Jákvæð áhrif sæstrengja fyrir Noreg

Fyrrum olíu- og orkumálaráðherra Noregs, Ola Borten Moe, flutti nýverið athyglisvert erindi á opnum fundi, sem fram fór í Hörpu í Reykjavík. Megináherslan í erindi Borten Moe var á reynslu Norðmanna af því að innleiða meiri samkeppni á raforkumarkaði og auka raforkuviðskipti milli Noregs og annarra landa. Og þar virðist svo sannarlega hægt að tala um jákvæða reynslu.

Að afloknu erindi Borten Moe fóru fram pallborðsumræður með þátttöku Ragnheiðar Elínar Árnadóttur, iðnaðarráðherra, Harðar Arnarsonar, forstjóra Landsvirkjunar og þess sem þetta skrifar. Einnig voru fyrirspurnir frá áheyrendum. Umræðustjóri var Hjörtur Þór Steindórsson, forstöðumaður orkuteymis Íslandsbanka. Fundurinn var vel sóttur, auk þess sem hátt í 2.000 manns horfðu á beina útsendingu frá fundinum á vefnum. Sú upptaka er aðgengileg á vefnum.

Stutt er síðan fjallað var um erindi Borten Moe á viðskiptavef Morgunblaðsins. En það er fullt tilefni til að benda hér á sérstaka samantekt um fundinn, sem nú má sjá á vef Landsvirkjunar. Hér verða nokkur atriði úr þessari umfjöllun Landsvirkjunar rakin og þ.á m. nokkrar athyglisverðar tilvitnanirnar í erindið hjá Ola Borten Moe. Þær eru skáletraðar hér að neðan.

Það er áhugavert hversu jákvæðum augum Borten Moe lítur á samkeppnina í norska raforkuiðnaðinum og raforkutengingarnar við útlönd. Hann er vel að merkja stjórnmálamaður og það úr stjórnmálaflokki sem hefur verið nokkuð tortrygginn á markaðsvæðingu og náið viðskiptasamstarf Noregs við Evrópu. Af erindi Borten Moe má álykta að í Noregi sé afar breið samstaða um kosti þess að tengja raforkumarkað Noregs við önnur lönd - m.a. með löngum sæstrengjum. Enda er nú verið að undirbúa fleiri slíka strengi og þ.á m. til bæði Bretlands og Þýskalands (fyrir eru sæstrengir til Danmerkur og Hollands). En nú skal vikið að ummælum Borten Moe og inngangsorðum Landsvirkjunar í áðurnefndri samantekt um fundinn (samantekt Landsvirkjunar má sjá í fullri lengd á vef fyrirtækisins):

------------------

Í framsöguerindi sínu fjallaði Ola Borten Moe um þróun norsks orkuvinnsluiðnaðar síðustu áratugi og ræddi um lagningu raforkustrengja frá Noregi, ávinning af þeim framkvæmdum og hvaða áhrif slíkar tengingar hafa haft innanlands.

Ola Borten Moe kom inn á að markaðsvæðing í norskri raforkuvinnslu sem hófst 1990 og varð síðar fyrirmynd af svipuðum breytingum í Evrópu áratug síðar. Hann taldi að markaðsvæðingin og auknar tengingar við nágrannalönd hafi verið heillaskref fyrir norskt samfélag, fjárhagslegur ávinningur þess verið mikill og nýting náttúruauðlinda hafi batnað í kjölfarið. Í þessu minnisblaði hefur Landsvirkjun tekið saman nokkra af lykilpunktum úr framsöguerindi Ola Borten Moe og reynslu Noregs með það að markmiði að upplýsa enn betur umræðu á Íslandi tengdri sæstreng til Bretlands.

Þjóðhagsleg áhrif af opnun norsks raforkumarkaðar

Í framsögu Ola Borten Moe kom fram að markaðsvæðing norsks raforkumarkaðar og frekari samtenging markaða hefur skilað norsku samfélagi miklum fjárhagslegum verðmætum, auknu afhendingaröryggi á orku og á sama tíma stuðlað að vernd náttúruauðlinda.

We experienced a huge efficiency gain in the power production industry. And not did they only turn around all the heads in all of the industry, but you also turned around the head to everyone owning the industry. Meaning that thousands of people could be liberated or do something else and more productive for society.

From the mid-1990's and outwards, the industry produced huge surpluses, and these are values that are put back into work for the Norwegian society through the fact that there are municipalities, counties, and the government owning it. So we build roads, we build schools, we build health care systems for the values created in our power industry.

So far in Norway, this has been the story that I told you. It has been more well functioned markets, increased efficiency, more values created, more security of supply and now lower electricity prices because we have introduced more production capacity into the market.

Umhverfismál

Samtenging markaða hefur dregið úr offjárfestingu í norskri raforkuvinnslu og þannig stuðlað að því að lágmarka þann fjölda svæða sem tekin hafa verið undir raforkuvinnslu. Ola Borten Moe lagði einnig áherslu á að ef á annað borð Norðmenn ætli að nýta ákveðna náttúruauðlind þá ætti í það minnsta að tryggja að þjóðhagslegur ávinningur sem hlytist af slíku raski væri hámarkaður.

And my predecessor, Eivind Reiten, who is the father of the new energy system, when he presented the new energy bill to Parliament in 1990, deregulating the whole sector as one of the first countries in the world, he said that this bill would save more Norwegian nature and water and waterfalls than any gang in chains would ever do. And he was right. So the deregulation and the market system in Norway has also been one of the biggest reforms to save Norwegian nature.

Norwegians strongly believe that access to electricity should be cheap, it should be unlimited, and it should be safe. And it should not disturb the nature, which basically means that you have a lot of wishes and demands and it's not always very easy to fulfill all those wishes at once.

Well I think it is a fact that you need to consume nature to produce electricity and power but basically I would say that if you are to do it at least you need to produce a lot of money, a lot of values for society doing it.

Samkeppnishæfni norsks iðnaðar

Markaðsvæðing og auknar tengingar ein og sér hafa haft takmörkuð áhrif á orkufrekan iðnað í Noregi sem er áfram vel samkeppnisfær og áhugi sé t.d. hjá álfyrirtækjum að fjárfesta í frekari álvinnslu. Raforkuverð sé aðeins takmarkaður þáttur í samkeppnishæfni iðnaðarins og áhrifin mun meiri af alþjóðlegu almennu markaðsumhverfi viðkomandi iðngreina og viðeigandi afurðaverðum. Einnig kom Ola Borten Moe inn á að hagsmunir norskra raforkuvinnsluaðila og orkufreks iðnaðar væru samtvinnaðir og hagur beggja aðila að hvor aðili um sig væri alþjóðlega samkeppnishæfur.

What we have seen when it comes to our industries during the last 25 years, both through the deregulation and now with the more Nordic and European electricity market, is not that they have fled the country.

The world markets are far more important for the development of our power intensive industries than the electricity prices, and the electricity prices have not gone all that much up.

We see a new interest in reinvesting in Norway, Norwegian power intensive industries. Norwegian, our Norsk Hydro, which is our huge aluminum smelter company, is probably going to build a huge new smelter up in Karmøy.

In Norway at least I am convinced that we are not going to produce aluminum because we have cheaper prices than anywhere in the world or because we have lower regulations on the environment. On the contrary I think that we should have good prices on energy, meaning also they [the aluminum smelters and other energy intensive industreies] should pay enough for the energy to make them wish every day they wake up to get a little better and a little bit more efficient and a little bit more competitive and it should be the same when it comes to environmental regulations.

Orkuöryggi og bætt nýting

Í framsögu Ola Borten Moe kom fram að aukin samtenging markaða hafi stuðlað að auknu orkuöryggi Norðmanna þar sem þeir geta nú flutt inn raforku þegar innrennsli í vatnslónin er undir væntingum. Á sama tíma geta Norðmenn unnið orku úr öllu breytilegu innrennsli í vatnslón sín og bætt þannig nýtingu og arðsemi. Á Íslandi tapast á yfirfall að meðaltali u.þ.b. 10% af því vatni sem rennur inn í íslensk lón. Þetta vatn er því ekki nýtt til raforkuvinnslu jafnvel þótt allar fjárfestingar séu þegar til staðar þar sem sveigjanleg eftirspurn er almennt vandfundin í lokuðum raforkukerfum.

In 2003, I think we had a summation, a mind gobbling situation, because the prices of electricity peaked, and the population asked serious questions about is Norway really able to secure the amount of energy that we need when we need it, and at a price that is affordable. At that time, I would say that this was a fair question. And if you look at 2003, 2002, 2003 in this form, you'd also see that production was fairly low and that it was a combination of little rain, low temperature, and lack of import capacity that brought us into this situation.

In 99% of the cases we manage to get the electricity out on the market, use more of it but as you said, if we had been an island, well then we, the electricity that we didn ́t sell Sweden, Denmark, Finland, Russia, the Netherlands would have been water going over the dams.

Raforkuverð til norskra heimila

Í framsögu Ola Borten Moe kom fram að þrátt fyrir aukna samtengingu raforkumarkaða sé verð í Noregi almennt lægra en sunnar í Evrópu. Að mati Ola Borten Moe eru áhrif samtengingar raforkumarkaða takmörkuð í samanburði við áhrif af innbyrðis stöðu framboðs og eftirspurnar innan hvors samtengds markaðar. Þannig megi búast við frekari verðlækkun í Noregi næstu ár samhliða aukinni innlendri fjárfestingu í raforkuvinnslu. Í ofanálag hafa Norðmenn nýtt tekjur af millilandatengingum til að lækka raforkureikning norskra neytenda.

It is basically the balance in the market, or the lack of balance in the market, that is the most important factor for price. If we have good security of supply, a good balance in market, and slightly more production and consumption, prices will be fairly low.

In Norway we are interconnected, but not a part of a perfect market with the European electricity markets. There are still differences in price, between our price and the European price, and it will probably continue to be so.

The surplus from these interconnectors goes to lowering the electricity bills to all Norwegian consumers, including industry. So as long as they produce a surplus, it's a direct benefit to the Norwegian household and the Norwegian industry.

Atriði sem huga þarf að

Í framsögu Ola Borten Moe kom fram að þrátt fyrir góða reynslu Norðmanna af aukinni samtengingu raforkumarkaða séu engu að síður ýmis atriði sem Íslendingar þurfa að huga að áður en hægt sé að taka ákvörðun um mögulega lagningu sæstrengs frá landinu. Þannig benti Ola Borten Moe m.a. á að Norðmenn leggja áherslu á að þeir sjálfir eigi þjóðhagslega mikilvæga innviði auk þess sem hann kom inn á mikilvægi þess að allt frekara rask á náttúrunni yrði að vera á forsendum tryggðrar arðsemi. Þá nefndi hann einnig að sæstrengir hefðu almennt þau áhrif að raforkuverð á milli markaða jafnaðist að einhverju marki en að engu að síður væri það framboð og eftirspurn innan hvors markaðar fyrir sig sem réði mestu um verðlag.

