haust sem leið (2014). En ekki varð af því að það yrði gert út frá Fjarðabyggð, heldur er heimahöfn skipsins erlendis. Fáfnir Offshore er engu að síður með aðalstöðvar sínar hér á Íslandi - nánar tiltekið í vesturbæ Reykjavíkur.

Þarna mun vera um að ræða dýrasta skip Íslands. Kostnaður vegna skipsins er sagður jafngilda 7,3 milljörðum ISK (sú fjárhæð miðast við norskar krónur, en vegna gengislækkunar norsku krónunnar undanfarið er þessi upphæð nú vafalítið eitthvað lægri í ISK). Það hversu skipið er dýrt stafar af því að svona skip, sem kallast Platform Supply Vessels eða PSV, hafa margvíslegan afar dýran búnað. Þar má t.d. nefna flókinn skrúfubúnað, öfluga vél og afar marbrotið tanka- og lagnakerfi. Þar að auki er þetta skip Fáfnis Offshore sérstaklega hannað til að takast á vð siglingar í hafís.

Skipið ber nafnið Polarsyssel og hefur 3.700 tonna burðargetu (DWT). Það var hannað og smíðað af stóru norsku skipasmíðafyrirtæki; Havyard Group. Skrokkurinn var smíðaður í Istanbúl í Tyrklandi, en mikið af útbúnaðinum var settur í skipið í Leirvík í Noregi. Það að norskt skipasmíðafyrirtæki hafi orðið fyrir valinu, kemur sjálfsagt að verulegu leiti til af því að þannig var unnt að fá stórt lán til smíðinnar - frá sérstakri lánastofnun sem rekin er af norska ríkinu. Þar var um að ræða lán frá Garantiinstituttet for Eksportkreditt (GIEK) með aðkomu Eksportkreditt Norge. 

Þetta norska fyrirkomulag felst í því að útvega erlendum fyrirtækjum fjármögnun þegar þau kaupa þjónustu eða framleiðslu í Noregi. Fjármögnun GIEK (með aðkomu Eksportkreditt Norge) fólst í að útvega 70% lánsins (með fyrsta veðrétti í skipinu). Það var svo Íslandsbanki sem útvegaði 30% af viðkomandi láni. Ekki munu liggja fyrir opinberar upplýsingar um heildarupphæð lánsins eða hlutfall þess af framkvæmdakostnaðinum. En gera má ráð fyrir að talsvert eigið fé hafi þurft að koma á móti láninu.

Lánið er til 12 ára. Nú liggur fyrir að verulegan hluta þessa tíma verður Polarsyssel að vinna við öryggiseftirlit og birgðaflutninga við Svalbarða. Fáfnir Offshore gerði nefnilega sex ára samning þar um við sýslumannsembættið á Svalbarða (sýslumaðurinn þar er e.k. landstjóri á eyjaklasanum þarna langt í norðri). Sýslumaðurinn hefur skipið til umráða að lágmarki 180 daga á ári hverju - þ.e. sex mánuði - þau sex ár sem samningurinn nær til. Samkvæmt fréttum kveður samningurinn á um endurgjald sem jafngildir 6,8 milljörðum ISK yfir allt tímabilið (vegna gengislækkunar norsku krónunnar hefur þessi upphæð vafalítið lækkað umtalsvert í ISK).

Þessar öruggu tekjur koma sér væntanlega ansið vel til að greiða rekstrar- og fjármagnskostnað vegna Polarsyssel fyrstu árin. Þar að auki er búið að tryggja skipinu stutt verkefni fyrir rússneska Gazprom, þ.a. verkefnastaðan virðist nokkuð góð. Þá sex mánuði á ári sem Polarsyssel er ekki í þjónustu sýslumannsins á Svalbarða verður skipið væntanlega á s.k. PSV-markaði, sem er e.k. spot-markaður fyrir skip af þessu tagi. Einnig má vera að eitthvert fyrirtæki taki skipið á leigu til lengri tíma.

Af ofangreindu má sjá að Fáfnir Offshore hefur haft prýðilegan meðbyr; bæði náð að tryggja sér mikilvægt langtímaverkefni og sennilega nokkuð hagkvæma fjármögnun. En fyrirtækið mun þó engu að síður geta lent í verulegum mótbyr áður en langt um líður.

Samkvæmt nýlegu áliti ráðgjafafyrirtækisins IHS er búist við umtalsverðu offramboði af þjónustuskipum af þessu tagi á næstu árum. IHS segir að eftir nokkurra ára tímabil þar sem gott jafnvægi var í framboði og eftirspurn, bendi pantanir og staða hjá skipasmíðastöðvum núna til þess að mjög fjölgi í PSV-skipaflotanum á næstu árum. Og það mun hraðar en nemi aukningu í eftirspurn eftir þjónustu skipanna.

Þetta gæti verið áhyggjuefni fyrir Fáfni Offshore, sem er jú að byrja í bransanum. Hér má líka hafa í huga að hratt lækkandi olíuverð síðustu mánuði hefur dregið verulega úr eftirspurn eftir þjónustu svona skipa. Enda hefur hlutafbréfaverð í mörgum fyrirtækjum sem stunda slíka skipaútgerð hreinlega hrapað undanfarna mánuði og tekjuáætlanir þeirra farið illilega úr skorðum.

Í þessu sambandi er athyglisvert að Fáfnir Offshore fær annað nýtt skip af þessu tagi afhent á næsta ári. Þar er líklega um að ræða aðra fjárfestingu nálægt 6-7 milljörðum ISK eða svo. Engar fréttir hafa borist af verkefnum fyrir það skip og verður að teljast sennilegt að þar þurfi fyrirtækið að bítast um verkefni á spot-markaðnum. En þar sem Steingrímur Erlingsson virðist afar útsjónarsamur er kannski ekki ástæða fyrir hluthafana til að hafa miklar áhyggjur af samkeppninni. 

Þetta nýjasta skip Fáfnis Offshore verður aðeins stærra en Polarsyssel og líka eitthvað dýrara. Og skv. ummælum Steingríms á fundi VÍB, sem minnst var hér ofar, stefnir fyrirtækið á að vera senn með 3-4 skip í rekstri. Það hljóta því að vera gríðarlegar fjárfestingar framundan hjá Fáfni.

A.m.k. hluti af fjármögnun nýja skipsins virðist hafa verið tryggð með aðkomu tveggja nýrra hluthafa, sem eru sjóðir í rekstri Íslandsbanka og Landsbankans (Horn II og Akur, en í báðum tilvikum eru íslenskir lífeyrissjóðir stærstu fjárfestarnir). Áhugavert verður að fylgjast með þessum fjárfestingum næstu árin - og sjá hvernig Fáfni Offshore tekst til í þeirri hörðu samkeppni sem virðist vera framundan hjá Platform Supply Vessels. Þar er ástandið víða afar erfitt þessa dagana. Jafnvel skuldlausar útgerðir PSV-skipa eru nú nánast að grátbæna hluthafa sína um að örvænta ekki og sýna þolinmæði. Stóra spurningin núna virðist vera sú hversu lengi olíuverð helst lágt - og hvað útgerðir þjónustuskipa þola þetta ástand lengi?

Spáin sem því miður rættist

Faroe Petroleum og samstarfsaðilar þess í olíuleitar- og vinnsluleyfi númer 1 á íslenska landgrunninu hafa skilað inn leyfinu sínu. Þetta kemur ekki á óvart, enda var alltaf nokkuð augljóst að Faroe Petroleum hafði vart fjárhagslega burði til að ráðast í þær rannsóknir sem nauðsynlega eru til að staðreyna hvort olía er á svæðinu. Um þetta má vísa til fyrri skrifa Orkubloggsins.

Í þessu sambandi er reyndar svolítið skemmtilegt að sjá rök Faroe Petroleum og annarra leyfishafa fyrir því að leyfinu sé skilað. Í fréttatilkynningu Orkustofnunar um skilin á leyfinu segir að skv. leyfishöfum hafi niðurstöður frumrannsókna þeirra á leyfissvæðinu bent til þess „að frekari endurkastsmælingar í næsta áfanga myndu ekki skila tilætluðum árangri vegna basaltlaga, einangruðum við austurjaðar Drekasvæðisins, þar sem þau skyggja á það sem undir liggur.“ Þarna segir einnig að það sé mat leyfishafa „að aðrar rannsóknaraðferðir, að undanskildum borunum, myndu ekki auka umtalsvert líkurnar á að finna kolvetnisgildrur á leyfissvæði[nu].“

Niðurstaða Faroe Petroleum er sem sagt sú að ómögulegt sé að staðreyna olíu á leitarsvæðinu nema með borunum - vegna þess hversu basaltið á svæðinu gerir bergmálsmælingar ónákvæmar. En það lá alltaf ljóst fyrir að þetta væri langlíklegast - og að svo til útilokað væri að fá nægilega skýrar vísbendingar um olíu á svæðinu nema með borunum. Það var ekki bara Orkubloggarinn, sem hélt þessu fram. Heldur má sjá þetta í ýmsum gögnum sem lágu fyrir í aðdraganda þess að leyfi til olíuleitar á Drekasvæðinu voru auglýst og afgreidd. Í þessu sambandi má t.d. vísa til skýrslu Íslenskra orkurannsókna (ÍSOR) frá árinu 2007, en þar segir m.a. eftirfarandi:

Eins og lauslega hefur verið imprað á áður er eitt stærsta vandamálið við kortlagningu setlaganna með hljóðendurvarpsmælingum það að basaltþekjan, sem myndaðist í upphafi reksins, hylur bróðurpartinn af svæðinu, sérstaklega syðri hlutann. Víða er þó hægt að sjá í eldra set undir basaltinu. Basalthulan tvístrar og endurkastar megninu af hljóðinu sem notað er til kortlagningar staflans, en það getur dregið verulega úr þeim upplýsingum sem hægt er að vinna úr. 

Basaltið er sem sagt að þvælast fyrir - og það hefur alltaf verið vitað að svo væri. Og það er vandséð að bergmálsmælingar eða aðrar frumrannsóknir munu nokkru sinni geta skilað mjög skýrum niðurstöðum um olíu á svæðinu. Það eru að vísu sumstaðar á Drekasvæðinu e.k. glufur þar sem basaltið er ekki jafn mikil fyrirstaða rannsókna eins og er víðast á svæðinu. Mögulega voru Faroe Petroleum og félagar alveg sérstaklega óheppnir með val á leitar- og vinnslusvæði.

Nú liggur ekki aðeins fyrir að Faroe Petroleum hafi gefist upp á svæðinu, heldur hefur þeim og viðskiptafélögum þeirra vegna leyfisins ekki tekist að finna áhugasamt fyrirtæki til að kaupa leyfið. Þessi niðurstaða hlýtur að vera talsverð vonbrigði fyrir leyfishafana. 

Það vekur athygli að Faroe Petroleum, sem er skráð á breskan hlutabréfamarkað, virðist ekki ennþá hafa tilkynnt hlutabréfamarkaðnum um skil sín á umræddu leyfi. Það sýnir kannski vel hversu litlar væntingar fyrirtækið alltaf hafði um verðmætasköpun af þessu leyfi.

Nú verður fróðlegt að sjá hvernig hinum tveimur olíuleitar og -vinnsluleyfunum reiðir af. Þar er eitt geysilega fjárhagslega sterkt félag meðal leyfishafa, þ.e. kínverska olíufyrirtækið CNOOC. Áætlað er að fljótlega (jafnvel næsta sumar, þ.e. 2015) verði gerðar endurvarpsmælingar á þessum tveimur leyfissvæðum. Þá mun vonandi skýrast hvert framhaldið þar verður.