We like to have control over this kind of infrastructure, we need to know how much goes in, how much goes out. We need to keep control about how the values flow and who gets the benefits.

If you have two markets and you make an interconnector, you will basically have a price that are more of the same. That's the law of nature and the whole ratio for building such an interconnector. But it's also fair to say that it's also a question of what kind of capacity you introduce. In a perfect market, you would have the same price, but these are not perfect markets.

Endar allur rússneski olíuiðnaðurinn í höndum Rosneft?

Enn á ný berast fréttir frá Rússlandi um aðgerðir gegn eigendum stærstu einkareknu olíufyrirtækjanna þar í landi. Nú var það Vladimir Yevtushenkov, aðaleigandi olíufélagsins Bashneft, sem var handtekinn í síðustu viku og ákærður fyrir peningaþvætti. Sterkur orðrómur er uppi um að forstjóri rússneska olíurisans Rosneft og einn nánasti bandamaður Vladimir's Putín, Igor Sechin, sé heilinn að baki aðgerðunum gegn Yevtushenkov.

Bashneft er feitur biti

Bashneft er eitt af stóru olíufélögunum í Rússlandi og þar að auki ett af þeim allra arðbærustu. Yevtushenkov varð ráðandi hluthafi í Bashneft eftir að fjárfestingasamsteypan hans Sistema varð smám saman aðaleigandinn í Bashneft eftir einkavæðingu á olíulindum í Bashkortostan-héraði í nágrenni Úralfjalla upp úr 2003. Í fyrstu runnu þessar eignir inn í héraðsolíufélagð Bashneft, sem þótti fádæma illa rekið. Árin 2005-2009 eignaðist Sistema meirihlutann í Bashneft og upp úr því fóru hlutirnir brátt að ganga betur hjá Bashneft.

Síðustu árin hefur olíuframleiðsla Bashneft aukist hratt. Á sama tíma hefur ríkisolíurisinn Rosneft lent í margskonar vandræðum með tilheyrandi lækkunum a hlutabréfaverði, m.a. á markaðnum í London. Á liðnu ári (2013) kom fram áhugi hjá Rosneft að eignast Bashneft. En Yevtushenkov var lítt hrifinn og sagt er að Pútín hafi í það sinn talað gegn þessum áformum Rosneft og Igor's Sechin. Aðgerðirnar gegn Bashneft núna gætu bent til þess að afstaða Pútín's kunni að hafa breyst og að hann álíti nú æskilegt að Rosneft eignist Bashneft.

Risasamsteypan Sistema

Yevtushenkov hefur verið afar áberandi í rússnesku viðskiptalífi. Umsvif fjárfestingafélagsins Sistema eru gríðarleg. Auk meirihlutans í Bashneft stýrir Sistema m.a. stærsta farsímafyrirtækinu í Rússlandi (þekkt sem MTS hér í Vestrinu). Fyrir vikið er Yevtushenkov nú meðal auðugustu manna í Rússlandi með veraldlegan auð sem talinn er nema allt að níu milljörðum USD.

Aðgerðunum gegn Vladimir Yevtushenkov núna hefur verið líkt við handtökuna á Michail Khodorkovsky, aðaleiganda olíurisans Yukos, fyrir um áratug síðan. Stóri munurinn er þó sá að Yevtushenkov hefur ekki sýnt rússneskum stjórnvöldum neinn sérstakan yfirgang og var þar til fyrir skemmstu álitinn í nokkuð góðu sambandi við Kreml. Að auki er Bashneft ekki jafn svakalega umsvifamikið félag eins og Yukos var.

En Bashneft hefur verið að skila afar góðum árangri og greiða háan arð til hluthafa sinna. Og nú þegar óveðursskýin virðast vera að hrannast yfir Rosneft er kannski ekki skrýtið ef Igor Sechin, forstjóri Rosneft, lítur Bashneft hýru auga.

Vandræði Rosneft

Rosneft hefur þanist mikið út á síðustu árum - og skuldir fyrirtækisins þar með. Gagnrýnt hefur verið að hraður vöxtur Rosneft sé ekki að gera fyrirtækið arðbærara. Og að framleiðsla fyrirtækisins sé að staðna - þvert á það sem verið hefur hjá Bashneft.

Með yfirtöku á helstu eignum olíurisans Yukos varð Rosneft stærsta olíufyrirtækið í Rússlandi - og þar með eitt hið stærsta í heiminum öllum. Vegna meirihlutaeigu rússneska ríkisins í Rosneft varð rússneska ríkið þar með á ný í aðalhlutverki í rússneska olíuiðnaðinum. Þessi þróun hélt áfram þegar Rosneft eignaðist rússneska olíufyrirtækið TNK-BP á síðasta ári (2013).

Sennilega var helsti tilgangurinn með kaupum Rosneft á TNK-BP að rússneska ríkið næði á ný að ráða yfir meira en helmingi olíuvinnslu í landinu. En jafnvel ennþá frekar var tilgangurinn sá að geta nýtt digra sjóði TNK-BP til að tryggja hluthöfum Rosneft góðar arðgreiðslur. Þó svo Rosneft sé að meirihluta í eigu rússneska ríkisins, þá er félagið skráð á hlutabréfamarkaði (m.a. í London). Fyrirtækið er háð góðu gengi þar og þarf að geta fjármagnað sig með hagkvæmum og snurðulausum hætti á alþjóðlegum bankamörkuðum. Það er mikilvægt fyrir Rosneft að geta greitt hluthöfum viðunandi arð, því annars er hætt við að áhugi ýmissa vestrænna stofnanafjárfesta dvíni fljótt - og hlutabréfaverð í Rosneft lækki enn meira en orðið er.

Nú segja sumir að aðgerðirnar gegn Vladimir Yevtushenkov séu leikur í fléttu þar sem eignir hans í Bashneft verði gerðar upptækar vegna auðgunarbrota hans - og fyrir einskæra tilviljun muni Rosneft fá að kaupa þær eignir. Og það á afar hagstæðu verði. Slíkar kenningar kunna að vera tóm vitleysa, en eru ansið áberandi. Og það er jú svo að þær viðskiptaþvinganir sem Vesturlönd hafa komið á gagnvart rússneskum fyrirtækjum með tengsl við rússneska ríkið (vegna Úkraínudeilunnar) eru farnar að bitna verulega á Rosneft. Fyrirtækinu veitir því ekki af að gera góðan díl.

Endurómurinn frá Yukos

Erfiðleikar við endurfjármögnun á tugmilljarða lánum Rosneft eru yfirvofandi. Þar að auki eru arðgreiðslur frá Rosneft og skattar frá fyrirtækinu geysilega mikilvægir fyrir tekjustreymi rússneska ríkisins. Það er því varla að undra að aðgerðirnar gegn Bashneft núna veki grunsemdir um að þarna sé leikflétta í framkvæmd í þvi skyni að hygla Rosneft.

Hvort slíkar grunsemdir eiga við rök að styðjast mun væntanlega skýrast á næstu mánuðum og misserum. En óneitanlega minnir málið talsvert á það hvernig fór fyrir Yukos. Það er ekki bara að rétt eins og Yukos var, er Bashneft vel rekið og ábatasamt olíufélag. Undanfarið hefur verið í undirbúningi að skrá Bashneft á hlutabréfamarkað í London og þannig auka aðkomu útlendinga að rússneska olíuiðnaðinum. Í þessu sambandi minnast menn þess, að um það leiti sem Yukos var yfirtekið af rússneskum yfirvöldum stóð til að selja stóran hlut í félaginu til ExxonMobil. Endurómurinn frá Yukosmálinu er því ansið hávær.

Grænn markaðssigur sósíalista í Brasilíu?

Nú fyrir helgina fór fram þjóðaratkvæðagreiðsla í Skotlandi þar sem Skotar höfnuðu því að Skotland verði sjálfstætt ríki. Það væri freistandi að velta fyrir sér hvað kann að leiða af þeirri niðurstöðu. En þess í stað ætlar Orkubloggið hér í morgunsárið á þessum rólega laugardegi að beina athyglinni að öðrum kosningum. Í landi þar sem íbúafjöldinn er fjörutífalt meiri en hjá Skotum. 

Það fer nefnilega að styttast í forsetakosningarnar hjá orkuboltunum í Brasilíu. Hér er um að ræða kosningar sem eru ennþá mikilvægari og ennþá dramatískari en sú merka skoðanakönnunin sem við vorum að fylgjast með í Skotlandi. Það er því fullt tilefni til að staldra dágóða stund við kosningarnar í Brasilíu.

Það bendir allt til þess að þessar forsetakosningar verði æsispennandi. En það sem kannski er athyglisverðast er að svo virðist sem markaðsöflin þarna suður í Brasilíu voni að núverandi forseti, Dilma Rousseff, lúti í lægra haldi fyrir græningjanum og sósíalistanum Marínu Silva.

Þetta kann sumum að þykja nokkuð sérkennilegt. Ástæðan er ekki sú að á Suðurhveli er sólin í norðri í hádegisstað og þar með allt öfugsnúið. Skýringin á stuðningi margra stórfyrirtækja og jafnvel brasilískra auðmanna við Silva skýrist af því að frambjóðendur miðjumanna og hægrimanna eiga einfaldlega ekki séns á sigri í kosningunum. Og fyrirtækjaeigendur og atvinnurekendur sjá margir betri tækifæri í því fyrir brasilískt efnahagslíf að Silva verði forseti fremur en Rousseff - jafnvel þó svo Silva sé t.d. harður andstæðingur nýrra vatnsaflsvirkjana á Amazonsvæðinu, tortryggin á olíuiðnaðinn og ákafur stuðningsmaður endurnýjanlegrar orku.

En það eru ekki fyrirtækin sem greiða atkvæði í forsetakosningunum, heldur almenningur. Almenningur í Brasilíu, þ.e.a.s. sjálfir kjósendurnir, virðast líka margir á þeirri skoðun að tími sé kominn á breytingar og forsetaskipti. Fylgi umræddra tveggja frambjóðenda, Dilma Rousseff og Marina Silva, er þó hnífjafnt og ómögulegt að segja til um hvernig fer. 

Lula og Partido dos Trabalhadores

Brasilía er eitt fjölmennasta land og lýðræðisríki heimsins; íbúarnir eru yfir 200 milljónir og í síðustu kosningum þar greiddu um 100 milljónir manna atkvæði (til samanburðar má nefna að Skotar eru alls um 5 milljónir). Forsetakosningarnar í Brasilíu fara fram þann 5. október n.k. Þá verður líka kosið til þjóðþingsins og fylkisþinga, auk þess sem fylkisstjórar verða kosnir.

Til að ná kjöri þarf forsetaframbjóðandi að fá meira en 50% fylgi þeirra sem afstöðu taka. Í þetta sinn virðist algerlega öruggt að enginn frambjóðendanna muni ná því marki. Þá verður kosið aftur á milli tveggja efstu frambjóðendanna og sú síðari umferð kosninganna fer fram þann 26. október.

Í 12 ár hefur forseti Brasilíu komið úr röðum vinstriflokksins Partido dos Trabalhadores eða PT (sem á íslensku myndi nefnast Verkamannaflokkurinn). Flestir lesendur Orkubloggsins muna eflaust eftir hinum fádæma vinsæla Lula da Silva, sem sat tvö kjörtímabil sem forseti Brasilíu (árin 2004-2010). Tvö samfelld kjörtímabil eru sá hámarkstími sem sami einstaklingur má sitja samfellt sem forseti Brasilíu. Lula gat því ekki boðið sig fram til endurkjörs í forsetakosningunum haustið 2010.

Engu að síður fór frambjóðandi PT með sigur af hólmi árið 2010 og Dilma Rousseff varð forseti. Hún hafði áður gegnt mikilvægum embættum í stjórn Lula; var orkumálaráðherra Brasilíu árin 2002-2005 og síðar starfsmannastjóri forsetans.

Í forsetakosningunum 2010 sigraði Rousseff frambjóðanda miðhægrimanna nokkuð örugglega. Til þess þurfti hún þó tvær umferðir. Dilma fékk 47% atkvæða í fyrri umferðinni en 56% í þeirri síðari.

Frá hrávöruuppsveiflu til niðurlægingar á HM

Á embættistíma sínum naut Lula góðs af uppganginum í efnahagslífi heimsins, sem var ekki síst að rekja til mikillar eftirspurnar Kína eftir hrávörum. Þar með er ekki verið að gera lítið úr stjórnvisku Lula; það er bara staðreynd að hátt hrávöruverð styrkti mjög efnahagslífið í Brasilíu, sem flytur t.d. mikið út af járngrýti. Þetta skilaði bættum hag almennings og ýtti undir vinsældir forsetans. En Lula er reyndar óvenju mikið sjarmatröll og hefði sjálfsagt verið feikivinsæll jafnvel þó svo uppsveiflan í efnahagslífi Brasilíu hefði verið eitthvað minni.

En efnahagslífið gengur upp og niður. Þegar líða fór á kjörtímabil Dilma Rousseff tók að halla nokkuð undan fæti. Á valdatíma Lula varð Kína stærsti útflutningsmarkaður Brasilíu og nú kemur um 20% allra útflutningstekna landsins frá Kína. Síðustu misseri og ár hefur hægt töluvert á efnahagsuppganginum í Kína. Afleiðing þess er m.a. minnkandi eftirspurn eftir vörum frá Brasilíu. Hægari efnahagsvöxtur í Kína olli því líka að margar hrávörur lækkuðu i verði - og það hefur bitnað með nokkuð víðtækum hætti á tekjum Brasilíu. Undanfarið hefur því þrengt að efnahag Brasilíumanna og hagvöxtur hefur snarminnkað frá því sem þjóðin var farin að venjast. 

Þetta hefur gert Rousseff erfiðara með að halda fylgi sínu til endurkjörs sem forseti. Og þegar harðnaði á dalnum urðu margir óánægðir með hvernig brasilíska ríkið hafði eytt stórfé í að halda heimsmeistaramótið í knattspyrnu s.l. sumar. Sú gagnrýni hefur eðli málsins samkvæmt beinst talsvert að forsetanum Rousseff - og ekki urðu hrakfarir Brasilíumanna á mótinu til að hjálpa henni að auka fylgi sitt.

Engu að síður var Rousseff með dágott forskot í skoðanakönnunum um forsetakjörið nú fram eftir sumri. Hún virtist reyndar nánast örugg um að verða endurkjörinn forseti Brasilíu. Allt þar til örlagadaginn 13. ágúst s.l. þegar einungis tæplega tveir mánuðir voru til kosninganna. Þann dag varð óvæntur og sorglegur atburður til þess að skyndilega er varaforsetakandídatinn, blökkukonan og umhverfisverndarsinninn Marina Silva orðin líkleg sem næsti forseti Brasilíu. Það eru mikil tíðindi.

Hörmulegt flugslys

Allt fram undir miðjan ágúst s.l. var Marina Silva alls ekki í framboði til forseta. Hún náði reyndar góðum árangri í forsetakosningunum 2010, þar sem hún náði þriðja sæti með tæplega 20% atkvæða sem frambjóðandi græningja. Það var talinn mjög góður árangur og varð m.a. til að vekja athygli á Silva víða erlendis.

Í aðdraganda kosninganna núna mistókst græningjum aftur á móti að ná flugi og ekkert varð af forsetaframboði flokksins. Þess í stað samþykkti Silva að vera varaforsetaefni frambjóðanda sósíalistaflokksins; Eduardo Campos.

Rétt er að geta þess að Marina Silva er allsendis óskyld Lula fyrrum forseta þrátt fyrir sama eftirnafn. Það er líka vert að geta þess að þrátt fyrir flokksnafnið (Sósíalistaflokkurinn; Partido Socialista Brasileiro eða PSB) telst flokkur Campos nær því að vera krataflokkur en hefðbundinn sósíalistaflokkur. Flokkurinn er a.m.k. ekki jafn mikið til vinstri á pólitíska litrófinu eins og Verkamannaflokkur þeirra Rousseff og Lula (PT). PSB hefur þó staðið nærri PT og Campos studdi t.a.m. Rousseff sem forseta allt þar til hann ákvað sjálfur síðla árs 2013 að fara í forsetaframboð.

Það var í apríl s.l. (2014) að tilkynnt var að Marina Silva yrði varaforsetaefni Eduardo Campos og PSB. Með þessu skrefi sínu var Marina Silva að stíga eilítið til hægri frá því sem verið hafði - eftir að hafa áður verið innan Græningja og þar áður innan Verkamannaflokksins.

Þegar leið á sumarið 2014 virtist nokkuð augljóst að Marina Silva ætti vart nokkurn séns á að verða varaforseti. Af því að fylgi Campos mældist innan við 10% og hann langt að baki þeim tveimur efstu. Baráttan stóð á milli Rousseff og frambjóðenda miðhægrimanna (Partido da Social Democracia Brasileira eða PSDB); Aécio Neves. Reyndar var forskot Rousseff á Neves það mikið að langlíklegast var að hún myndi bera sígur úr bítum í kosningum haustsins.

En skjótt skipast veður í lofti. Að morgni miðvikudagsins 13. ágúst s.l., þegar minna en tveir mánuðir voru til kosninganna, var staðan sem sagt sú að allt benti til þess að Rousseff myndi sigra Neves í annarri umferð kosninganna. En nú gjörbreyttist staðan líkt og hendi væri veifað. Þegar forsetaframbjóðandinn Eduardo Campos fórst ásamt sex öðrum í flugslysi skammt frá Sao Paulo, þar sem hann var á kosningaferðalagi.

Mögnuð fylgissveifla

Fylgissveiflan sem varð í kjölfar þess að Eduardo Campos lést og Marina Silva var útnefnd sem forsetaframbjóðandi sósíalista í hans stað, var ótrúlega hröð. Einungis tveimur vikum eftir flugslysið hafði Silva jafnað fylgi Neves og var þar með komin í harða baráttu við hann og Rousseff um forsetaembættið. Fáeinum dögum síðar skautaði hún fram úr Neves. Og áður en varði hafði hún rúmlega þrefaldað það fylgi sem Campos hafði notið skömmu fyrir slysið!

Staðan snemma í september s.l. var sem sagt sú að Marina Silva var orðin á pari með Rousseff. Og enn hélt fylgið við Silva áfram að aukast. Fyrir um tíu dögum - þegar tæplega mánuður var til kosninganna - sögðu skoðanakannanir að þær Rousseff og Silva væru orðnar jafnar; hvor um sig með um 35% fylgi. Neves kom næstur með einungis um 20%. Og það sem meiru skipti; skoðanakannanir bentu nú ekki aðeins til þess að kosið yrði milli Rousseff og Silva í síðari umferð kosninganna, heldur að þar myndi Silva sigra! Og það bara nokkuð örugglega. Skoðanakannanir sögðu að Silva fengi um 48% atkvæða í síðari umferðinni, en Rousseff um 41%. 

Þannig umpólaðist kosningabaráttan í Brasilíu á örskömmum tíma og er allt í einu orðin að einvígi milli Rousseff og Silva. En þrátt fyrir það að Silva næði nú forskoti er sigur hennar þó alls ekki í hendi. Kosningabaráttan hefur farið mjög harðnandi síðustu dagana og Rousseff virðist vera að endurheimta fylgi. Hún virðist nú aftur vera komin með afgerandi mest fylgi frambjóðendanna í fyrri umferð kosninganna; hefur þar um 37%, Silva er með 30% og Neves er nú með 17%. Í síðari umferðinni virðist sem þær Rousseff og Silva ætla að verða nánast hnífjafnar eða hvor um sig með um 45% atkvæða. Silva er reyndar með örlítið forskot, en það er innan óvissumarka. Síðustu dagana hefur Rosseff sem sagt verið að vinna á og kannski má segja að Silva hafi toppað aðeins of snemma. 

Ólæsa stelpan frá gúmmíekrunum í Amazon

Verði Marina Silva kjörinn forseti Brasilíu gæti það haft veruleg áhrif á þróun orkumála í landinu. M.a. gæti þetta gjörbreytt áætlunum Brasilíu um stórfellda uppbyggingu nýrra vatnsaflsvirkjana í fljótunum sem renna um Amazonskóginn. Því Silva er alfarið á móti slíkum virkjunum í Amazon.

Silva reis úr sárustu fátækt til æðstu metorða í brasilískum stjórnmálum. Hún er fædd 1958 og ólst upp ásamt tíu systkinum sínum djúpt inni á Amazonsvæðinu í afskekktasta horni Brasilíu. Hún er af afrísku bergi brotin og þó svo hún sé einnig með portúgölsk gen og jafnvel líka brasilískt indjánablóð í æðum skilgreinir Silva sig sem blökkukonu.

Lífsviðurværi fjölskyldunnar var að tappa gúmmíi af gúmmítrjám og lítil tækifæri voru til skólagöngu. Enda lærði Marína ekki að lesa fyrr en á unglingsárum eftir að báðir foreldrar hennar voru látnir. Sextán ára munaðarleysinginn fékk skjól hjá nunnum í höfuðstað fylkisins (Rio Branco í Acrefylki). Þar hlaut hún lestrarkennslu og fékk líka lækningu við bæði malaríu og lifrarbólgu sem hrjáði hana í æsku.

Umhverfisvernd og barátta gegn skógeyðingu

Jafnskjótt og Marína komst í skóla sýndi hún bæði greind og frumkvæði. Hún nam sagnfræði í Acreháskóla og til að gera langa sögu stutta þá varð Silva brátt virkur þátttakandi í verkalýðsbaráttu í Acrefylki. Þar var hún í fararbroddi mótmælenda gegn skógeyðingu á svæðinu. Skógarhögg og landbúnaður hefur leitt til stórfelldrar skógeyðingar á Amasonsvæðinu og sú þróun hefur bersýnilega mótað mjög umhverfisvitund og stjórnmálaskoðanir Marínu.