Sádarnir vilja ekki tapa meiri markaðshlutdeild

Kannski rétt að byrja þessa grein á alveg svakalegra djúpri speki - sem er í takt við það sem nú má lesa á hundruðum ef ekki þúsundum vefsíðna greiningadeilda og sérfræðinga um veröld víða: Olíuverð hefur lækkað mikið undanfarna mánuði og gæti haldið áfram að lækka - þar til það nær jafnvægi. Og að því mun koma að olíuverð tekur að hækka á ný.

Þannig er nú það og kannski ekki meira um þetta að segja. Og þó. Það er staðreynd að olíuverð hefur lækkað skarpt á árinu eða vel rúmlega þriðjung á um hálfu ári. Þessi lækkun stafar af  miklu olíuframboði og slaka í efnahagslífi heimsins. Hversu langt niður olíuverð fer veit ekki nokkur hræða. Og enn síður hvenær verðið nær jafnvægi. Og/eða hvenær það fer að mjakast upp á við á ný. En það er áhugavert að velta aðeins fyrir sér hvaða áhrif verðlækkanirnar hafa á olíuframleiðslu. Þarna á sér nefnilega stað ansið spennandi einvígi þar sem hagsmunirnir nema hundruðum milljarða USD í hverjum mánuði.

Tvennt hlýtur hér að skipta miklu máli. Í fyrsta lagi það að stór hluti af olíunni sem heimurinn notar verður ekki framleidd nema olíuverð sé a.m.k. 70 USD/tunnan og jafnvel nær 80 USD/tunnan. Í öðru lagi skiptir miklu að sum mikilvæg olíuútflutningsríki geta ekki rekið ríkissjóð sinn hallalausan nema olíuverð sé vel yfir 100 USD/tunnan.

Þess vegna blasir við að núverandi olíuverð, um 70 USD/tunnan á Brent og 65 USD/tunnan á WTI, er ekki sjálfbært miðað við olíuþörf heimsins. Þetta verð er því ekki raunhæft eða mögulegt nema í takmarkaðan tíma. Olíuframleiðsla hlýtur senn að minnka og verðið að skríða upp á við. Stærstu spurningarnar eru a) hversu hratt mun draga úr framleiðslunni og b) hversu lengi munu helstu olíuútflutningsríkin geta lifað við olíuverð sem ekki stendur undir ríkisútgjöldum þeirra?

Einvígi Sádanna við olíuiðnaðinn utan OPEC

Fyrri spurningin (hversu hratt mun draga úr framleiðslunni?) snýr fyrst og fremst að þeim olíuframleiðendum sem eru að takast á við dýrustu vinnsluna. Þetta eru aðallega vestræn fyrirtæki, sem stunda olíuvinnslu á heimskautasvæðum, vinnslu úr olíusandi í Alberta í Kanada  og vinnslu úr þunnum olíulögum á nokkrum svæðum í Bandaríkjunum; einkum í Texas og N-Dakóta.

Undanfarin ár hefur olíuframleiðsla nokkurra landa utan OPEC vaxið töluvert hraðar en framleiðsla OPEC-ríkjanna. Þar kemur einkum til aukin olíuframleiðsla úr olíusandi í Kanada (oil sand) og ný tegund olíuframleiðslu í Texas og N-Dakóta í Bandaríkjunum, þ.e. framleiðsla á s.k. tight oil (stundum kölluð shale oil, sem ekki má rugla saman við oil shale sem er allt annars konar auðlind). Fyrri spurningin, sem hér var nefnd, er því fyrst og fremst sú hvort draga muni úr olíuframleiðslu í Kanada og Bandaríkjunum?

Síðari spurningin (hversu lengi munu helstu olíuútflutningsríkin geta lifað við olíuverð sem ekki stendur undir ríkisútgjöldum þeirra?) snýr að hinum dæmigerðu olíuríkjum þar sem vinnslan er fyrst og fremst í höndum ríkisolíufélags og hagnaður af vinnslunni er langmikilvægasta tekjulind ríkissjóðs viðkomandi landa. Þarna eru OPEC ríkin besta dæmið ásamt Rússlandi. En þar sem Saudi Arabía er langstærsti olíuútflytjandinn innan OPEC eru það í reynd Sádarnir sem öllu ráða um það hvaða olíuverð OPEC getur sætt sig við. A.m.k. meðan samstarfið innan OPEC springur ekki í loft upp og ríkin virða framleiðslukvótana þokkalega. Þess vegna snýst síðari spurningin fyrst of fremst um það hversu lágt olíuverð Sádarnir eru tilbúnir að þola og hversu lengi.

Segja má að nú sé í gangi störukeppni milli Sádanna annars vegar og vestræna olíuiðnaðarins hins vegar. Eða einvígi. Með vestrænum olíuiðnaði er hér fyrst og fremst átt við fyrirtæki í olíuvinnslunni í N-Dakóta og Texas. Þar er á ferðinni vinnsla á tight oil, en þetta er olíuvinnsla sem var lítt þekkt þar til fyrir fáeinum árum (á ensku er aðferðin nefnd hydraulic fracturing; stytt sem fracking). En það er sem sagt störukeppni í gangi á milli Sádanna annars vegar og hinnar nýju tegundar af olíuvinnslu vestur í Bandaríkjunum hins vegar. Og þess er nú beðið hver fyrst lítur undan og dregur úr olíuframleiðslu sinni.

Nýjum olíuverkefnum seinkar

Sa sem lítur til kostnaðar við olíuvinnslu kann að velta fyrir sér af hverju lágt olíuverð veldur ekki fyrst samdrætti í vinnslu á heimskautaolíunni eða olíusandi. Það er jú almennt ennþá dýrari vinnsla heldur en sú að vinna tight oil með fracking. En málið er flóknara en svo. Verkefnin í heimskautaolíunni og olíusandinum eru risastór fjarfesting í gríðarstórum olíulindum. Þetta eru fjárfestingar gerðar til svo langs tíma, að nettar sveiflur í olíuverði hafa yfirleitt ekki mikil áhrif á þau verkefni sem komin eru í gang.

Lækkandi olíuverð núna stöðvar því ekki slíka vinnslu, jafnvel þó dýr sé. En auðvitað leiðir olíuverðlækkunin til þess að nýjum svona verkefnum er seinkað, þ.e. þeim er slegið á frest. Það kann að hafa alvarlegar afleiðingar í framtíðinni þegar olíueftirspurn eykst og olíuframleiðendur munu ekki ná að fullnægja markaðsþörfinni. Þá er líklegt að olíuverð æði upp. Hvenær það verður er ómögulegt að segja. Og það er framtíðarvandamál.

Vinnsla á olíulindum þar sem um er að ræða tight oil er miklu einfaldara og kostnaðarminna verkefni en vinnsla á heimskautaolíu eða olíusandi. Þess vegna eru verkefnin í tight oil líka margfalt fleiri og skammtímaáhrif olíuverðs í þeim iðnaði miklu meiri. Hver og ein slík olíulind er mjög fljót að tæmast og þarf sífellt að vera að ráðast í ný og fleiri verkefni til að viðhalda framleiðslunni. Lækkandi olíuverð gæti því nokkuð skjótt haft þau áhrif að mjög hægi á slíkri vinnslu. Og sennilega þarf olíuverð ekki að lækka mikið meira en orðið er til að valda gjaldþrotum hjá fyrirtækjum sem eru umsvifamikil í tight oil - og þá sérstaklega hjá þeim skuldsettustu. Það er því vel mögulegt og jafnvel nokkuð líklegt að brátt fari a.m.k. að hægja á vextinum í vinnslu á tight oil. Það er bara óvíst hversu hratt þetta gerist.

Sádarnir ætla sér að ná fyrri markaðshlutdeild

Þetta er efalítið það sem Sádarnir eru að horfa til. Þ.e. að hægja á olíuframleiðslunni utan OPEC og þar með halda markaðshlutdeild sinni. Þeir hafa undanfarin ár horft upp á það að markaðshlutdeild þeirra hefur verið að dragast saman og álíta að nú sé nóg komið. Með því að þrengja að arðsemi vestrænu olíufyrirtækjanna telja Sádarnir sig geta hægt á olíuframleiðslunni í Bandaríkjunum, Kanada og víðar utan OPEC - og þar með haft tækifæri á að auka eigin markaðshlutdeild til þess sem var.

Um leið gera þeir ljúflingarnir ráð fyrir að þá muni markaðsáhrif þeirra og OPEC aukast. Þ.a. unnt verði að stýra olíuverði án þess að eiga á hættu að missa markaðshlutdeild.

Þessi stefna Sádanna kom skýrt fram á síðasta fundi OPEC í Vín. Innan OPEC eru nokkur ríki sem eru að lenda í verulegum vandræðum vegna lágs olíuverðs. Sennilega er Venesúela verst statt, en einnig gætu Nígería og Íran mögulega lent í vanda svo dæmi séu tekin. Þess vegna er verulegur þrýstingur á Sádana innan OPEC um að þeir dragi úr olíuframleiðslu sinni - svo verðið hækki. En Sádunum varð ekki hvikað; OPEC skyldi halda framleiðslukvótum sínum óbreyttum og ekki draga svo mikið sem einn dropa úr framleiðslu sinni. 

Háskalegur leikur?

Þetta er ekki einfaldur leikur. Í fyrsta lagi er mögulegt að olíuverð falli meira og lengur en áætlanir Sádanna gera ráð fyrir. Þá yrði tekjutap þeirra meira en þeir eru að meta núna. Saudi Arabía er að vísu það fjárhagslega sterk að áhætta Sádanna sjálfra er ekki mikil. En ef þessi sviðsmynd yrði að veruleika yrði fjártjón sumra annarra OPEC-ríkja hrikalegt - og þá gæti samstaða OPEC rofnað og Saudi Arabía misst mikil áhrif á olíumarkaði.

Hugsanlega hefði þó verið ennþá áhættusamara ef Sádarnir og OPEC hefðu dregið úr framleiðslu sinni núna til að reyna að ná olíuverði upp. Mikið olíuframboð virðist vera víða um heim - og svo hefði geta farið að Sádarnir hefðu einfaldlega misst ennþá meiri markaðshlutdeild og það án þess að olíuverð haggaðist. En hvað svo sem verður er þetta allt saman veisla fyrir orkuáhugafólk; það verður æsispennandi að fylgjast með verðþróuninni næstu mánuðina og misserin og sjá hvernig Sádarnir og OPEC bregðast við. 

Ísland græðir miklu meira en Kína

Olíuverð er lágt, OPEC ætlar ekki að draga úr framleiðslu og þess vegna mun olíuverð sennilega lækka enn meira.

Í fjölmiðlum hefur talsvert verið fjallað um þessa ákvörðun OPEC. Sem í fyrirsögn RÚV er kölluð „aðgerðarleysi“. En það er reyndar ekki „aðgerðarleysi“ af hálfu OPEC að halda framleiðslukvótum sínum óbreyttum. OPEC hefur með formlegum hætti brugðist við stöðunni á olíumörkuðum eins og samtökin álíta skynsamlegast. Það er miklu fremur aðgerð fremur en aðgerðarleysi!

Í fréttum RÚV sagði einnig að sumar þjóðir hagnist mikið á lágu olíuverði og mest Kína. Það er jú svo að Kína flytur inn meiri olíu og olíuafurðir en nokkurt annað land (þegar miðað er við nettó innflutning). Þess vegna skiptir lágt olíuverð Kína auðvitað miklu máli.

En það er ekki allskostar rétt að segja að Kína sé það land sem mest hagnist á lágu olíuverði. Olíunotkun í Kína er ennþá afar lítil - þegar litið er til fólksfjölda. Flest vestræn ríki eru miklu stærri nettó innflytjendur að olíu og olíuafurðum heldur en Kína, þ.e. miðað við fólksfjölda.  

Þau ríki sem hagnast mest á lágu olíuverði eru lönd sem nota hlutfallslega mikið af olíu - miðað við fólksfjölda - og þurfa að flytja hlutfallslega mest inn af olíu. Helstu dæmin um lönd sem nota hlutfallslega mjög mikið af olíu (og olíuafurðum) og flytja hlutfallslega mikið inn, eru t.d. Belgía, Finnland, Luxembourg, Singapore og Svíþjóð. Og i þessum ljúfa hópi er einnig Ísland. 

Við Íslendingar erum sem sagt sú þjóð sem nýtur þess hvað mest að olíuverð lækki. Vegna þess að við erum einn allra stærsti nettó innflytjandinn á olíu og olíuafurðum - miðað við fólksfjölda. Og þessi þægilega verðlækkun á olíu og olíuafurðum núna sést alveg örugglega á hratt lækkandi verði á bensínstöðvum landsins. Ekki satt?

---------------------------------------

PS: Það flækir reyndar mat á hagnaði Íslendinga af lágu olíuverði að hvergi er framleitt eins mikið af áli eins og hér á Íslandi - miðað við fólksfjölda. Þegar olíuverð lækkar hefur álverð tilhneigingu til að lækka líka. Verðið á stærstum hluta raforkunnar sem seld er til álveranna hér á Íslandi er tengt álverði. Þess vegna er líklegt að lækkun á olíuverði lækki tekjur Landsvirkjunar og annarra orkufyrirtækja hér.

Sökum þess hversu bilaflotinn okkar og fiskveiðiskipin nota mikið af olíuafurðum, eru nettóáhrifin af lækkandi olíuverði engu að síður jákvæð fyrir Ísland. Til að vita nákvæmlega hversu jákvæð áhrifin eru, m.a. að teknu tilliti til lækkandi álverðs, er um að gera að sitja við nú yfir helgina og reikna. Orkubloggarinn treystir því að lesendur muni einmitt gera það og skili nákvæmri niðurstöðu sem allra fyrst. Góða helgi.

Vínarvals hjá OPEC

Olíuverð hefur lækkað mikið á síðustu mánuðum. Á minna en hálfu ári nemur lækkunin um fjórðungi eða þar um bil. Verðið á olíutunnu er nú almennt um 75-80 USD/tunnu eftir því á hvaða markað er litið (verðið í Bandaríkjunum er aðeins lægra en á Norðursjávarolíunni). Til samanburðar má hafa í huga að á árunum 2011-2013 var meðalverðið á WTI og Brent nálægt 95 USD/tunnan og 110 USD/tunnan. Verðlækkunin núna er því umtalsverð.

Á morgun hittast olíumálaráðherrar OPEC-ríkjanna í reglubundnum fundi Vín í Austurríki og taka ákvarðanir um olíuframleiðslu sína næstu mánuðina. Samkvæmt fréttum úr fjármálaheiminum virðast flestir veðja á að þar muni nást samkomulag um að draga eitthvað úr framboði og þannig hyggist OPEC ná olíuverði upp á við. En þeir eru líka til sem álíta að Sádarnir séu með allt aðra strategíu og ætli sér að halda olíuverði niðri. Það gæti því stefnt í átakafund hjá Ali al-Naimi og félögum. 

Veðmálin í fullum gangi - ertu long eða short?

Á olíu- og fjármálamörkuðum veðja menn nú stíft á ákvörðun OPEC og líklegt framhald. Sumir álíta verðlækkunina fyrst og fremst skýrast af veiku efnahagslífi heimsins. Og álíta litla von um að olíuverð hækki í bráð. Og að verðið eigi jafnvel eftir að lækka ennþá meira - nema hið ólíklega gerist að mjög mikið dragi úr framboði. Þeir hinir sömu þyrpast í að skortselja hlutabréf í olíufélögum - og þá sérstaklega í smærri félögum sem eru mikið skuldsett og þola illa mikla verðlækkun á olíu.

Dæmi um slík félög er einkum að finna í vinnslu á tight oil vestur í Texas og N-Dakóta í Bandaríkjunum. Að vísu er vinnslan á kanadíska olíusandinum ennþá dýrari. En þar er um að ræða stærri og öflugri félög sem eiga vafalítið auðveldara með að þola niðursveifluna.

Aðrir álíta að verðlækkunin á olíu núna skýrist fyrst og fremst af offramboði af olíu. Og þá séu góðar líkur á því að framleiðslan muni fljótt aðlagast eftirspurninni. Og þá muni verðið brátt hækka á ný og ná því lágmarki sem helstu ríki OPEC þurfa til að halda ríkissjóði sínum hallalausum. Í því sambandi er gjarnan miðað við u.þ.b. 100 USD/tunnu, sem er nálægt umræddu viðmiði þegar litið er til Saudi Arabiu og er langmikilvægasta og valdamesta ríkið i OPEC.

Þeir sem aðhyllast þessa síðast nefndu skoðun um nett offramboð eru fullvissir um að Sádarnir stilli markaðinn af, ef svo má segja. Og þá felst veðmálið í að hika ekki við að skuldbinda sig til að kaupa olíu á t.d. 90 USD/tunnu eftir nokkra mánuði - eða jafnvel leigja sér risaolíuskip og fylla það af olíu á því „gjafverði“ sem nú býðst. Þeir sem skella sér í þannig díla treysta því að Sádarnir muni kippa svona eins og tveimur milljónum tunna af dagsframleiðslu af markaðnum og þá muni verðið hratt nálgast 100 dollarana á ný.

Ekki trúa samsærisdellunni

Þau sem fylgjast með þróun olíuverðs hafa vart sloppið við að lesa flóð kenninga um ástæður þess af hverju olíuverð hefur lækkað svo mikið og svo snöggt. Ein afar vinsæl kenning virðist vera sú að þetta sé til komið vegna samantekinna ráða Bandaríkjastjórnar og Sádanna - um að kýla olíuverð niður með offramboði á olíu.

Skilyrði til slíks samráðs kunna vissulega að vera fyrir hendi. Þeir sem aðhyllast kenninguna um samráð Sádanna og Bandaríkjamanna segja tilganginn að höggva bæði að hagsmunum Rússa (enda Pútín lítt vinsæll vestra þessa dagana) og að hagsmunum Írana (sem eru höfuðandstæðingur Wahabíanna sem öllu ráða í Saudi Arabíu). Að mati Orkubloggarans er þó umrædd samsæriskenning einfaldlega brosleg. Það er þó engu að síður rétt að lágt olíuverð kemur sér afar illa fyrir bæði Rússa og írani.

Gott fyrir efnahagslíf heimsins - slæmt fyrir Rússa og Íran

Lækkun á olíuverði er almennt góð fyrir efnahagslíf ríkja. Að vísu hefur lækkunin undanfarið hálft ár af einhverjum ástæðum skilað sér fádæma illa í bensíndælurnar á íslenskum bensínstöðvum. En víðast hvar um heiminn er lækkun á eldsneytisverði farin að hafa dágóð áhrif á kaupmátt almennings. T.d. í Bandaríkjunum, þar sem verð á bensíni hefur lækkað mikið og gallonið komið niður í 3 dollara.

En það eru að sjálfsögðu ekki öll ríki sem fagna lækkun olíuverðs. Helstu olíuútflutningsríkin eru að verða af geysilegum tekjum. Það má lýsa þessu þannig að hundruð milljarða dollara streymi nú í vasa venjulegs fólks víða um heim úr vösum helstu olíuútflutningsríkjanna. Tapið er bersýnilega mest hjá Rússum og Sádum. Miðað við fólksfjölda er tapið þó mest hjá Katar, Kuwait og Noregi. Enda vantar ekki dramatískar fyrirsagnirnar hjá norsku pressunni þessa dagana.

En málið er ekki alveg svona einfalt. Olíuútflutningsríkin eru afar misvel stödd að takast á við minni olíutekjur. Mörg olíulöndin eiga geysilega sjóði og auðvelt með að standa af sér jafnvel langa niðursveiflu í olíuverði. Löndin sem eru hvað viðkvæmust eru sennilega Venesúela og Nígería. Einnig er afar slæmt fyrir Íran að missa af olíutekjum, því landið á þröngan aðgang að erlendu lánsfé og því geysilega háð olíutekjunum.

Saudi Arabía er það ríki heimsins sem hefur besta möguleika til að hafa áhrif á olíuverð með því að minnka eða auka framleiðslu. Síðustu ár og áratugi hefur Saudi Arabía verið eina land heimsins sem ekki hefur fullnýtt framleiðslugetu sína á olíu - og þess vegna átt auðvelt með að skrúfa frá krananum ef þeim hefur þótt skynsamlegt að bæta olíu á markaðinn. Þá er framleiðslukostnaðurinn hjá Sádunum miklu lægri en t.d. í Rússlandi og því hafa Sádarnir miklu meira svigrúm til að selja olíu á lágu verði. Það hvort olíuverð muni nú lækka, standa í stað eða hækka er því mjög undir Sádunum komið. Málið er bara að þeir Ali al-Naimi og félagar virðast álíta ástandið núna í efnahagslífi heimsins vera með þeim hætti að óskynsamlegt sé fyrir þá að reyna að hækka olíuverð - a.m.k. í bili. Þar að auki gráta Sádarnir það alls ekki að Íran blæði vegna lágs olíuverðs. Og það hentar þeim prýðilega að aðeins þrengi að dýrri olíuframleiðslu, t.d. í N-Dakóta og Texas og á olíusandsvæðunum í Kanada.

Þrýst verður á Sádana í Vín að draga úr framleiðslu

Mörg OPEC-ríkjanna eru orðin nokkuð áhyggjufull yfir verðlækkuninni og vilja ná verðinu upp. Og það er ekki nóg með að þrýst verði á Sádana að draga úr framleiðslu. Orkumálaráðherra Rússa, hinn „glaðlegi“ Igor Sechin, er líka mættur til Vínar. Og augljóst að hann ætlar að reyna að sannfæra Sádana um að draga úr framleiðslunni.

Þó svo Sádarnir þurfi nú nálægt 100 USD/tunnu til að reka ríkissjóð sinn án halla, er ekkert stórmál fyrir þá þó svo olíuverð verði lægra um skeið. Meiru kann að skipta fyrr þá að reyna að tryggja markaðsstöðu sína. Ef þeir draga úr framboði er áhættan sú að jafnskjótt verði annar framleiðandi búinn að fylla í það skarð. Og Sádarnir missi markaðshlutdeild. Og að efnahagslíf heimsins sé svo veikt að eftirspurnin taki ekki við sér nema olíuverð haldist lágt enn um sinn.

Mögulegt er að Sádarnir álíti heppilegt að koma jákvæðri hreyfingu á efnahagslífið um veröld víða - með lægra olíuverði. Og um leið þrengja að keppinautum sínum. Þ.e. að ná olíuverði nógu langt niður til að koma af stað gjaldþrotahrinu í olíuframleiðslu annars staðar. Í þessu sambandi velta menn mjög fyrir sér hvað gerist ef olíuverð fari niður í 60-70 USD/tunnan. Þ.e. hvort það myndi valda svo miklu tjóni t.d. í olíuiðnaðinum í N-Dakóta og Texas að olíuframleiðsla þar myndi dragast saman og olíuinnflutningsþörf Bandaríkjanna aukast og olíuverð taka vel við sér. Þetta gæti gerst en stóra spurningin er hversu langt niður olíuverð þyrfti að fara – og hversu lengi – til að hafa þannig veruleg áhrif á framleiðsluna á tight oil.