Barátta þessa einlægi umhverfisverndarsinna fór fram við aðstæður sem eru afar ólíkar þeim kurteisislega ágreiningi um umhverfismál sem við eigum að venjast hér í velferðinni í norðri. Í Brasilíu á þessum tíma var alþekkt að fólk í forsvari umhverfisverndarbaráttu á Amazonsvæðinu væri barið til óbóta og jafnvel myrt með köldu blóði. Það urðu t.a.m. örlög eins nánasta samstarfsmanns Silva á þessum árum; Chico Mendez. 

Pólitísk afstkipti Marínu Silva urðu sífellt meiri og árið 1994 var hún í fyrsta sinn kjörin á þjóðþing Brasilíu. Þar var hún frambjóðandi brasilíska Verkamannaflokksins (Partido dos Trabalhadores eða PT). Minnt skal á að það er einmitt flokkurinn sem nú hefur verið við völd í Brasilíu í rúmlega áratug og Dilma Rousseff leiðir. Þar komst Silva til verulegra áhrifa, sem náðu hámarki þegar Lula útnefndi hana umhverfisráðherra í ríkisstjórn sinni árið 2003.

Umhverfisráðherra eins fjölmennasta og stærsta ríkis í heimi

Þarna tæplega fimmtug var Marina Silva sem sagt orðin umhverfisráðherra Brasilíu. Þar bauðst henni áhugavert tækifæri til að vinna að stefnu sinni um aukna umhverfisvernd og þá einkum verndun skóglendis í Amazon. En þegar á leið ofbauð henni virkjanaáætlanir ríkisstjórnarinnar á Amazonsvæðinu. Hún var líka ósátt við áætlun stjórnarinnar um stórfelldar áveituframkvæmdir, þar sem vatn úr Sao Franciscofljóti skyldi nýtt til umfangsmikillar vökvunar á landbúnaðarsvæðum. Svo fór að Silva sagði af sér ráðherradómi árið 2008 og ári síðar sagði hún svo skilið við Lula og PT og gekk til liðs við flokk græningja.

Eins og fram kom hér að ofan var Silva forsetaframbjóðandi græningja forsetakosningunum í Brasilíu árið 2010 og hlaut þar talsvert fylgi. Hún varð í þriðja sæti með rétt tæplega 20% atkvæða. Þessi góði árangur hennar varð til þess að frambjóðandi PT, Dilma Rousseff, náði ekki nægjanlega mörgum atkvæðum í fyrri umferð kosninganna til að sigra strax þá - en hún sigraði svo í annarri umferðinni eins og áður var nefnt.

Góður árangur Silva í forsetakjörinu 2010 olli því að áratugalöng barátta hennar fyrir verndun skóglendis í Brasilíu komst nú í kastljós heimspressunnar. Um leið varð hún skyndilega alþjóðlega þekkt sem einn helsti leiðtogi Græningjahreyfingarinnar. Hún hlaut fjölmargar viðurkenningar og var m.a. tilnefnd sem einn af hundrað helstu hugsuðum heimsins (100 Top Global Thinkers). Minna var talað um nokkuð sérkennilegar trúarskoðanir hennar og ansið þröngsýn viðhorf gagnvart t.d. samkynhneigð og fóstureyðingum.

Óvænt forsetaframboð með skömmum fyrirvara

Eins og áður sagði var ekki á dagskrá að Marina Silva yrði í forsetaframboði í ár. En örlögin hafa orðið til þess að nú eru um helmingslíkur á því að bláfátæka og ólæsa stelpan frá Amazon verði kjörinn forseti Brasilíu; eins fjölmennasta ríki heimsins. Þar með yrði Silva fyrsti blökkumaðurinn á þeim valdastóli og líka fyrsti Brasilíumaðurinn af Amazonsvæðinu sem yrði forseti Brasilíu.

Það er óneitanlega athyglisvert að þegar fylgi Marínu Silva rauk upp nú síðsumars og fylgi Rousseff dalaði reyndist það hafa þau áhrif að traustið á efnahag Brasilíu jókst. A.m.k. hækkuðu hlutabréf þar almennt í verði og brasilíski gjaldmiðillinn styrktist gegn bandaríkjadal.

Í þessu sambandi er líka athyglisvert að leiðtogar brasilísku risasamsteypunnar Itaúsa hafa lýst yfir stuðningi við Silva. Itaúsa er risastórt einkafyrirtæki, sem er m.a. í bankarekstri, fasteignarekstri og rekur mörg geysistór iðnfyrirtæki. Samsteypan veltir nú um 5 milljörðum USD árlega og er meðal mikilvægustu fyrirtækjanna á brasilískum fjármálamarkaði. Það er sem sagt svo að markaðsöflin virðast fremur vilja umhverfisverndarsinnan Marínu Silva sem forseta Brasilíu heldur en Rousseff.

Það er vissulega svo að Dilma Rousseff á sér afar róttæka fortíð (hún var áður maóisti og var fangelsuð og pyntuð á dögum brasilísku herforingjastjórnarinnar). Og flokkur hennar, brasilíski verkamannaflokkurinn, skilgreinir sig afgerandi sem vinstriflokk verkalýðsins. Pólitíkin sem flokkurinn hefur staðið fyrir undanfarin áratug er þó vart nein gallhörð vinstripólitík.

Óánægja meðal almennings og fyrirtækjaeigenda með Rousseff kemur til vegna þess að fólk hefur áhyggjur af stöðnun í efnahagslífinu og spillingu í stjórnkerfinu. Rousseff þykir af mörgum - með réttu eður ei - vera orðin táknmynd fyrir spillingaröfl og henni er kennt um efnahagsstöðnunina.

Þetta tvennt - ásakanir um spillingu og stöðnun - tvinnast saman í olíurisanum Petrobras. Félagið er að meirihluta í eigu brasilíska ríkisins og auk grafalvarlegra spillingarmála innan fyrirtækisins hefur Petrobras ekki gengið alltof vel að skila olíu á land. Þetta vinnur gegn Rousseff og er ein skýring þess að Marina Silva nýtur nú mikils stuðnings hjá bæði almenningi og einkageiranum. Silva þykir af mörgum boða nauðsynlegar umbætur og breytingar sem muni bæði að skapa ný störf og að losa um stirðnaðan ríkisrekstur. 

Þó skal minnt á, að það er alls ekki útilokað að Rousseff nái endurkjöri. Hún nýtur ennþá mikils fylgis meðal kjósenda og nú síðustu dagana hamrar hún á því að ef Silva nái kjöri verði hinir ríku ennþá ríkari og hinir fátæku ennþá fátækari - og að Silva skorti reynslu og sambönd til að geta tekist á við forsetaembættið. Á móti kemur að almenningur hefur einmitt hrifist af því hversu sjálfstæð Marína Silva er og virðist gjörsamlega laus við nokkuð sem kalla má spillingu í fortíð sinni.

Verður fátæka blökkustelpan tákn um grænan markaðssigur í Brasilíu? 

Orkugeirinn í Brasilíu er ennþá að stærstum hluta á hendi ríkisins. Silva er ekki boðberi einkavæðingar, en hefur lagt áherslu á að bæta þurfi rekstur Petrobras og hreinsa þar til í yfirstjórninni. Hún vill líka minnka áhersluna á jarðefnaeldsneyti og auka hlutfall endurnýjanlegrar orku. Sérstaklega hvetur hún til meiri etanólframleiðslu. Með þessu síðastnefnda hefur hún sennilega náð að höfða til brasilískra bænda og leiðtoga þeirra. Ekki veitir af í hnífjafnri keppninni um forsetaembættið - það er jú svo að langvarandi barátta Silva gegn skógeyðingu hafði leitt til þess að áður fyrr var fáum jafn illa við hana eins og brasilískum bændum. 

Oft hefur verið sagt að Brasilía sé land framtíðarinnar - en líka að hætt sé við því að svo muni verða um alla framtíð! En bæði fólk og fyrirtæki virðast nú sjá hina 56 ára blökkukonu Marinu Silva sem mikilvægan boðbera ferskra vinda í brasilískum stjórnmálum og brasilísku efnahagslífi. Sjálf segir hún að ef hún nái kjöri verði hún fyrsti græni forseti þjóðríkis í heiminum og að það muni hafa mikla þýðingu.

Það kemur svo í ljós í október hvort það verður Silva eða Rousseff sem leiðir brasilísku þjóðina næstu fjögur árin. En hvor svo sem sigrar - Silva eða Rousseff - er athyglisvert að sjá tvær konur berjast um forsetaembættið í þessu risastóra landi, sem ekki er beinlínis þekkt fyrir jafnrétti eða sterka stöðu kvenna. Við hljótum því að geta leyft okkur að líta á þessar forsetakosningar sem jákvætt skref fyrir hagsmuna- og jafnréttisbaráttu kvenna í Brasilíu. Hvort þetta muni hafa mikil samfélagsleg áhrif í þessu risastóra og fjölmenna landi verður tíminn að leiða í ljós. Góða helgi.

Tekist á um olíu Skotlands

Nú eftir helgina munu Skotar ganga að kjörborðinu þar sem þeir segja álit sitt á því hvort Skotland skuli verða sjálfstætt ríki. Eitt af því sem eflaust mun ráða afstöðu margra kjósenda eru yfirráðin yfir olíu- og gaslindunum á skoska landgrunninu.

Samkvæmt upplýsingaskrifstofu bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) eru sannreyndar olíubirgðir innan lögsögu Bretlands um 3 milljarðar tunna (proven reserves). Ekki liggja fyrir hárnákvæmar upplýsingar um hversu stór hluti þessara birgða eru innan landgrunnsins sem myndi tilheyra sjálfstæðu Skotlandi. Þó er vitað að hlutfallið þarna er hátt; sennilega yfir 80% eða jafnvel nær 90%. Samkvæmt því má áætla að sannreyndar olíubirgðir í skosku lögsögunni séu nálægt 2,5 milljarðar tunna eða rúmlega það. 

Sambærileg tala um olíubirgðir á landgrunni Noregs er 5,8 milljarðar tunna. Skotland kynni því að ráða yfir olíumagni sem nemur næstum helmingi þeirrar olíu sem Norðmenn eiga ósótta. Þar með yrðu Skotar mikilvæg olíuþjóð og gætu vænst geysilegra tekna af olíuvinnslunni. 

Norðmenn búa aftur á móti yfir margfalt meira af jarðgasi en Skotar. Tölurnar um sannreyndar birgðir hljóða þannig að í norska landgrunninu séu sannreyndar birgðir af gasi 74 þúsund milljarðar teningsfeta, en í breska landgrunninu séu birgðirnar tæplega 9 þúsund milljarðar teningsfeta. Ef tekið er tillit til olíu og jarðgass sem talið er unnt að vinna úr þunnum gaslögum í jörðu í Bretlandi (s.k. shale gas og tight oil) hækka bresku tölurnar nokkuð en þó ekki hlutfallslega mikið. Þar er ekki um að ræða sannreyndar birgðir enn sem komið er. Að auki er álitið að mest af þeirri olíu og því gasi sé í enskri jörðu, en ekki skoskri. Verði af þessari vinnslu mun það því ekki skila Skotum umtalsverðum tekjum. Fyrir Skota skiptir því mestu hvað finna má undir landgrunninu.