Ef Sádarnir samþykkja ekki framleiðslusamdrátt núna er það vissulega nokkuð ólíkt hegðun þeirra undanfarin ár. Þeir hafa miklu fremur lagt mikið kapp á að þeir og önnur ríki innan OPEC héldu olíuverði yfir því verði sem nægði ríkissjóði til að geta dælt peningum í allskonar gæluverkefni innanlands (tilgangurinn var vafalítið sá að halda ungu kynslóðinni þokkalega ánægðri meðan arabíska vorið geisaði í nágrannalöndunum). Þess vegna er ekki skrítið að flestir veðji á að Sádarnir muni samþykkja að draga úr olíuframleiðslu til að ná olíuverðinu upp. Og reyna þannig að koma þannig í veg fyrir langvarandi tekjutap sitt og OPEC.

Málið er bara að ástandið núna á olíumörkuðum er ansið sérkennilegt og óvenjulegt. Það er ekki oft að saman fari - eins og núna - lækkandi olíuverð þrátt fyrir óeirðir og jafnvel stríðsátök í mikilvægum olíuútflutningsríkjum (sbr. innanlandsátök í Írak og skærur í Nígeríu, auk þess sem ástandið í Sýrlandi skapar ólgu í Mið-Austurlöndum). Kannski álíta Sádarnir að efnahagur heimsins sé svo erfiður og viðkvæmur þessa dagana og þeir þurfi að gæta sín á að valda ekki hækkunum á olíuverði núna. Því það gæti aukið ennþá meira á erfiðleika í efnahagslífinu og dregið ennþá meira úr eftirspurn eftir olíu! Þá gæti olíuverðið hrapað stjórnlaust. Síst af öllu vilja Sádarnir missa tök á markaðnum. Í þeirra huga kann að skipta mestu núna að reyna að tryggja að þeir haldi markaðshlutdeild sinni - fremur en að gera kannski misheppnaða tilraun til að ná olíuverði upp. Þeir vita jú að að því kemur að olíueftirspurn muni aukast á ný þegar efnahagslífið tekur betur við sér og þá verður ljúft að búa yfir ónotaðri framleiðslugetu. 

Það verður fróðlegt að sjá hvort valdabarátta innanlands muni hafa áhrif á ákvarðanatöku Sádanna. Það vakti athygli þegar Sádaprinsinn og auðkýfingurinn sérkennilegi, Alwaleed bin Talal al-Saud, birti nýverið bréf á vefsíðu sinni - þar sem hann lýsti furðu sinni á nýlegum yfirlýsingum olíumálaráðherra Sádanna um að Sádar væru sáttir við olíuverðið þrátt fyrir lækkun. Það virðist því sem það kunni að vera verulegur ágreiningur um stefnuna meðal helstu ráðamanna Sádanna. Kannski getur Ali al-Naimi ekki annað en fallist á einhvern samdrátt í olíuframleiðslu Saudi Aramco?

Nýjustu tíðindin eru reyndar þau að Rússar hafi nú uppi hótanir í Vín um hrikalegt verðstríð á olíumörkuðum og ætli sér alls ekki að draga úr framleiðslu. Þetta er sjálfsagt blöff - en gert í þeim tilgangi að þrýsta á OPEC og Sádana að samþykkja umtalsverðan framleiðslusamdrátt. Það er sem sagt farið að hitna verulega undir kolunum. En ef ég þekki ljúflinginn Ali al-Naimi rétt, þá lætur hann engan - nákvæmlega engan - segja sér fyrir verkum. Og álít ólíklegt að Sádarnir samþykki einhvern umtalsverðan samdrátt núna. Við sjáum hvað setur - kannski komast menn að einhverri málamiðlun. Verst að vera ekki með í Vínarvalsinum.

 

Statoil losar sig við borpalla í stríðum straumi

Enginn atvinnugrein er dramatískari en olíuiðnaðurinn. Basta!

Statoil átti frábært ár 2013 og ekkert olíufélag var jafn duglegt að finna nýjar olíulindir það ár eins og Statoil. Sama var uppi á teningnum árin 2011 og 2012; einnig þá var Statoil í fararbroddi að finna meiri olíu. 

Þetta var hreint magnaður árangur. Fyrir risaolíufélögin á hlutabréfamörkuðum heimsins, eins og BP, Exxon Mobil, Shell og Statoil, skiptir tvennt meginmáli. Annars vegar er auðvitað olíuverð. Hins vegar er að ná að finna mikla olíu; helst meiri olíu en viðkomandi félag hefur dælt upp á árinu. Gangi það ekki eftir minnka s.k. olíubirgðir viðkomandi félags og hætt við að hlutabréfaverðið taki að síga. Þess vegna berjast stóru olíufélögin um að komast inn á svæði þar sem góðir möguleikar eru á að finna risalindir. Dæmi um slík svæði undanfarin ár eru t.d. í Kazakhstan og á landgrunni Brasilíu og Angóla - og nú síðast auðvitað í Írak.

Eins og áður sagði hefur Statoil náð geysigóðum árangri í olíuleit síðustu árin, a.m.k. í samanburði við aðra olíurisa. Þar var stærsti vinningurinn auðvitað nýja risalindin Johan Sverdrup í Norðursjó. Þar er um að ræða milljarða tunna af vinnanlegri olíu, en í dag þykir reyndar mjög gott í bransanum að finna nokkur hundruð milljón tunnur.

Að frátalinni norsku lögsögunni gekk Statoil einnig vel á landgrunni Angóla. En nú eru skyndilega breyttir tímar. Olíuverð hefur sigið hratt vegna dauflegs efnahagslífs víða um heim og litlar horfur á að þar úr rætist í bráð. Vinnsla á nýjum djúphafssvæðum er víða hætt að borga sig og olíufélögin því farin að setja svoleiðis verkefni í salt. En það getur reyndar verið nokkuð snúið - og ekki bara eins og að stinga skýrslu niður í skúffu.

Að hverfa frá svona olíuleit getur kostað svakalegar fjárhæðir. Borpallarnir og borskipin sem notuð eru til leitarinnar kosta mörg hundruð þúsund dollara á dag. Þessi ofurtæki eru gjarnan leigð í marga mánuði í senn og jafnvel nokkur ár. Eftirspurnin eftir svona borpöllum og -skipum var geysimikil fyrir fáeinum árum þegar menn treystu því að olíuverð héldist hátt. Afleiðingin varð bæði hækkandi leiga (vegna umframeftirspurnar eftir pöllunum) og að olíufélög urðu gjarnari á að stökkva á lengri leigusamninga.

Þetta birtist vel í stöðu Statoil þessa dagana. Undanfarna mánuði hefur hver fréttin af annarri borist um að Statoil hafi hætt við eða seinkað verkefnum á norska landgrunninu - og losað sig við olíuborpalla sem þar skyldi nota. Og nú fyrr í dag kom sú frétt að þetta norska risafyrirtæki hafi verið að losa sig undan samningi um olíuborskipið Stena Carron. Sem Statoil hefur haft á samningi vegna olíuleitar langt í suðri á landgrunni Angóla. 

Statoil tók Stena Carron á leigu vorið 2013 og var leigusamningurinn til 3ja ára. Dagsleigan var um 650 þúsund USD og skyldi borskipið bora eftir olíu á reitum 38 og 39 á hinu æsispennandi Kwanza-svæði djúpt úti af strönd Angóla. Þær gríðarlegu lífrænu leifar sem þarna hafa ummyndast í olíu og jarðgas undan Angóla og vesturströnd Afríku, eru í raun úr sömu lífrænu „hrúgunni“ og myndað hefur olíuna hinu megin Atlantshafsins, þ.e. undir landgrunni Brasilíu. En þessi tvö svæði voru jú eitt og hið sama allt þar til Afríka og Suður-Ameríka klofnuðu og rak í sundur á Krítartímabilinu fyrir meira en nettum 65 milljónum ára.

Þarna í nágrenni reita 38 og 39 hafa sum olíufélög verið að gera góða hluti (enda talið að tugi milljarða tunna af vinnanlegri olíu sé að finna þarna djúpt undir hafsbotninum). Í maí s.l. (2014) tilkynnti t.d. bandaríska olíufélagið Cobalt um fund sinn á olíulind á reit 20, sem hefði að geyma á bilinu 440-700 milljónir tunna af olíu.

En Staoil varð ekki svo gæfusamt að hitta þarna í mark. Nú rúmu ári eftir að byrjað var að pota í hafsbotninn með Stena Carron hefur allt reynst þurrt. Eftir árangurslausa borun á reit 39 var tilkynnt í byrjun september s.l. að borskipið færi nú á reit 38. En nú, þegar olíuverð er líkt og riðandi boxari eftir þungt kjaftshögg, er Statoil nóg boðið. Samkvæmt fréttum sem birtust í morgun hefur félagið losað sig undan leigusamningnum vegna Stena Carron. Og varð að reiða út litlar 350 milljónir USD fyrir vikið til eiganda skipsins; sem er sænska stórfyrirtækið Stena (Stena er í einkaeigu einnar ríkustu fjölskyldunnar í Svíþjóð - eitt fyrirtækjanna í samsteypunni er Stena Drilling). Þarna fjúka því sem jafngildir 42 milljörðum ISK út í loftið frá norska Statoil! Til allrar hamingju þó ekki lengra en yfir landamærin til Svíþjóðar og suður til höfuðstöðva Stena í Gautaborg.

Já - það gengur svona í olíubransanum. Menn geta svo ímyndað sér hvort olíufélög hafa mikinn áhuga þessa dagana á að leggja pening í olíuleit á Drekasvæðinu. Það ævintýri verður líklega í biðstöðu næstu árin.

Sæstrengurinn fær athygli KPMG Global Infrastructure

Sæstrengur milli Íslands og Bretlands er eitt af hundrað eftirtektarverðustu verkefnum í heiminum á sviði uppbyggingar innviða. Að mati KPMG Global Infrastructure.

Þetta kemur fram í nýútkomnu riti KPMG, sem nefnist Infrastructure 100: World Markets Report. Þetta mun vera í fyrsta skipti sem innviðaverkefni á Íslandi er að finna á þessum lista KPMG, sem gefinn er út á nokkurra ára fresti. Sæstrengsverkefninu er lýst með eftirfarandi hætti:

IceLink, a subsea electricity cable, is an ambitious attempt to connect the power grids of Iceland and the UK. Iceland produces all of its electrical power by the means of renewable energy, such as hydro, geothermal and wind, and has potential well beyond local consumption. Total investment in the cable and related production and grid infrastructure in Iceland has been assessed in the range of US$5 billion. When completed, this clean-tech venture would be the world’s longest subsea power cable, delivering as much as five terawatt-hours a year of renewable electricity to the UK at a cost lower than offshore wind in UK territories. UK-based ventures have shown interest in funding the interconnector but Icelandic power companies will build the power-generating facilities and onshore infrastructure in Iceland.

Á þessum verkefnalista KPMG eru tilgreind alls 27 verkefni á sviði orku og náttúruauðlinda og er umræddur sæstrengur (IceLink) eitt þeirra. Eitt af hinum verkefnunum er gaslögn í Alaska (Alaska LNG Project), sem einmitt hefur verið fjallað um hér á Orkublogginu. 

Verkefnunum er einnig skipað í ákveðna hagflokka. Og er sæstrengsverkefninu skipað í flokk með smærri innviðaverkefnum á þróuðum mörkuðum sem opnir eru fyrir fjárfestingu einkaaðila (smaller established markets open to private finance in infrastructure). Það væri einmitt sennilega heppilegast og eðlilegast að sjálfur sæstrengurinn yrði kostaður og rekinn af einkafyrirtækjum, eins og t.d. stórum erlendum lífeyrissjóðum eða fjárfestingasjóðum. Þannig er t.d. með annan mjög langan rafmagnskapal af þessu tagi (BassLink) - og gaslagnir Norðmanna í Norðursjó eru að stóru leyti í eigu kanadískra lífeyrissjóða.