Í Skotlandi horfa margir öfundaraugum til norska olíusjóðsins. En sjá hann líka sem fyrirmynd. Margir Skotar álíta tækifæri til að Skotland geti með sambærilegum hætti orðið eitt ríkasta land heims - eða a.m.k. mjög vel stætt (Skotar eru vel að merkja nánast nákvæmlega jafn margir eins og Norðmenn). Fólk sér möguleikann á því að allar skatttekjur af olíuvinnslunni í skoskri lögsögu renni beint til Skotlands og að Skotar geti þannig lagt háar fjárhæðir í sérstakan olíusjóð líkt og Norðmenn hafa gert og gera.

Hugsanlega er miklu meiri olía í skoska landgrunninu en sú tala sem nefnd var hér að ofan. Fyrir liggur það álit samtaka breska olíu- og gasiðnaðarins að enn megi finna á bilinu 15-24 milljarða tunna af olíu á breska landgrunninu. Og langstærstur hluti af þessari olíu á vel að merkja að vera í þeim hluta lögsögunnar sem myndi tilheyra Skotlandi. Þegar menn margfalda þetta magn með því verði sem er á olíutunnu í dag er auðvelt að fá stjörnur í augun.

Það er reyndar svo að olíuvinnsla í bresku lögsögunni hefur verið á hraðri niðurleið undanfarin ár. En haldist olíuverð hátt eru þarna samt sem áður ennþá mikil verðmæti ósótt. Óumdeilt er að tekjur hins opinbera af vinnslunni innan skoskrar lögsögu næstu árin munu nema tugum milljarða punda.

Fyrir marga Skota hlýtur stóra spurningin að vera hvort skatttekjurnar og mögulegur auðlindaarður af þeirri vinnslu eigi að renna í breska ríkiskassann eða beint til Skotlands. Samkvæmt núverandi kerfi renna þær tekjur til Bretlands - en með sjálfstæðu Skotlandi myndu skosk stjórnvöld fá til sín allar þær tekjur og valdið til að ráðstafa þeim. 

Fjörutíu ára olíuvinnsla á breska landgrunninu hefur skilað um 40 milljörðum tunna á land. Meðan Norðmenn hafa byggt upp einhvern sterkasta fjárfestingasjóð heims (og einungis dælt upp rúmlega 20 milljörðum tunna) hafa bresku olíutekjurnar að mestu sáldrast í útgjöldum ríkissjóðs. Þetta svíður mörgum Skotum - ekki síst vegna þess að mestöll þessi breska olía hefur komið úr landgrunni Skotlands. Afstaðan til sjálfstæðis Skotlands ræðst að sjálfsögðu af ótalmörgum öðrum atriðum en olíunni. En einhverjir Skotar munu sjálfsagt láta afstöðu sína til olíuvinnslunnar ráða því hvernig skal kjósa.  

Arðsemi orkuútflutnings

Tilefni er til að vekja athygli á fundi, sem fram fer í Hörpu þriðjudaginn n.k. 9. september (á morgun) kl. 17-18:30. Fundarefnið er arðsemi orkuútflutnings.

Samkvæmt fundarboði mun Ola Borten Moe, fyrrverandi orkumálaráðherra Noregs, tala um reynslu Norðmanna af alþjóðlegum orkumarkaði. Á fundinum er ráðgert að m.a. verði fjallað um eftirfarandi: 

• Hver hefur reynsla Norðmanna verið af orkuútflutningi?
• Hver eru framtíðaráform Norðmanna?
• Er raunhæft að leggja sæstreng frá Íslandi til meginlands Evrópu?
• Yrði orkuútflutningur um sæstreng frá Íslandi arðbær?

Pallborðsumræður verða í kjölfarið og þátttakendur auk Ola Borten Moe eru: 

Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar. 
Ragnheiður Elín Árnadóttir, iðnaðarráðherra.
Ketill Sigurjónsson, framkvæmdastjóri Askja Energy Partners.

Fundarstjóri er Elín Jónsdóttir, framkvæmdastjóri VÍB og Hjörtur Þór Steindórsson, forstöðumaður í orkuteymi Íslandsbanka, stjórnar pallborðsumræðum. Sjá upplýsingar og aðgengi að skráningu hér.

Íslandskapallinn tilkynntur

Íslandskapallinn verður tilkynntur á ráðstefnu í París nú í vikunni. Um er að ræða rafmagnsstreng (háspennu jafnstraumskapal) sem lagður verður milli Íslands og Evrópu. Í framhaldinu verður mögulega farið að huga að slíkum rafmagnstengingum frá Grænlandi og jafnvel milli Evrópu og Norður-Ameríku. 

Þetta er reyndar aðeins orðum aukið. Hið rétta er að á umræddri ráðstefnu, sem byrjar í París nú í dag 25. ágúst, mun stórfyrirtækið ABB kynna nýja tækni, sem gerir það verkum að umræddur Íslandskapall er raunhæfari og hagkvæmari kostur en áður hefur verið talið. Slíkur kapall er m.ö.o. ekki lengur tæknilega óviss hugmynd - heldur raunverulega framkvæmanlegt verkefni.

Allt að 2.600 MW, 1.500 km langir neðansjávarkaplar og raforkutapið sáralítið 

Það var á fimmtudaginn var, 21. ágúst, sem ABB tilkynnti um þetta mikilvæga framfaraskref í jafnstraumsflutningum. Undanfarin ár hefur fyrirtækið verið að þróa tækni sem gerir háspennukapla af þessu tagi (HVDC) bæði öflugri og hagkvæmari en áður hefur þekkst (þess má geta að ABB ver meira en milljarði USD í rannsóknir og þróun árlega). Að sögn fyrirtækisins verður nú unnt að leggja geysilega öfluga háspennustrengi allt að 1,500 km vegalengd neðansjávar. Þessir kaplar eiga að ráða við raforkuflutninga sem jafngilda allt að 2.600 MW afli og raforkutapið á hinni gríðarlega löngu leið verður innan við 5%.

Ekki virðist ofmælt að í yfirlýsingu ABB felist staðfesting á því að tæknin til að leggja kapal milli Íslands og Evrópu er til staðar. Hin mikla vegalengd og hafdýpið milli Íslands og Evrópu er sem sagt ekki óyfirstíganleg hindrun fyrir rafmagnskapli þarna á milli. Lítið raforkutap skýrist m.a. af nýrri einangrun sem fyrirtækið hefur þróað og því að spennan í köplunum verður hærri en þekkst hefur til þessa eða 550 kV.

Þetta er afar athyglisverð þróun - kapall milli Íslands og Evrópu yrði jú allt að þrefalt lengri en lengsti neðansjávarstrengur af þessu tagi er í dag (NorNed kapallinn). Þessi tíðindi koma samt ekki á óvart. Því þetta er í fullu samræmi við það sem ABB (og fleiri fyrirtæki) hafa talað um síðustu 2-3 árin sem afar líklega framtíðarsýn. Og nú er sem sagt komið að því að þessi tækni er raunveruleg og ennþá hagkvæmari en áður var talið. Og bara spurning hvar fyrsti ofurkapallinn af þessu tagi verður lagður. Það gæti t.d. orðið við norðanvert Atlantshaf eða milli landa í austanverðri Asíu. Og jafnvel þó svo ekki verði strax af framkvæmdum við Íslandskapal, blasir við að slík tenging sé einungis tímaspursmál.

ABB er í fararbroddi í jafnstraumstækninni

Það er afar viðeigandi að það sé raftæknirisinn ABB sem hefur nú fundið lausnina á því að gera svona neðansjávarstrengi lengri, afkastameiri og hagkvæmari en mögulegt hefur verið fram til þessa. Um þessar mundir fagnar ABB því nefnilega að 60 ár eru liðin frá því fyrsti jafnstraumskapalinn var lagður - eftir hafsbotninum milli Svíþjóðar og sænsku eyjarinnar Gotlands í Eystrasalti. Þetta var nettur 20 MW kapall, spennan var 100 kV og vegalengdin um 90 km. Og það var einmitt ABB sem var framleiðandinn.

Það var að vísu undanfari ABB, sænska fyrirtækið Allmänna Svenska Elektriska Aktiebolaget eða ASEA, sem framleiddi Eystrasaltskapalinn. ABB varð jú ekki til fyrr en á níunda áratug liðinnar aldar, þegar ASEA sameinaðist svissneska fyrirtækinu Brown, Boveri & Cie.

Á þeim sex áratugum sem liðnir eru síðan ABB/ASEA framleiddi Gotlandskapalinn - ásamt tilheyrandi spennistöðvum sem umbreyta riðstraumi í jafnstraum og svo aftur í riðstraum - hafa fjölmargir neðansjávarkaplar verið lagðir. Þeir hafa smám saman orðið bæði lengri og öflugri. Lengsti HVDC neðansjávarkapallinn í dag er 700 MW NorNed strengurinn milli Noregs og Hollands. Spennan þar er 450 kV og lengdin er 580 km. Það var einmitt ABB sem framleiddi bæði spennistöðvarnar og stærstan hluta kapalsins - og nú er fyrirtækið sem sagt í fararbroddi að þróa og framleiða ennþá lengri og öflugri kapla af þessu tagi.

Lokið var við lagningu NorNed árið 2008. Áður hafði ABB m.a. framleitt Baltic Cable (Eystrasaltskapalinn), sem liggur milli Svíþjóðar og Þýskalands. Kapallinn sá var lengsti rafmagnsstrengur neðansjávar áður en NorNed var lagður. ABB er einnig framleiðandinn á lengstu og öflugustu háspennustrengi sem lagðir hafa verið á landi. Þar er um að ræða kapla í Brasilíu og Kína; kapallengdin þar er á bilinu 2.000-2.500 km og spennan 600-800 kV. Þessir ofurkaplar geta flutt raforku fá virkjunum sem nema mörg þúsundum MW . Og þróunin er í sömu átt neðansjávar; líka þar eru að koma lengri og að sögn ABB verulega hagkvæmari kaplar.

Stórt skref í jafnstraumstækninni og raforkuflutningum neðansjávar

ABB lýtur bersýnilega á þetta nýja skref í þróun rafmagnskapla sem afar mikilvægt og þetta muni gera kleift að stórauka hlutfall endurnýjanlegrar orku. Þar kemur ekki síst til sá möguleiki að reisa hagkvæmari vindorkuver á hafi úti, en einnig að tengjast svæðum með mikið vatnsafl. Þar er Ísland eðlilega góður kostur.

Það var reyndar annað fyrirtæki en ABB sem virtist nýlega hafa tekið forystuna í þróun rafmagnskapla neðansjávar. Undanfarið hefur ítalska Prysmian Group í samstarfi við Siemens unnið að kapli sem tengja á Skotland og England og liggja utan við vesturströnd Bretlands. Verkefnið nefnist UK Western Link og verður sá kapall um 420 km langur. Það sem gerir UK Western Link að tímamótaverkefni er að kapallinn á að vera með mun hærri spennu en þekkst hefur hjá neðansjávarstrengjum til þessa eða 600 kV.

Það virðist aftur á móti sem Prysmian Group hafi lent í einhverjum vandræðum í framleiðslunni á þessum ofurkapli. Neðansjávarstrengirnir sem ABB er nú að kynna eiga eins og áður sagði að ráða við spennu allt að 550 kV. Eflaust eru einhverjir sem búast við því að ABB sé að fara fram úr sér og muni líka lenda í vandræðum í framleiðslunni. Reynslan ein getur leitt í ljós hvort ABB stendur við fyrirheitin.

Kapall milli Íslands og Evrópu er raunverulegur kostur 

ABB er vel að merkja að ganga mun lengra en felst í verkefni Prysmian og Siemens. ABB er að boða framleiðslu á köplum sem verða miklu lengri en UK Western Link eða allt að 1.500 km langir - og að þrátt fyrir þessa geysilegu lengd verði orkutapið innan við 5%.

Þetta merkir að orkutapið verði lítið meira en er í lengsta neðansjávarstrengnum í dag (NorNed), þó svo nýju kaplarnir verði allt að þrefalt lengri! Þetta er stórt skref og gerir Íslandskapal sannarlega að raunhæfum kosti. Þetta eru mikil tíðindi því þarna gæti verið á ferðinni stærsta efnahagslega tækifæri Íslands.

Rússland þarf hærra olíuverð

Rússneskir milljarðamæringar eru sumir vafalítið nokkuð áhyggjufullir yfir hörkunni í utanríkisstefnu Pútíns. Því þeir eru að sjá af upphæðum sem jafngilda milljörðum USD.

Meðan hlutabréfavísitölur á Vesturlöndum hafa víða verið í uppsveiflu hefur allt verið pikkfast og jafnvel á niðurleið á hlutabréfamarkaðnum í Moskvu. Mjög hefur þrengt að aðgangi fjölmargra rússneskra fyrirtækja að vestrænu lánsfjármagni og erlendir fjárfestar hafa margir byrjað að færa fé sitt burt frá Rússlandi. Þetta hefur keðjuverkun; rúblan fellur, verðbólga eykst og kaupmáttur almennings minnkar.

Það virðist lítill áhugi á rússneskum hlutabréfum þessa dagana. Þegar t.d. miðað er við V/H hlutfall (P/E ratio) sést að rússnesk hlutabréf eru miklu lægra verðlögð en gengur og gerist í nýmarkaðslöndunum. Í Rússlandi er þetta hlutfall í dag svipað eins og á hlutabréfum í Argentínu og Íran. Og lægra en í Zimbabwe. Þetta er væntanlega til marks um hversu lítið traust erlendir fjárfestar hafa almennt á Rússlandi.

En það er víðar sem kreppir að Rússum. Það er nefnilega svo að olíuverð er ekki lengur nógu hátt fyrir Rússa til að halda viðskiptajöfnuðinum við útlönd réttu megin við strikið. Nú stefnir allt í að eftir nokkuð langt tímabil þar sem viðskiptajöfnuðurinn hefur verið Rússum hagstæður, sé að byrja að síga þar á ógæfuhliðina.

Vinsældir Pútín's heima fyrir má vafalítið að verulegu leiti rekja til þess að eftir valdatöku hans um aldamótin rauk olíuverð upp (fyrst og fremst vegna efnahagsuppgangsins í Kína). Þetta skapaði Rússlandi geysilegar útflutningstekjur og peningar streymdu í ríkiskassann frá orkugeiranum. Það gerði Pútín kleift að stæra sig af bættum kjörum almennings, meiri stöðugleika innanlands og að Rússland öðlaðist á ný sterka ásýnd út á við.

Nú er aftur á móti svo komið að orkugróði Rússlands stendur ekki lengur undir því að halda viðskiptajöfnuði landsins jákvæðum. Ef ekki kemur til umtalsverðra hækkana á olíuverði stefnir í að Rússland sigli nú inn í ólgusjó neikvæðs viðskiptajöfnuður.

Í þessu sambandi er vert að rifja upp það sem gerðist á olíumörkuðum á 9. áratugnum. Eftir að olíuverð rauk upp úr öllu valdi um 1980 (í tengslum við klerkabyltinguna í Íran) tók verðið brátt að síga aftur niður á við. Og svo fór að allan níunda áratuginn var olíuverð afar lágt - meira að segja lægra en hafði verið eftir olíukreppuna 1973. Þær lækkanir mátti einkum rekja til mikils olíuframboðs frá Saudi Arabíu og öðrum ríkjum OPEC, auk þess sem olía streymdi nú frá bæði Norðursjó og Alaska.

Afleiðing þessa lága olíuverðs var m.a. mikill tekjumissir fyrir Sovétríkin þáverandi og tilheyrandi skortur þar á erlendum gjaldeyri. Það ástand veikti efnahag landsins tvímælalaust. Og allt í einu hrundi stjórnkerfi Sovétríkjanna; eftir misheppnaða hallarbyltingu í Kreml missti kommúnistaflokkurinn völdin, Sovétríkin liðuðust í sundur og staða Rússlands sem stórveldi veiktist mjög.

Samskonar atburðir gætu gerst aftur núna - sérstaklega ef olíuverð myndi lækka umtalsvert. Orka er lang mikilvægasta útflutningsafurð Rússlands. Samkvæmt upplýsingum frá bandaríska orkumálaráðuneytinu kemur meira en 70% allra útflutningstekna Rússland frá kolvetnissölu. Þar eru olía og olíuafurðir mikilvægastar og þar á eftir kemur jarðgasið.

Til að olíuverð lækki verulega þyrftu Bandaríkin og Evrópa að beita sér mjög ákveðið gagnvart mikilvægum framleiðendum, þ.e. fá þá til að auka olíuframleiðslu sína. Þarna er í reynd bara einn valkostur. Saudi Arabía er nefnilega eina land veraldarinnar sem hefur raunverulega getu til að auka framleiðsluna nokkuð hratt. Til að olíuverð lækki nokkuð snöggt þyrfti því að sannfæra Sádana um að auka framleiðslu sína. 

Stóra spurningin er hvort Sádarnir myndu fallast á slíkar aðgerðir. Saudi Arabía hefur svo til engar aðrar útflutningstekjur en olíu og jarðgas. Ef olíutekjur landsins lækka eitthvað að ráði frá því sem nú er, lenda Sádarnir samstundis í að þurfa að auka ríkisskuldir sínar til að geta mætt útgjöldunum heima fyrir. Og valdhafarnir þar vilja að sjálfsögðu forðast að skapa óróa meðal almennings, sem gæti ógnað einveldin. Á móti kemur að aukin olíuframleiðsla myndi skila nýjum tekjum og þannig bæta upp tekjumissi vegna lægra olíuverðs. En Sádarnir virðast afar sáttir við núverandi markaðsástand og því virðist hæpið að þeir kæri sig um að rugga bátnum.

Það er sem sagt svo að núverandi olíuverð er vart nógu hátt til að losa Rússland undan viðskiptahalla. Það skapar Pútin nokkurn vanda - en þó varla nógu mikinn vanda til að hann snúi snögglega af agressívri utanríkisstefnu sinn. Og það virðist fremur ólíklegt að olíuverð lækki svo mikið að efnahagsstöðugleika Rússlands verði ógnað í bráð.

Bæði Bandaríkin og Evrópuríki hafa nú þegar gripið til ýmissa viðskiptaþvingana til að láta Pútín finna fyrir sér. Svo sem með því að þrengja að möguleikum rússneskra ríkisorkufyrirtækja, eins og Gazprom og Rosneft, til að fjármagn sig erlendis. Í því ljósi er nokkuð sérstakt að nú í vikunni sem leið fagnaði bandaríski olíurisinn ExxonMobil því með bæði Rosneft og Pútín að sameiginlegar olíuboranir þessara tveggja stærstu olíufélaga heimsins (á hlutabréfamarkaði) eru að byrja norður á heimskautasvæðunum í Karahafi!

Þessi stórauknu umsvif ExxonMobil í Rússlandi eru í litlu samræmi við núverandi stefnu bandarískra stjórnvalda um viðskiptaþvinganir gagnvart Rússlandi. Vissulega eru boranirnar í Karahafi einfaldlega afleiðing af eldra samkomulag fyrirtækisins við Rosneft og rússnesk stjórnvöld. En það er merkilegt og nokkuð sérkennilegt ef viðskiptaþvinganir Bandaríkjastjórnar hafa engin merkjanleg áhrif á þetta samstarf Rosneft og ExxonMobil. Það hlýtur a.m.k. að vera óánægja í Washington DC með þessar nýjustu fréttir frá Karahafi.

Framtíðin rennur upp - fyrr eða síðar

Fólk hefur mismunandi skoðanir um ágæti þess að Ísland tengist Evrópu með rafmagnskapli. Þegar til framtíðar er litið verður að teljast líklegt að slík tenging muni líta dagsins ljos. Rétt eins og símakaplar og síðar ljósleiðarar hafa tengt lönd þvert yfir heimshöfin er sennilega bara tímaspursmál hvenær fyrsti rafmagnskapallinn verður lagður yfir Atlantshaf.

Áður en til þess kemur að rafmagnskapall verði lagður beint milli Norður-Ameríku og Evrópu er sennilegt að fyrst verði slíkir kaplar lagðir til Grænlands og Íslands. Þessi tvö lönd gætu jafnvel orðið lykilpunktar í rafmagnstengingu Norður-Ameríku og Evrópu.

Tækniþróun sem felur í sér sífellt lengri tengingar er af margvíslegu tagi. Hér að framan var minnst á símakapla og ljósleiðara. Í dag liggur nánast net af slíkum tengingum eftir botni heimshafanna. Enda er það svo að þegar tækni og hagkvæmni fara saman verður þróunin jafnan nokkuð hröð.

Fyrsta flugið milli Ameríku og Evrópu átti sér stað árið góða 1927. Um það leiti hafði varla nokkur maður látið hvarfla að sér að flugsamgöngur yrðu senn að veruleika yfir Atlantshafið. Einungis fáeinum árum síðar var áætlunarflug yfir úthöfin orðið daglegur viðburður. Samskonar þróun - þó vissulega nokkuð hægari -hefur átt sér stað í samgöngutengingum sem felast í neðansjávargöngum. Árið 1994 opnuðu lestargöng undir Ermarsund og skömmu áður voru opnuð göng milli japönsku eyjanna Honshu og Hokkaido. Og nefna má að stærsta neðansjávarframkvæmdin sem nú er alvarlega til skoðunar eru sennilega risagöngin sem fyrirhuguð eru undir Bohaisund í Kína. Þannig þróast bæði samgöngur og fjarskipti sífellt í átt að lengri tengingum - og þar er hafið ekki óyfirstíganleg hindrun.