Í þennan hagflokk hefur KPMG sett alls 25 verkefni og er IceLink sem sagt eitt þeirra. Meðal annarra verkefna er uppbygging hraðlestakerfis milli Finnlands, Eistlands, Lettlands og Litháen (Rail Baltica), stækkun á neðanjarðarlestarkerfi Stokkhólms (Stockholm Metro Expansion), uppbygging hraðlestarkerfis á milli þriggja stærstu borga Norðurlandanna (Scandinavian 8 Million City) og gagnaver Facebook í Luleå í Svíþjóð (Facebook Rapid Deployment Data Center). Öll verkefnin í þessum flokki eiga það sameiginlegt að vera álitin af viðráðanlegri stærð og auki samkeppnishæfni samfélaganna. Og listi KPMG er enn ein vísbendingin um að sæstrengur milli Íslands og Bretlands yrði einhver áhugaverðasta framkvæmdin af þessu tagi í heiminum.

Orkufjárfestingar Breta á fullri ferð

Metnaðarfull orkustefna Bretlands felur í sér mikla fjárfestingaþörf. Þar á meðal eru ný raforkuver, m.a. kjarnorkuver og vindorkuver, og stórfelld uppbygging í raforkuflutningskerfinu.

Miklar endurbætur verða gerðar á flutningsnetinu innan Bretlands og einnig er markmið Breta að byggja upp fleiri raforkutengingar við útlönd. Nýjasta tengingin þar er BritNed kapallinn milli Bretlands og Hollands. Næsta stóra tengingin verður sennilega kapall á milli Bretlands og Noregs. Bresk stjórnvöld hafa einnig lýst áhuga á kapli milli Bretlands og íslands, en íslensk stjórnvöld hafa ekki viljað hefja viðræður um slíkt verkefni.

Þessi verkefni Bretanna eru kostnaðarsöm og kalla að á mikið fjármagn. Sú fjármögnun virðist á góðri hreyfingu. Allra nýjustu tíðindin eru þau að breska landsnetið, UK National Grid, var að gera risastóran lánasamning við Evrópska fjárfestingabankann (EIB).

Umrætt lán National Grid frá EIB hljóðar upp á 1,5 milljarð GBP. Þetta samsvarar rétt tæpum 300 milljörðum ISK. Athyglisvert er að þetta er stærsta einstaka lánið sem EIB hefur lánað til eins og sama fyrirtækisins. Lánið sýnir að þær stóru framkvæmdir National Grid sem eru framundan í flutningskerfi Bretlands njóta mikils og breiðs trausts hjá ríkjum Evrópusambandsins. Og lánið sýnir líka að orkustefna Bretlands er raunveruleiki, en ekki eitthvert ótrúverðugt framtíðarleikrit.

Orkusóðar?

Það er opinbert. Það er staðfest. Ísland er það land heimsins sem notar mesta orku. Miðað við fólksfjölda að sjálfsögðu.

Við vorum þarna lengst af „eftirbátar“ olíu- og gasríkjanna við Persaflóa, eins og Katar, Kuwait og Abu Dhabi. Og við vorum líka lengi vel í harðri „samkeppni“ við olíu- og gaslöndin Brunei og Trinidad & Tobago. En nú erum við búin að ná efsta sætinu! Engin þjóð notar jafn mikið af orku eins og Íslendingar. Þá eru auk okkar Mörlanda meðtalin orkunotkun fyrirtækjanna hér. Þannig fæst heildarorkunotkun landsins.

Fróðlegt er að velta fyrir sér ástæðum þess að við notum svo mikla orku. Þá er fyrst að nefna að við eigum það sameiginlegt með hinum ríkjunum sem þarna eru efst á listanum, að geta nýtt eigin orkugjafa til að uppfylla raforkuþörf okkur. Með raforkuþörf okkar er líka átt við þá raforku sem fer til stóriðju sem hér er og sækir í lágt raforkuverð. 

Öll umrædd ríki eiga það einmitt sameiginlegt að reyna að koma orku sinni í verð með raforkusölu til álvera. Enda eru þetta allt lönd sem búa yfir geysimiklum orkulindum, en orkan er að miklu leyti strönduð. Þ.e. flókið og kostnaðarsamt að selja orkuna annað en innanlands. Í tilviki hinna ríkjanna er að vísu einfalt að flytja út olíu. En annað gildir um jarðgasið - rétt eins og vatnsaflið og jarðvarmann hér á landi. Þetta er að stærstu leyti strönduð orka. Og þetta er ein skýring þess af hverju einmitt þessi umræddu lönd eru þarna efst á lista.

Þó svo við eigum það sameiginlegt með löndunum við Persaflóa og Brunei og Trinidad & Tobago að vera með strandaða orku, þá er samsetning orkulinda okkar reyndar með allt öðrum hætti en hinna umræddu landanna. Í okkar tilviki kemur jú svo til öll raforkan frá endurnýjanlegum náttúruauðlindum. En hin löndin knýja raforkuframleiðslu sína með bruna á jarðefnaeldsneyti.

Í okkar tilviki þurfum við aftur á móti að flytja inn svo til alla þá orku sem knýr bílaflotann ásamt skipum og flugvélum. Áðurnefnd olíu- og gasríki geta að stóru leyti og jafnvel öllu uppfyllt þá þörf með eigin orkugjöfum. Þess vegna virðist óneitanlega afar eðlilegt að t.d. Persaflóaríkin séu mjög hátt á listanum yfir mestu orkunotendurna per capita. Og kemur kannski svolítið á óvart að við skulum nota svo mikla orku sem raun ber vitni - við sem þurfum jú að kaupa allt jarðefnaeldsneytið dýru verði erlendis fá.

Í þessu sambandi er reyndar athyglisvert að Norðmenn eru langt á eftir okkur í orkunotkun. Þeir með allt sitt vatnsafl, jarðgas og olíu ættu að vera sjálfsagður kandídat í að vera mesti orkunotandi veraldar. Kannski er ein helsta ástæða þess að við erum þarna nokkuð langt fyrir ofan Norðmenn á listanum, að við erum með hlutfallslega geysistóran fiskiskipaflota. Stærsti áhrifaþátturinn er þó eflaust sá hversu áliðnaðurinn hér er hlutfallslega gríðarlega stór (notar um 75% allrar raforkunnar).

Staðreyndin er sú að við Íslendingar notum geysimikla orku. Og mjög stór hluti orkunnar kemur frá endurnýjanlegum auðlindum - sem hlýtur að teljast mjög gott. Engu að síður má spyrja hvort við séum  orkusóðar? Í einhverjum skilningi þess orðs. 

Höfum líka í huga að við erum ekki bara mestu orkunotendur heimsins, heldur líka mestu raforkunotendurnir. Miðað við stærð orkuauðlinda okkar og umfang orkuvinnslunnar hér skilar orkuframleiðslan okkar litlum arði (t.d. ekkert í líkingu við það sem er hjá Norðmönnum). Það er áleitin spurning hvort við séum ánægð með það ástand? Eða hvort við viljum huga meira og betur að orkusparnaði og/eða að hagkvæmni og arðsemi í orkuframleiðslunni okkar?

Áhugaverð framtíðarsýn Bretlands í raforkumálum

Til að átta sig á því af hverju það kann að vera áhugavert að leggja rafstreng milli Íslands og Bretlands skiptir miklu að skoða orkustefnu Bretlands - og hvernig bresk stjórnvöld sjá fyrir sér þróun orkugeirans þar í landi næstu ár og áratugi.

Í þessu sambandi er áhugavert að lesa nýlega breska skýrslu sem ber titilinn UK Future Energy Scenarios. Skýrslan kom út í Bretlandi s.l. sumar og er gefin út af National Grid, sem er breska orkuflutningsfyrirtækið líkt og Landsnet er hér á landi. Að samningu skýrslunnar koma fjölmargir aðilar, m.a. af hálfu breskra stjórnvalda, auk þess sem samráð var haft við bæði hina ýmsu hagsmunaaðila og almenning.

Í UK Future Energy Scenarios er birt framtíðarsýn um þróun breska orkugeirans fram til 2035 og 2050. Settar eru fram mismunandi sviðsmyndir um þróunina og mismunandi valkostir til að mæta þeim áskorunum sem sviðsmyndirnar fela í sér. Megináherslan er lögð á tímabilið fram til ársins 2035, enda verður óvissan talsvert meiri þegar reynt er að spá fyrir um þróunina alla leið til 2050. Hér verður fjallað um þessa bresku skýrslu og umrædd framtíðarsýn Breta útskýrð. Umfjöllunin hér takmarkast við þann hluta skýrslunnar sem fjallar um raforkumálin. 

Aukinn aðgangur að orku, aukinn sveigjanleiki og grænni orka

Það sem býr að baki raforkustefnu Bretlands og framtíðarsýn Breta í raforkumálum eru einkum þrjú grundvallaratriði eða hvatar. Í fyrsta lagi er að auka raforkuöryggið. Í þessu sambandi má t.d. benda á nýlega frétt í sjónvarpsfréttum Ríkisútvarpsins, þar sem fjallað er mikilvægi orkuöryggis og blikur sem þar eru á lofti víða í Evrópu.

Í auknu raforkuöryggi felst einkum tvennt. Annars vegar er bæði uppbygging nýrra orkuvera og styrking raforkuflutningskerfis innanlands. Hins vegar er að fá meiri aðgang að orku frá öðrum ríkjum sem boðið geta upp á trygga afhendingu. Í tilviki Breta fæst slíkur aðgangur með fleiri sæstrengjum og þá t.d. til Frakklands, Hollands, Noregs og Íslands.

Í öðru lagi byggist raforkustefna Bretlands á því að auka aðgang að sveigjanlegri raforkuframleiðslu svo vandræðalaust verði að mæta snöggum sveiflum í raforkueftirspurn. Þetta er nátengt fyrsta atriðinu, sem nefnt var hér ofar, en hér er áherslan á aðgang að tilteknum orkulindum. Sem eru fyrst og fremst jarðgas og vatnsafl.

Þetta gerist t.d. með því að bresk stjórnvöld tryggja nýjum gasorkuverum heima fyrir tilteknar lágmarkstekjur, en jarðgas er ásamt vatnsafli sú orkuuppspretta sem hraðast og öruggast getur mætt snöggum breytingum á raforkueftirspurn innan hvers sólarhrings. Annar þáttur í að auka sveigjanleikann er lagning nýrra sæstrengja, eins og fyrirhugaður sæstrengur milli Bretlands og Noregs. Þannig fæst aðgangur að vatnsafli, sem hefur einstaka eiginleika til að mæta sveiflum í raforkueftirspurn. Fyrir vatnsaflsfyrirtækin gefur þetta færi á að hámarka tekjur af nýtingu vatnsaflsauðlindanna. Þessi sjónarmið yrðu vafalítið einnig mikilvægur þáttur í viðskiptamódeli að sæstreng milli Bretlands og Íslands.

Í þriðja lagi eru að sjálfsögu umhverfisþættirnir. Þ.e. að minnka losun kolefnis í raforkuframleiðslunni. Leiðin að því er bæði að auka hlutfall raforku frá endurnýjanlegum auðlindum og að fá fleiri kjarnorkuver, auk þess að efla og þróa tækni til að binda kolefni. Hér má minna á nýútkomna skýrslu loftslagsnefndar Sameinuðu þjóðanna, sem leggur áherslu á nauðsyn þess að draga hratt úr hlutfalli kolefnislosandi raforkuvera. Þær niðurstöður munu mögulega ýta enn frekar undir viðmið af því tagi sem Bretar leggja nú áherslu á.

Hagkvæmni

Athyglisvert er að allir umræddir þrír grundvallarþættir í raforkustefnu Breta eru til þess fallnir að gera sæstreng til Íslands áhugaverðan í þeirra augum. Svo er líka mikilvægt að hafa í huga að í öllum þessum grundvallaratriðum raforkustefnunnar er litið til hagkvæmninnar, þ.e. að velja kosti sem bjóða upp á fjárhagslega hagkvæmni. 

Hagkvæmnisþátturinn er sem sagt mikilvægur hvati, rétt eins og aukið orkuöryggi, aukinn sveigjanleiki og minni kolefnislosun. Í þessu sambandi er vert að nefna að sæstrengur milli Bretlands og Íslands er líklegur til að vera Bretum mun hagkvæmari en t.d. uppbygging nýrra vindorkuvera við bresku ströndina. Og það jafnvel þó svo raforkuverð fyrir íslensku orkuna yrði ákvarðað geysihátt (og myndi því margfalda arðsemi íslensku orkufyrirtækjanna). Frá sjónarhóli Breta er því líklegt að sæstrengur til Ísland teljist uppfylla öll helstu viðmiðin sem búa að baki raforkustefnu þeirra. Það eitt og sér styður við væntingar um að verkefnið geti staðið undir hárri arðsemiskröfu, sem eðlilegt er að Íslendingar myndu setja sem skilyrði fyrir verkefninu.

Fjórar mismunandi sviðsmyndir

Skýrslan UK Future Energy Scenarios setur fram fjórar sviðsmyndir (scenarios) um þróun á raforkuframleiðslu Bretlands fram til 2035. Sú sviðsmyndanna sem endurspeglar best samþykkta stefnu breskra stjórnvalda um aukningu á hlutfalli endurnýjanlegrar orku og minnkun á losun gróðurhúsalofttegunda nefnist Gone Green. Hinar þrjár sviðsmyndirnar nefnast No Progression, Low Carbon Life og Slow Progression.

Þessum sviðsmyndum verður ekki lýst sérstaklega hér, en auðvelt að kynna sér þær í sjálfri skýrslunni. Það sem endurspeglast í þessum sviðsmyndum er einkum minni áhersla á kolaorku og aukin áhersla á endurnýjanlega orkugjafa. Stærsta breytan er hversu jarðgas mun leika stórt hlutverk á breska raforkumarkaðnum. Það sem skiptir okkur Íslendinga þó mestu í framtíðarsýn Breta í orkumálum er sá hluti í stefnu þeirra sem tengist sæstrengjum.

Áhersla á nýja sæstrengi

Í skýrslu Bretanna kemur fram rík þörf á auknum tengingum með sæstrengjum. Þar eru sett fram markmið um auknar tengingar til ársins 2020 annars vegar og 2030 hins vegar. Gert er ráð fyrir að árið 2020 verði flutningsgeta sæstrengja sllt sð 2.000 MW meiri en nú er. Og að milli áranna 2020 og 2030 bætist þarna að auki við allt að 5.000 MW.

Þetta er talvert mikil aukning. En sökum þess að hver strengur verður sennilega á bilinu 1.000-1.500 MW eru þetta samt ekki svo margir strengir (hafa má í huga að strengurinn sem nú er í undirbúningi milli Bretlands og Noregs er ráðgerður um 1.400 MW). Það skiptir því miklu hvaða strengir eru áhugaverðastir í augum Bretanna og hverjir verða settir fremst í forgangsröðina. Hvaða strengir munu þarna verða að raunveruleika fram til 2020 og 2030 mun augljóslega mjög ráðast af því hvaða lönd sýna áhuga á orkusamtarfi við Breta og hvaða strengir uppfylla best áðurnefnd viðmið eða markmið í raforkustefnu Bretlands.

Í hnotskurn gefur umædd framtíðarsýn Breta og orkustefna breskra stjórnvalda til kynna að geysilega áhugavert sé fyrir bæði Bretland og Ísland að tengjast með rafstreng. Vert er að minna á að skv. orkustefnu breskra stjórnvalda er í boði raforkuverð sem nemur á bilinu 100-250 USD/MWst vegna nýrra raforkuverkefna. Til samanburðar er rétt að hafa í huga að við Íslendingar erum nú að selja um 75% raforkunnar til þriggja álvera á meðalverði sem er sennilega nálægt 25 USD/MWst. Nú er komið upp raunverulegt tækifæri til að selja raforku á margföldu því verði. Þarna gæti myndast mikill hagnaður í formi erlends gjaldeyris, með tilheyrandi jákvæðum þjóðhagslegum áhrifum. Það er því fullt tilefni til að verða við ósk breskra stjórnvalda frá því fyrir meira en ári síðan til að ræða þennan möguleika.

Startup Energy Reykjavík

Orkubloggið vill vekja athygli á Startup Energy Reykjavík, sbr. nánar eftirfarandi upplýsingar. Opið er fyrir umsóknir til 11. nóvember n.k. Sótt er um þátttöku í verkefninu hér.

Í hnotskurn

Viðskiptahraðallinn Startup Energy Reykjavík hefur göngu sína í annað sinn nú í vetur. Markmið Startup Energy Reykjavík er að styðja við sjö sprotafyrirtæki í orku- eða orkutengdum greinum og hjálpa þeim að komast eins langt og mögulegt er með sýnar viðskiptahugmyndir á tíu vikum.

Hvað er viðskiptahraðall?

Viðskiptahraðall (e. business accelerator) er nýtt hugtak á Íslandi og aðeins eru tveir hraðlar starfandi. Fyrsti hraðallinn fór af stað sumarið 2012 en Startup Energy Reykjavík bættist í hópinn vorið 2014. Hlutverk viðskiptahraðla er að hraða ferlinu sem fyrirtæki fara í gegnum frá því að hugmynd fæðist og viðskipti taka að blómstra.

Fyrirtækin sjö sem fá inngöngu í hraðalinn fá 5 milljónir hvert gegn 10% eignarhlut sem Arion banki, Landsvirkjun, Nýsköpunarmiðstöð og GEORG eignast í sameiningu. Auk þess fá fyrirtækin sameiginlega vinnuaðstöðu og aðstoð fjölda „mentora“ úr atvinnulífinu, háskólasamfélaginu og orkugeiranum. Hraðlinum lýkur með sérstökum fjárfestadegi 26. mars 2015 þar sem forsvarsmenn fyrirtækjanna kynna hugmyndir sínar fyrir fjárfestum í höfuðstöðvum Arion banka.

Tímalína

11. nóvember 2014 : Umsóknarfrestur rennur út.

14. janúar 2015: Hraðallinn fer af stað.

26. mars 2015: Lokadagur hraðalsins, fjárfestaviðburður í Arion banka.

Hverskonar verkefni?

Tekið er á móti umsóknum vegna verkefna í orku- eða orkutengdum iðnaði. Þau geta m.a. verið á sviði hugbúnaðar, véla og búnaðar, sérfræðiþjónustu, matvælaiðnaðar, landbúnaðar, samgangna, viðhaldsþjónustu, efnaiðnaðar eða virkjana svo dæmi séu tekin.

Verkefnin sem tóku þátt í fyrstu umferð Startup Energy Reykjavík vorið 2014 voru fjölbreytt og spennandi. Þau voru:

• BigEddy framkvæmir hárnákvæmar vindaspár sem ætlað er að auðvelda val á staðsetningu vindmylla til raforkuframleiðslu.
• BMJ Energy gerir bændum og öðrum landeigendum kleift að virkja örsmáa læki og lækjarsprænur en fyrirtækið nýtir sérstakan stýribúnað við að stjórna vatnsflæði virkjunarinnar.
• DTE býður rauntímagreiningu á kerskálum álvera. Í dag eru sýni tekin úr kerskálum handvirkt og þau bæði mæld og greind en ferlið tekur um 24 tíma. DTE þróar og hannar búnað sem mun geta mælt stöðu kerskála í rauntíma og þannig stytta ferlið til muna, spara gífurlegar fjárhæðir og gefa raunsannari upplýsingar en áður.
• GeoDrone aðstoðar við jarðhitarannsóknir m.a. með notkun svokallaðra "dróna" eða flygilda.
• Gerosion mun veita ráðgjöf, efnisprófanir og sérhæfða rannsóknar- og þróunaraðstoð fyrir aðila í jarðhita- og olíuiðnaðinum. Lausnir teymisins geta lengt endingartíma borhola og auðveldað boranir á meira dýpi en áður hefur tíðkast.
• Landsvarmi er félag sem fjármagnar, setur upp og rekur varmadælur til upphitunar á húsnæði.
• Sodium Chlorate Plant stefnir að því að setja upp Sodium Chlorate verksmiðju á Íslandi sem auka mun orkunýtingu.

Olíuleit og olíuvinnsla verður ekki stöðvuð

Í nýútkominni skýrslu Vísindanefndar Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar (Intergovernmental Panel on Climate Change; IPCC) kemur fram að við stöndum frammi fyrir alvarlegum og óafturkræfum neikvæðum áhrifum á loftslag nema gripið verði til umfangsmikilla aðgerða. Sérstaklega sé mikilvægt að gripið verði til skilvirkra aðgerða til að draga úr útblæstri kolefnis vegna notkunar á jarðefnaeldsneyti.

Skýrslan gæti haft mikla þýðingu því henni er ætlað að verða grundvöllur að nýjum alþjóðasamningi um varnir gegn neikvæðum loftslagsbreytingum. Áætlað er að slíkur samningur verði afgreiddur á ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna strax á komandi ári (2015). Fyrir okkur Íslendinga er sérstaklega áhugavert að einn af þýðingarmestu einstaklingunum í þessari vinnu Sameinuðu þjóðanna er Íslendingurinn Halldór Þorgeirsson. Svo má nefna að þó svo áhrif loftslagsbreytinganna geti orðið afar neikvæð víða um heim, virðist sem Ísland sé það land heimsins sem síst muni finna fyrir neikvæðum breytingum og muni jafnvel njóta jákvæðra áhrifa. Það er þó kannski hætt að efnahagsleg áhrif fyrir Ísland yrðu heldur döpur ef stærstur hluti heimsins lendir í stórfelldum vandræðum vegna loftslagsbreytinganna.

Að sögn IPCC er magn kolefnis og annarra gróðurhúsalofttegunda í andrúmsloftinu nú í nýju hámarki. Og hefur ekki verið hærra í a.m.k. 800 þúsund ár! Og tímabilið 1983-2014 var líklega heitasta þrjátíu ára tímabil á jörðinni s.l. 800 ár og jafnvel s.l. 1.400 ár.

IPCC setur fram ákveðin viðmið eða markmið sem ná þarf til að takmarka hlýnunina nægilega til að forðast varanlegar og alvarlegar loftslagsbreytingar. Ella muni mörg svæði jarðarinnar verða illa úti. Um þetta má t.d. vísa til samantektar á bls. 29-30 í skýrslunni og einnig má sjá yfirlit yfir hætturnar hér á vefsetri Carbon Brief.