Þróun af þessu tagi er líka að verða í raforkuflutningum. Rafmagnskaplar sem liggja langar leiðir neðansjávar hafa smám saman verið að lengjast og fara um æ meira dýpi. Lengsti kapallinn af þessu tagi í dag er NorNed-kapallinn, sem liggur milli Noregs og Hollands. Hann er um 580 km. Næsta met verður að öllum líkindum kapall milli Noregs og Bretlands, en hann verður rúmlega 700 km.

Svona háspennukaplar á landi (sem líkt og umræddir neðansjávarstrengir byggja á jafnstraumstækni; HVDC) eru einnig að verða sífellt lengri. Þeir lengstu í dag eru á bilinu 2.000-2.400 km, en þeir kaplar flytja raforku til þéttbýlissvæða í Kína og Brasilíu.

Rafmagnskaplar af þessu tagi sem liggja eftir hafsbotni eru ekki aðeins að verða lengri; þeir eru einnig lagðir um sífellt meira hafdýpi. Dýpstu HVDC neðansjávarkaplarnir í dag liggja á dýpi sem er á bilinu 1.500-1.700 m. Kapall milli Íslands og Evrópu færi dýpst um u.þ.b. 1.000 m dýpi og lengdin yrði sennilega nálægt 1.100-1.200 km. Dýpið er því miklu minna en það sem er þegar orðið viðráðanlegt. En lengdin yrði aftur á móti talsvert mikið skref frá því sem nú þekkist hjá neðansjávarköplum af þessu tagi. Slíkur strengur milli Íslands og Bretlandseyja er samt að öllum líkindum orðinn raunverulegur möguleiki - bæði út frá tæknilegum og fjárhagslegum forsendum. Og sá tímapunktur nálgast að svona kapall tengist ekki bara Íslandi, heldur einnig Grænlandi. Enda er orðið æ algengara að sjá t.d. greinar í erlendum fræðitímaritum þar sem athyglinni er beint að mögulegum rafstrengjum frá bæði Íslandi og Grænlandi. 

Í erlendum skrifum fræðimanna er hagkvæmni tengingar af þessu tagi furðu oft fyrst og fremst tengd möguleikum á uppbyggingu vindorkuvera á bæði Íslandi og Grænlandi. Það eru vissulega vísbendingar um að nýtni vindorkuvera á Norðurslóðum kunni að vera það há að slík orkuvinnsla geti verið hagkvæm - jafnvel þó svo mikill flutningskostnaður bætist við vegna langra neðansjávartenginga. Það er þó augljóst að miklu meiri hagkvæmni er í því að nýta vatnsaflið á þessum svæðum - því vatnsorkan er miklu áreiðanlegri og stýranlegri en vindorkan.

Möguleikinn á að nýta vatnsaflið hér sem stýranlega orku og þannig hámarka arðsemi orkuvinnslunnar er afar áhugaverður. Sama sjónarmið á vafalítið líka við um grænlenskt vatnsafl. Álitið er að fræðilegt vatnsafl sem fellur frá Grænlandsjökli og hálendi Grænlands sé sem nemur um 800 TWst árlega. Þó svo einungis á bilinu ca. 1-2% af því væri nýtt í virkjunum myndi það marka þáttaskil fyrir Grænlendinga. Það orkumagn mætti flytja út um 2-4 háspennustrengi af því tagi sem nú þekkjast. Þar yrði þó vafalítið byrjað á að virkja fyrir einn streng; þar mætti hugsa sér virkjanir með um 700-1.000 MW afl, sem myndu framleiða um 4-6 TWst árlega. Það er reyndar búið að staðsetja nokkra mjög góða kosti á Grænlandi fyrir orkuframleiðslu af þessari stærð. Þannig að kannski má segja að grunnurinn að útflutningi raforku frá Grænlandi sé í reynd nú þegar fyrir hendi.

Það kynni að vera einfaldast fyrir Grænlendinga að fá svona tengingu yfir til Kanada. Þar er nefnilega fyrirhugað að reisa nýjar öflugar háspennulínur, sem eiga að flytja raforku frá virkjunum í Labrador. Sú orka fer að hluta til til Nýfundnalands, en hluti hennar verður seldur til þéttbýlissvæðanna nokkru sunnar. Það verkefni er á góðu skriði.

Vel má hugsa sér að fyrsta skref Grænlands yrði sæstrengur yfir til Nýfundnalands. Vegna hærra raforkuverðs í Evrópu væri rafmagnskapall þangað austur á bóginn að vísu sérstaklega áhugaverður fyrir Grænland. Áætlanir um slíkt verða þó sennilega fjarri huga flestra meðan ekki er kominn strengur milli Íslands og Evrópu. En hvað sem tengingum við Grænland líður, þá er sannarlega orðið tímabært að Íslendingar fari að huga betur að umræddum möguleikum.

Mánudagur til mæðu fyrir Pútín?

Margir lýðræðissinnar hafa verið áhyggjufullir yfir því hvernig pólitíkin í Rússlandi hefur þróast undir stjórn Vladimirs Pútín. Sú umræða er ekki ný; hún hefur verið að malla í tengslum við ýmsa atburði í Rússlandi á valdatíma hans sem forseta og forsætisráðherra. Þar má nefna hernaðaraðgerðir Rússlands gegn Georgíu árið 2008 og aðgerðir rússneskra yfirvalda gegn olíufélaginu Yukos.

Nú síðustu mánuðina hefur þessi umræða svo blossað upp sem aldrei fyrr. Hún magnaðist mjög í tengslum við innlimun Rússlands á Krímskaga - og svo enn frekar eftir að farþegaþotan var skotin niður yfir austanverðri Úkraínu fyrir rúmri viku síðan.

Þessa dagana eru allra augu á Pútín og andlit hans prýðir forsíður margra þekktustu fréttatímarita Vesturlanda. Þar má nefna Newsweek, Time, Spiegel og Economist. Snögg yfirferð yfir nýjustu tölublöðin og vefútgáfurnar segir okkur að ekki sé búist við miklum stuðningi Evrópuríkja við harðar efnahagsþvinganir eða aðrar aðgerðir gegn Rússlandi. Ástæðan er sögð vera tregða landa eins og Frakklands og Þýskalands til slíkra aðgerða.

Tónninn í þessum skrifum er samt nokkuð mismunanda. Sérstaklega er áberandi sá mikli reiðilestur sem sjá má hjá ritstjórn Economist. Economist segir vestræna leiðtoga sýna Putín alltof mikla linkind. Grípa þurfi til víðtæks viðskiptabanns gagnvart Rússum, fleygja Pútín út úr öllu ríkjasamstarfi sem mögulegt er og þrengja að gjörspilltri klíku hans.  

Í umræddri grein í Economist er reyndar fullyrt að Pútín muni falla. Og þá muni koma í ljós „how much money Mr Putin and his friends have stolen from the Russian people". Tilefni er til að staldra við þessi orð og skoða hvað Economist á þarna við. Það kemur ekki skýrt fram í blaðinu. En þarna er Economist vafalítið að vísa til hins dularfulla eignarhalds í nokkrum lykilfyrirtækjum í rússneska olíubransanum. Margir eru fullvissir um að stærsti leynieigandinn þar sé einmitt sjálfur Vladimir Pútín.

Mestöll þau auðævi, sem þarna er um að ræða, snúast um það þegar risaolíufélagið Yukos var gert gjaldþrota fáeinum árum eftir að Pútín varð forseti Rússlands. Hér verður athyglinni beint að þeim tilfæringum. Og einnig vikið að dómsmáli sem um árabil hefir verið í gangi fyrir Alþjóðagerðardómnum í Haag í Hollandi. Þar krefja stærstu hluthafar Yukos rússneska ríkið um hvorki meira né minna en rúmlega 100 milljarða USD í bætur vegna aðgerðanna gegn Yukos. Þarna eru risavaxnir hagsmunir á ferðinni - og dómur í málinu gæti jafnvel fallið á morgun; mánudag! Það er því upplagt að rýna aðeins í þessi mál hér í dag.

Er Pútín auðugasti maður veraldar?

Það eru fyrst og fremst tvö stórfyrirtæki sem Pútín hefur verið bendlaður við. Þau eru olíufélagið Surgutneftgas og hrávörufyrirtækið Gunvor. Að auki er haldið fram að hann eigi hlut í olíurisanum Rosneft.

Surgutneftegas er eitt af stærstu olíufyrirtækjunum í Rússlandi og skilaði t.a.m. meira en 5 milljörðum USD í hagnað á liðnu ári (2013). Fyrirtækið er af mörgum talið hafa leikið lykilhlutverk í flókinni viðskiptafléttu þegar olíurisinn Yukos var keyrður í gjaldþrot fyrir tæpum áratug á grundvelli meintra skattaskulda - og eignir þessa risafyrirtækis voru seldar óþekktum kaupendum í nokkuð furðulegu uppboði.

Eins og kunnugt er rann mest af olíulindum og eignum Yukos á endanum til rússneska ríkisolíufélagsins Rosneft, sem stýrt er af einum nánasta bandamann Pútín's; Igor Sechin. En Surgutneftegas er sem sagt talið hafa lekið stórt hlutverk í þeirri fléttu. Surgutneftegas er í dag tugmilljarða dollara virði - en það magnaðasta er að jafnvel þó svo þetta stóra og mikilvæga fyrirtæki sé bæði skráð í kauphöllinni í Moskvu og þeirri í London eru stærstu eigendurnir þess óþekktir.

Sumir trúa því staðfastlega að Pútin sé stór hluthafi í Surgutneftgas og eigi jafnvel rúmlega þriðjung hlutabréfanna. Að auki hafa verið færð rök fyrir því að Pútín eigi sjálfur allt að helmingshlut í hrávörurisanum Gunvor. Og að auki dágóðan hlut í rússneska olíurisanum Rosneft. Samtals hafa þessir meintu eignahlutir Pútín's í félögunum þremur verið metnir á allt að 70 milljarða USD. Eigi sögusagnirnar við rök að styðjast er Pútín því einn af allra auðugustu mönnum heims, ef ekki sá auðugasti.

Rosneft er vel að merkja eitt af tveimur stærstu olíufélögum heimsins á hlutabréfamarkaði (ásamt Exxon Mobil). Og Gunvor hefur verið með einkarétt á útflutningi að stærstum hluta þeirrar olíu sem unnin er úr rússneskri jörðu. Rússland er annað af tveimur stærstu olíuframleiðsluríkjum heimsins (ásamt Saudi Arabíu), þ.a. þarna eru á ferðinni einhverjir mestu viðskiptahagsmunir í heiminum öllum. En það skal tekið skýrt fram, að umrætt meint eignarhald Pútín's í Surgutneftegas, Rosneft og Gunnvöru er ósannað. Og ennþá er líka alveg á huldu hverjir stærstu hluthafarnar eru í bæði Gunnvöru og Surgutneftegas.