Í skýrslunni segir að hlutfall orkugjafa sem losa lítið sem ekkert kolefni í raforkuframleiðslu heimsins þurfi fyrir árið 2050 að fara úr núverandi 30% og í 80%. Þessi aukning myndi að miklu leiti koma frá endurnýjanlegum orkugjöfum (t.d. stóraukin nýting vind- og sólarorku) og frá kjarnorku (hlutfall kjarnorkunnar í raforkuframleiðslunni hefur reyndar lækkað verulega undanfarin ár; fór hæst í um 17% fyrir um tveimur áratugum en er núna einungis um 10%). Auk þess er gert ráð fyrir að þróuð verði tækni til að binda kolefni frá orkuverum sem nýta jarðefnaeldsneyti (einkum kol og jarðgas). IPCC segir að til lengri tíma litið verði að finna leiðir til að binda allt eða svo til allt það kolefni sem stafar frá bruna jarðefnaeldsneytis í raforkuframleiðslu. Og að það þurfi að gerast fyrir næstu aldamót (2100). Í skýrslunni er þetta orðað með eftirfarandi hætti (leturbreyting er Orkubloggarans):

Decarbonization of the energy supply sector (i.e. reducing the carbon intensity) requires upscaling of low- and zero-carbon electricity generation technologies (high confidence). In the majority of low concentration stabilization scenarios (about 450 to about 500 ppm CO2eq, at least as likely as not to limit warming to 2°C above pre-industrial levels), the share of low carbon electricity supply (comprising renewable energy (RE), nuclear and CCS, including BECCS) increases from the current share of approximately 30% to more than 80% by 2050 and 90% by 2100, and fossil fuel power generation without CCS is phased out almost entirely by 2100.

Hafa ber í huga að IPCC er ekki að segja að hætta þurfi notkun jarðefnaeldsneytis alfarið - eins og auðvelt er að misskilja af fréttum, t.d. bæði á visir.is og mbl.is (sambærilegan misskilning má líka sjá í sumum erlendum fjölmiðlum). Það er kannski eins gott að niðurstaða IPCC gengur ekki svo langt; að hætta notkun jarðefnaeldsneytis í samgöngum væri jú sennilega gjörsamlega ómögulegt miðað við þá tækniþekkingu sem við höfum. Það er ennþá langt handan sjónadeildahrings vísindanna að bensín, díselolía og aðrar olíuafurðir verði óþarfar fyrir bílaflota heimsins og sama gildir að sjálfsögðu um flugsamgöngur og flutningaskip. Það er svo önnur saga hvort mikið verði eftir af olíu í heiminum árið 2100. Það mun tíminn leiða í ljós.

Eins og áður sagði þá er IPCC ekki að leggja til að við hættum að nota jarðefnaeldsneyti í samgöngum. En að sjálfsögðu er í skýrslunni hvatt til margvíslegra aðgerða til að takmarka brunann og kolefnislosunina þar. Enda er t.d. orkusparandi tækni í samgöngum mikilvægur þáttur í að takmarka kolefnislosun okkar. Um þetta segir t.d. eftirfarandi í skýrslunni:

In the transport sector, technical and behavioural mitigation measures for all modes, plus new infrastructure and urban redevelopment investments, could reduce final energy demand significantly below baseline levels [...]. While opportunities for switching to low-carbon fuels exist, the rate of decarbonization in the transport sector might be constrained by challenges associated with energy storage and the relatively low energy density of low-carbon transport fuels (medium confidence).

Þó svo það verði snúið að þróa tækni sem draga mun verulega úr kolefnislosun frá samgöngutækjum, eru aftur á móti margar leiðir til að minnka kolefnislosun í raforkuframleiðslu. Þar snýst árangurinn mjög um kostnaðinn. Og nú reynir á hvort ríki heimsins grípi til ráðstafana eins og t.d. að snarhækka skatta á raforku sem framleidd er með tilheyrandi kolefnislosun. Gangi tillögur eða ráðgjöf IPCC eftir verður brátt stórauknu framlagi veitt til orkuverkefna sem skila meiri endurnýjanlegri orku.

Fyrir orkuiðnað heimsins verður spennandi að sjá hver verða viðbrögð ríkja við hinni nýju skýrslu IPCC. Og höfum líka í huga að verði markmið IPCC að alþjóðlegum viðmiðum eru sterk rök til þess að láta vera að selja okkar verðmætu endurnýjanlegu orku til stóriðju á nálægt kostnaðarverði. Fyrir okkur Íslendinga eykur þessi þróun á alþjóðavettvangi líkur á að arðsemi af nýtingu orkulinda okkar geti hækkað verulega. Við virðumst svo sannarlega vera lukkunnar pamfílar.

 

Er vit í vindorkuverum á Íslandi?

Virkjun vindorku hefur aukist mikið síðustu áratugi. Í dag er uppsett afl vindorkuvera meira en 300 þúsund MW. Þar af eru um 60 þúsund MW í Bandaríkjunum. Og uppsett afl vindorkuvera í löndunum innan Evrópusambandsins (ESB) er um 120 þúsund MW og þar af meira en 35 þúsund MW í Þýskalandi. Mest er uppsett afl vindorkuvera í Kína; meira en 90 þúsund MW. Til samanburðar þá er allt virkjað afl á Íslandi, þ.a. allar vatnsafls- og jarðvarmavirkjanirnar hér, vel innan við 3 þúsund MW.

Í leiðara Morgunblaðsins var nýverið gert fremur lítið úr því verkefni Landsvirkjunar að reisa tvær vindrafstöðvar í nágrenni Búrfells; að þarna sé Landsvirkjun að eyða verulegum fjármunum í óþarfa apparat sem fylgi fugladráp og hávaði. Vert er að staldra aðeins við þessi álitamál. Er ekkert vit í því að reisa vindrafstöðvar á Íslandi?

Það er kannski eðlilegt að fólk sé tortryggið gagnvart því að reisa stórar vindrafstöðvar hér. Það er t.d. vel þekkt að verulegur hvinur getur komið frá vindmyllum og það er líka vitað að spaðarnir valda fugladauða. Og sumum þykja háir turnarnir og geysistórir spaðarnir lítil prýði í landslaginu. En það hlýtur þó að vera álitamál hvort þau umhverfisáhrif sem fylgja vindrafstöðvum séu eitthvað meiri eða óæskilegri en áhrifin sem fylgja t.d. vatnsaflsvirkjunum eða jarðvarmavirkjunum. Það er reyndar svo að almennt er fugladauði af völdum vindmylla hverfandi miðað við fugladauða vegna t.d. bifreiða eða fugladauði vegna þess að fuglar fljúga á gluggarúður. Og ef/ þegar til þess kemur að taka þyrpingu vindmylla niður eru varanleg umhverfisáhrif vindorkuvera sáralítil. Virkjun vindorku er því meðal þeirra orkukosta sem hafa minnst óafturkræf umhverfisáhrif.  

Helsti hlutlægi mælikvarðinn á það hvort nýting vindorku sé skynsamlegur kostur eður ei hlýtur að vera kostnaðurinn. Þess vegna er vert að staldra hér sérstaklega við það álitamál hvað það kostar að framleiða raforku með vindrafstöðvum.

Í glænýrri skýrslu ráðgjafafyrirtækisins Ecofys er að finna samanburð á kostnaði mismunandi orkugjafa innan ESB. Þar er notuð sú algenga viðmiðun að bera saman kostnað við byggingu og rekstur orkuveranna og deila þeim kostnaði á raforkuframleiðsluna (á ensku er talað um levelized cost of energy).

Skemmst er frá því að segja að í þessum samanburði Ecofys kemur vindorkan ansið vel út (sérstaklega vindorkuver á landi; vindorkuver utan við ströndina, þ.e. í sjó, eru almennt mun dýrari). Samkvæmt skýrslunni er meðalkostnaður við að framleiða raforku með vindrafstöðvum á landi í Evrópu nálægt 80 EUR/MWst. Og í sumum tilvikum er kostnaður vindorkunnar í Evrópu undir 60 EUR/MWst.

Í öðrum nýlegum samanburði af þessu tagi má sjá ennþá lægri tölur fyrir vindorkuna. Þannig segir í nýrri skýrslu ráðgjafafyrirtækisins Lazard að algengur kostnaður nýrra vindorkuvera sé nálægt 60 USD/MWst. Og fari á vissum svæðum allt niður í 37 USD/MWst! Í þeim tilvikum er kostnaður vindorkuvera farinn að nálgast það sem kostar að reisa og framleiða raforku í nýrri jarðvarmavirkjun á Íslandi.

Þegar litið er til þessara og annarra sambærilegra athugana sést að virkjun vindorku er afar misdýr - enda er vindur afar mismikill og misstöðugur frá einum stað til annars og nýting vindorkuveranna því misgóð. Algeng nýting er nálægt 25%. En á þeim svæðum þar sem vindskilyrði eru hagstæð er nýtingin mun hærri og stundum nálægt 40% (af þeim löndum sem hafa mest virkjað vindorku er svo háa nýtingu einkum að finna á Nýja-Sjálandi). 

Fyrir þá sem vilja sjá hvað er að gerast hjá vindmyllum Landsvirkjunar má benda á að skoða má tölur um framleiðsluna á rauntíma á vef fyrirtækisins. Ekki liggja fyrir opinberlega nákvæmar upplýsingar um það hver kostnaður framleiddrar raforku í vindrafstöðvum Landsvirkjunar er. Enda er skammur tími liðinn frá því vindmyllurnar tvær ofan Búrfellsvirkjunar voru reistar. Í kynningum Landsvirkjunar hefur þó komið fram að nýtingin hefur verið góð; nálægt 40%. Það er svipað eins og best gerist úti í heimi. Og kemur kannski ekki mjög á óvart; við könnumst jú mörg við vindana þarna á mörkum hálendisins ofan Búrfellsvirkjunar (svæðið þarna kallast Hafið).

Ísland er vindasamt land og því ekki ólíklegt að nýting vindorkuvera hér yrði víða góð. Kostnaður við rafmagnsframleiðslu með vindorku hér á landi væri því sennilega oft nálægt neðri mörkum þess kostnaðar sem sjá má tilgreindan í erlendum athugunum á kostnaði vindorku. Við hverju þarna má búast verða þó ætíð tómar getgátur nema með því að reisa hér vindmyllur og sjá hvernig þær reynast - eins og Landsvirkjun hefur nú gert (vindmælingar einar og sér geta aðeins orðið nálgun eða vísbending um líklega nýtingu eða líklegan framleiðslukostnað). Í ljósi þess hversu framleiðslukostnaður vindorkuvera getur farið langt niður þar sem best gerist, hlýtur að teljast eðlilegt og raunar mjög skynsamlegt af Landsvirkjun að hafa ráðist í vindorkuverkefnið. Einungis þannig má fá góð svör við spurningunni sem sett er fram í fyrirsögninni hér í upphafi.

Grænlenska risanáman í uppnámi

Um árabil hefur staðið til að hefja framkvæmdir við gríðarstóra járnnámu á hálendinu við Isua langt ofan við Nuuk á Grænlandi. En hægari efnahagsvöxtur í Kína undanfarin misseri hefur leitt til lækkandi verðs á járngrýti og það hefur dregið úr áætlaðri arðsemi þessa risaverkefnis á Grænlandi. Nú síðast bárust svo fréttir af yfirvofandi gjaldþroti námufyrirtækisins sem ætlaði að ráðast í verkefnið; London Mining. Það virðast því vera minnkandi líkur á því að járnnáman upp við jökulinn við Isua verði að veruleika á næstu árum.

Þetta eru ekki góðar fréttir fyrir Grænlendinga - og allra síst fyrir þá sem hafa stefnt að sjálfstæði Grænlands. Grænlenski landssjóðurinn er mjög háður fjárframlögum frá Danmörku. Til að auka tekjur Grænlands hefur mest verið horft til járngrýtisins og mögulegrar olíuvinnslu á grænlenska landgrunninu. Án einhvers slíks tekjustofns er draumurinn um sjálfstætt Grænland óhjákvæmilega órafjarri.

Hagnaðarvon í heimskautajárngrýtinu

Á heimskautasvæðum Grænlands og Kanada er að finna nokkur ósnortin svæði þar sem talið er áhugavert að vinna járngrýti. Þar er hlutfall járns í berginu miklu hærra en gengur og gerist annars staðar í heiminum í dag og hækkandi verð á járngrýti hefur opnað möguleikann á að vinnsla á þessum svæðum yrði afar ábatasöm.

En það er dýrt að sækja járngrýtið a þessar afskekktu slóðir og koma því á markað.  Aðstæður allar eru mjög erfiðar, einkum vegna algers skorts á innviðum. Þarna eru engir vegir, engar járnbrautir, skortur á höfnum, ekkert rafmagn o.s.frv. Þarna þarf líka að flytja inn mestallt vinnuafl vegna námuvinnslunnar.

Þegar járngrýti hækkaði mikið í verði í tengslum við efnahagsuppganginn í Kína eftir aldamótin, jókst áhugi á að ráðast í að vinna heimskautajárngrýtið. Upp úr 2010 virtist sem tvær mjög stórar járnnámur myndu senn opnast sitt hvoru megin Baffinsflóans. Þar var annars vegar áðurnefnd náma við Isua á Grænlandi og hins vegar járnnáma sem kennd er við Maríufljót (Mary River) á Baffinslandi í Kanada.

Orkubloggið hefur áður fjallað um fyrirhugaða námu við Isua og þ.á m. kostnað og áætlaða framleiðslu. Framkvæmdin á Baffinslandi er um margt svipuð. Þar var ráðgert að ársframleiðslan yrði um 18 milljónir tonna af járngrýti (sambærileg tala vegna Isua er 15 milljónir tonna).

Ráðgert var að leggja járnbraut um kanadíska sífrerann til að flytja járngrýtið um 150 km leið frá Maríufljóti til sjávar og þar skyldi reisa höfn fyrir flutningaskipin (í Isua stóð aftur á móti til að flytja grófmalað járngrýtið um 100 km til skips um gríðarmikla vatnslögn). Í báðum tilvikum yrði öll uppbygging við námuvinnsluna afar kostnaðarsöm. Það á reyndar við um öll ný járnnámuverkefni hvarvetna í heiminum að þau kalla á risafjárfestingar. Þess vegna virtist sem bæði umrædd stórverkefni gætu hæglega orðið að veruleika, ef eftirspurn eftir járngrýti héldi áfram að vaxa. En í báðum tilvikum eru aðstæðurnar þó óvenju erfiðar.

Framkvæmdir upp á samtals 6,5 milljarða USD!

Þrátt fyrir að framleiðsla kanadísku námunnar ætti að verða litlu meiri en þeirrar grænlensku var áætlaður kostnaður við námuna á Baffinslandi ansið miklu meiri en þeirrar við Isua. Framkvæmdakostnaður vegna grænlensku námunnar hefur verið áætlaður nálægt 2,5 milljörðum USD, en náman á Baffinslandi átti að kosta heila 4 milljarða USD! Munurinn felst einkum í miklum kostnaði á Baffinslandi við lagningu járnbrautar frá Maríufljóti og niður að sjó (járnbrautin þarna um sífrerann átti að kosta um 2 milljarða USD).

Eins og áður sagði, þá er kostnaður við að opna nýjar stórar járnnámur almennt gríðarlegur og dæmi um 10 milljarða dollara verkefni í Ástralíu. Það sem réttlætir það að ráðast í svo dýrar framkvæmdir er hátt verð á járngrýti. Verðið er margfalt það sem var áður en efnahagsuppgangurinn í Kína fór á fullt og hagnaðarvonin er geysileg. Jafnvel þó svo verðið á járngrýti hafi lækkað mikið undanfarið, frá því sem hæst var fyrir fáeinum árum, geta nýjar járnnámur borgað sig upp á örfáum árum. En eftirspurnin eftir járni er samt auðvitað ekki takmarkalaus og fyrirtækin sem ráðast í ný námuverkefni þurfa að vera geysilega sterk til að ráða við miklar verðsveiflur.

Framkvæmdaleyfi á Baffinslandi 2012 en hægagangur á Grænlandi

Sumarið 2012 virtist blasa við að brátt yrðu báðar umræddar járnnámur opnaðar sitt hvoru megin Baffinsflóans. Og að heimskautajárnið myndi þar með byrja að streyma á markaðinn innan örfárra ára.

Kanadísk stjórnvöld höfðu veitt námunni við Maríufljót framkvæmdaleyfi þá um vorið. Og hjá London Mining ríkti bjartsýni um að fá brátt framkvæmdaleyfi hjá grænlenskum stjórnvöldum vegna námunnar við Isua. Þegar Orkubloggarinn kom á skrifstofur London Mining á Grænlandi í sumarbyrjun 2012 virtist einungis mánaðarspursmál hvenær framkvæmdaleyfið vegna járnnámunnar við Isua yrði gefið út og framkvæmdir hæfust.

Sagt var að leyfið yrði líklega í höfn fyrir áramótin (2012/2013) og að framkvæmdir færu senn á fullt. Mati á umhverfisáhrifum var lokið og ráðgert var að sjálf vinnslan í námunni gæti byrjað árið 2015. Það átti að vísu ennþá alveg eftir að fjármagna þessa risaframkvæmd upp á um 2,5 milljarða USD! Menn voru samt bjartsýnir. Að sögn London Mining var búist við að brátt yrði kominn samningur við kínverska banka um fjármögnunina. Og að líklegast væri að járngrýtið frá Isua færi allt beinustu leið sjóðleiðina til Kína. Þetta gekk ekki eftir. Enda var verð á járngrýti byrjað að lækka og aukin óvissa um eftirspurnina frá Kína á komandi árum.

Náman á Baffinslandi er komin í gang en allt stopp við Isua

Meðan grænlensk stjórnvöld veltu ennþá vöngum sumarið 2012 um útgáfu framkvæmdaleyfis og undruðu sig á töfum London Mining við að tryggja fjármögnun verkefnisins, gengu hlutirnir mun hraðar þarna Kanadamegin flóans. Framkvæmdaleyfi vegna námunnar þar var gefið út í mars 2012.

Þegar kom fram á árið 2013 hélt verð á járngrýti áfram að síga jafnt og þétt og það bitnaði eðlilega á arðsemisáætlunum nýrra járnnáma. Svo fór að verkefnið á Baffinslandi var endurmetið og ákveðið að skera það verulega niður. Í stað þess að ársframleiðslan yrði um 18 milljónir tonna var nú ráðgert að framleiða einungis um 3,5 milljónir tonna. Það magn yrði unnt að flytja til hafnar með stórum vörubílum og þar með var blásið af að leggja rándýra járnbrautina milli námunnar og sjávar.

Í stað áætlunar um framkvæmdir upp á 4 milljarða USD hljóðaði kostnaðaráætlun vegna þessarar nýju útfærslu Maríunámunnar upp á um 750 milljónir USD. Sú áætlun hefur gengið eftir og einmitt núna fyrir örfáum vikum (í september sem leið) skilaði fyrsta járngrýtið sér frá nýju námunni á Baffinslandi. Verkefnið við Isua á Grænlandi virðist aftur á móti komið í algert strand.

Verðlækkun á járngrýti er mikið högg fyrir litlu námufyrirtækin

Stærsti munurinn á þessum tveimur verkefnum, þ.e. á Baffinslandi og við Isua, liggur kannski í eigendum verkefnanna. London Mining er á alþjóðamælikvarða afar lítið námufyrirtæki og einungis með námurekstur í einu landi, þ.e. í Sierra Leone í V-Afríku. Verkefnið á Baffinslandi er aftur á móti með eitt allra stærsta fyrirtæki heims sem stóran hluthafa; nefnilega stálrisann ArcelorMittal.

Vegna verðlækkunarinnar sem orðið hefur á járngrýti undanfarin misseri og ár hafa arðsemisforsendur verkefnis London Mining gjörbreyst. Þarna er vel að merkja um að ræða fyrirtæki sem er einungis með eina járnnámu í rekstri, sem er náman í Sierra Leone. Minni tekjur þar, en væntingar voru um, hafa þrengt illilega að London Mining og er fyrirtækið nú sagt stefna beint í þrot.

Meðan stóru námurisarnir, eins og BHP Billiton, Rio Tinto og Vale, hafa tækifæri til að skera niður kostnað í rekstri sínum víða um heim, þá er stakkur London Mining afar þröngt sniðinn. Vonlítið virðist að námunni í Sierra Leone verði bjargað nema fyrirtækið nái að selja hana til einhvers af stóru fyrirtækjunum. Og jafnvel þó svo það kunni að heppnast virðist ólíklegt að hreyfing komist á járnnámuverkefnið við Isua á Grænlandi í bráð - jafnvel þó svo verkefnið myndi skipta um eiganda.

Allar fyrirhugaðar stórframkvæmdir á Grænlandi í strand?

Auk þess sem járnnámuverkefnið við Isua er stopp eru önnur stór verkefni á Grænlandi sem fyrirhuguð voru meira eða minna komin í strand. Olíuleitin á Baffinsflóa hefur ekki skilað árangri og Cairn Energy gafst upp á leitinni haustið 2012. Þrátt fyrir að nýjum leitarleyfum hafi nýlega verið úthlutað út af strönd NA-Grænlands eru ekki horfur á að þar hefjist umfangsmiklar rannsóknir í bráð. Olíuverð er einfaldlega orðið of lágt til að unnt sé að réttlæta að miklir fjármunir séu lagðir í slíka leit. Það er því sennilega nokkuð langt í að vinnanleg olía finnist við Grænland.

Annað dæmi um afar óvíst grænlenskt stórverkefni er álverið sem Alcoa hefur sagst ætla að reisa á vesturströnd Grænlands. Þrátt fyrir ítrekuð vilyrði Alcoa bólar ennþá ekkert á því að fyrirtækið ráðist í þá framkvæmd. Þetta er óheppilegt fyrir Grænlendinga því Alcoa á frátekna nokkra bestu vatnsaflsvirkjunarkostina í landinu.

Enn eitt stórverkefnið á Grænlandi sem er í óvissu er fyrirhuguð vinnsla ástralsks fyrirtækis á snefilmálmum (rare earth metals) við Kvanefjeld á SV-Grænlandi. Það verkefni hefur ekki hlotið brautargengi grænlenskra stjórnvalda vegna ótta við úranmengun. Heimastjórnin sem tók við á Grænlandi fyrir rúmu ári síðan ætlaði sér reyndar að koma verkefninu á hreyfingu. Það hefur ekki gengið eftir, enda ýmsum spurningum ósvarað um vinnsluna og bakhjarla þessa nokkuð svo dularfulla ástralska félags; Greenland Minerals and Energy.

Og nú er stjórnin í Nuuk fallin og hætt við að nýja heimastjórnin þurfi að horfast í augu við þann veruleika að ekkert nýtt stórverkefni verði að veruleika á Grænlandi næstu árin. Það virðast því litlar líkur á að nýr mikilvægur tekjustofn myndist fyrir ríkissjóð Grænlands í bráð.

Erfiðleikar framundan en ástæða til bjartsýni til lengri tíma litið

Það mun engu að síður koma að því að umfangsmikil námuvinnsla hefjist á Grænlandi (og sennilega líka olíuvinnsla á grænlenska landgrunninu). Sú framtíðarsýn er a.m.k. sett fram í nýrri og nokkuð trúverðugri bandarískri skýrslu sem Orkubloggarinn fékk nýverið í hendur. Til að koma framkvæmdum í gang á Grænlandi þurfum við að bíða næstu hrávöruuppsveiflu. En fram að því kann að vera heill áratugur eða jafnvel ennþá lengra - og þangað til geta orðið nokkuð erfiðir tímar á Grænlandi.