Meint skattsvik og gjaldþrot Yukos

Stóru línurnar í eignarhaldi í olíuiðnaði Rússlands má að miklu leiti rekja til þess þegar Michail Khodorkovsky, þá aðaleigandi Yukos, var handtekinn fyrir meint stórfelld skattsvik og spillingu. Þetta var síðla árs 2003 - rétt í þann mund sem bandaríski olíurisinn Exxon Mobil hugðist kaupa verulegan hlut í Yukos og verða þannig umsvifamikið í rússneska olíuiðnaðinum. Khodorkovsky var að auki byrjaður að skipta sér æ meira af rússneskum stjórnmálum og hafði verið orðaður við forsetaframboð (gegn Pútín). 

Yukos var þá stærsta olíufélag Rússlands. Khodorkovsky og viðskiptafélagar hans höfðu komist yfir ráðandi eignarhlut í Yukos í geggjaðri einkavæðingu áranna þegar Boris Jeltsin var forseti Rússlands á 10. áratugnum. Í kjölfar handtökunnar á Khodorkovsky og fleiri stjórnendum Yukos árið 2003 (nokkrir þeirra náðu að sleppa úr landi og hafa síðan verið eftirlýstir af hálfu rússneskra saksóknara) var Yukos úrskurðað gjaldþrota. Það var gert á grundvelli meintra risavaxinna skattsvika fyrirtækisins.

Í kjölfarið voru olíulindir félagsins (flestar í Síberíu) og aðrar eignir Yukos seldar á sérstöku uppboði. Þau viðskipti eru mjög þoku hulin, en fullyrt hefur verið að Surgutneftegas hafi þar leikið stórt hlutverk. Á endanum runnu svo flestar eignir Yukos inn í rússneska ríkisolíufélagið Rosneft, sem varð þar með í einu vetfangi stærsta olíufélag Rússlands. Og rússneska ríkið aftur með tögl og haldir í hinum risavaxna rússneska olíuiðnaði - rétt eins og verið hafði á Sovéttímanum - og alfarið undir stjórn manna sem eru nánustu samstarfsmenn Pútín's. Surgutneftgas er aftur á móti einkarekið og er, þrátt fyrir afar óljóst eignarhald, eitt af stærstu og ábatasömustu olíufélögum Rússlands.

Málaferli í Haag - meira en 100 milljarðar USD í húfi

Þó svo Khodorkovsky væri aðalmaðurinn í Yukos voru þar margir aðrir stórir hluthafar, enda um að ræða sannkallað risafyrirtæki. Sjálfur mátti Khodorkovsky dúsa í rússneskum fangelsum í áratug, en Pútín náðaði hann skyndilega í aðdraganda Vetrarólympíuleikanna í Sochi, sem fóru fram í febrúar s.l. (2014). Aðrir hluthafar Yukos hafa aftur á móti um árabil reynt að sækja rétt sinn gagnvart rússneskum stjórnvöldum.

Þau málaferli byggjast m.a. á því að  eignir Yukos hafi verið seldar óralangt undir raunvirði og gjaldþrot félagsins hafi verið leikrit eitt og aðgerðir rússneskra stjórnvalda kolólögmætar. Og nú vill svo til að n.k. mánudag, þ.e. á morgun 28. júlí, er búist við að dómur falli í einum mikilvægustu málaferlunum sem tengjast gjaldþroti Yukos. Þar er um að ræða fyrrnefnt mál fyrir Alþjóðagerðardómnum í Haag í Hollandi - og eins og áður sagði nemur skaðabótakrafan rúmum 100 milljörðum USD.

Leonid Nevzlin leiðir hópinn

Dómsmálið í Haag kemur til vegna sérstaks þjóðréttarsamnings (alþjóðasamnings) um orkumál, sem nefnist Energy Charter. Nú eru um fimm ár liðin síðan Alþjóðagerðardómurinn kvað upp þann úrskurð að dómurinn ætti lögsögu í málinu og að Rússland væri bundið af henni.

Skaðabótamálið er sótt af félagi sem nefnist GML, gegn rússneskum stjórnvöldum. GML er að stærstum hluta í eigu eins af fyrrum framkvæmdastjórum Yukos, en sá er milljarðamæringurinn Lenid Nevzlin. Nevzlin náði að forða sér frá Rússlandi þegar helstu stjórnendur Yukos voru handteknir árið 2003 og hefur síðan verið eftirlýstur af Rússum. Það var reyndar réttað yfir Nevzlin í Rússlandi árið 2006 (að honum fjarstöddum) og hann þar dæmdur í pent ævilangt fangelsi, m.a. fyrir morð. Sjálfur segir Nevzlin að réttarhöldin hafi verið farsi og að undirlægi Pútín's.

GML er í raun eignarhaldsfélag, sem yfirtók eignir eldra eignarhaldsfélags, Group Menatep, sem átt hafði meirihlutann í Yukos. Stærsti eigandinn í Group Menatep var að sjálfsögðu Khodorkovsky. En hann náði að framselja þann eignarhlut sinn (og þar með ráðandi hlut sinn í Yukos) til Nevzlin áður en dómurinn féll yfir Khodorkovsky sjálfum. Tilgangurinn með þeiri ráðstöfun var að tryggja að rússnesk stjórnvöld kæmust ekki yfir eignina. En eins og kunnugt er breytti sú ráðstöfun engu, því Yukos var keyrt í þrot á grundvelli risavaxinna krafna um meint skattsvik, sem numu tugum milljörðum USD. Þar með urðu hlutabréfin í Yukos verðlaus og skipti að sjálfsögðu engu í því sambandi hvort Khodorkovsky eða Nevzlin var hinn endanlegi eigandi þeirra.

Nevzlin er nú búsettur í Ísrael (hann er af gyðingaættum), en er nú vafalítið með hugann við dómsuppkvaðninguna á morgun. Dómstólinn hefur reyndar ekki staðfest tímasetningu dómsins, en að sögn lögmanna GML er búist við að þetta verði á morgun. Þarna fara fremst í flokki stjörnulögmaðurinn Yas Banifatemi og kollegi hennar hjá Shearman & Sterling, Emmanuel Gaillard.  

Samtals rúmlega tuttugu ára fangavist að baki

Verði að fullu fallist á kröfur Leonid Nevzlin og félaga hans, þá á Nevzlin sjálfur lögmæta u.þ.b. 70 milljarða USD kröfu á rússneska ríkið! Aðrir aðilar málsins eru Platon Lebedev, Mikhail Brudno, Vladimir Dubov og Vasily Shakhnovsky, sem hver um sig er með um 7,5% hlut í kröfugerðinni (í samræmi við eignarhlut þeirra í GML; áður Group Menatep). Þeir voru allir nánir samstarfsmenn Khodorkovsky's og Lebedev er fyrrum forstjóri Group Menatep.

Hvernig Nevzlin, Lebedev og félögum myndi ganga að innheimta aurinn í Rússlandi, vinni þeir málið á annað borð, er svo annað mál. Þess má geta að af fréttum og annarri umfjöllun um málið virðist nokkuð ljóst að Khodorkovsky mun njóta góðs af því ef málareksturinn skilar einhverjum fjármunum, jafnvel þó svo hann eigi ekki formlega aðild að málinu.

Þeir Brudno og Dubov náðu, rétt eins og Nevzlin, að forða sér áður en ráðist var gegn Yukos 2003. Shakhnovsky var handtekinn og ákvað að játa á sig sakir og slapp með árs fangelsi (hann býr nú í Sviss). Lebedev mátti aftur á móti dúsa í áratug í rússnesku fangelsi, rétt eins og Khodorkovsky, en var náðaður í janúar s.l. (rétt fyrir Ólympíuleikana). Það er því augljóst að sama hvernig málið fer þá hafa þeir Khodorkovsky og Lebedev mátt greiða afskipti sín af Yukos dýru verði, með samtals rúmlega tuttugu ára fangavist að baki. Og að frátöldum Shakhnovsky munu hinir af umræddum viðskiptafélögunum í GML væntanlega áfram þurfa að lifa sem landflótta og eftirlýstir menn.

Það er vissara að spá engu um það hvernig málið í Haag fer. Það er líka óvíst hvort niðurstaða málsins muni hafa merkjanleg áhrif á pólitíska stöðu Pútín's. En vinni GML málið með þeim hætti að umtalsverð bótaskylda verði lögð á rússnesk stjórnvöld, mun staða hans a.m.k. vart styrkjast. Við sjáum hvað setur.

Bretland og Írland eru áhugaverðust fyrir sæstreng

Þegar skoðað er hvaða markaðssvæði væru áhugverðust til útflutnings á raforku frá Íslandi sést að þar eru Bretlandseyjar áhugaverðastar.

Það er reyndar svo að víðast hvar í vestanverðri Evrópu er raforkuverð nokkuð hátt, þ.e. með því hæsta sem þekkist í heiminum. Fyrir langstærsta raforkuframleiðanda heims (per capita), sem er jú Ísland, væri því afar áhugavert að geta selt raforku til Evrópulanda.

Raforkuverðið í Bandaríkjunum og Kanada er einnig mun hærra en við eigum að venjast hér. En Evrópumarkaðir eru áhugaverðastir. Og þar sem sæstrengur er því dýrari eftir því sem hann er lengri, er gleðilegt að það eru Bretlandseyjar sem gefa kost á mesta hagnaðinum af raforkusölu. Það vill sem sagt svo vel til að einn af okkar næstu nágrönnum er einmitt einhver áhugaverðasti markaður heims fyrir raforkuframleiðendur.

Á súluritunum tveimur (hér að ofan og neðan) sýnir blái hlutinn raforkuverðið í viðkomandi löndum - með flutningskostnaði en án skatta. Hvítu súlurnar sýna raforkuverðið þegar allir viðkomandi skattar hafa bæst við (vsk, en einnig eftir atvikum aðrir skattar og þá fyrst og fremst umhverfis- og kolefnisskattar, sem í sumum löndum eru nokkuð háir).

Efra súluritið sýnir verðið til heimila, en neðra súluritið (hér til hliðar) sýnir verðið til iðnaðar. Þarna sést að meðalverðið á raforku (án skatta) til iðnaðar í Bretlandi árið 2013 var um 8 pens pr. kWst og verðið til heimila um 15 pens pr. kWst. Það merkir að heildsöluverðið til iðnaðar var u.þ.b. 3,6 pens pr. kWst og til heimila rétt tæplega 7 pens pr. kWst (heildsöluverðið í Bretlandi 2013 var um 45% af heildarverðinu). Þetta jafngildir því að heildsöluverðið á raforku til iðnaðar á Bretlandi árið 2013 var nálægt 60 USD/MWst. Og til heimila var heildsöluverðið nálægt 120 USD/MWst.

Yfir heildina var meðalverðið á raforku í Bretlandi (meðaltal heildsöluverðs yfir árið pr. selda MWst) nálægt því að vera sem jafngildir 80 USD/MWst. Til samanburðar má nefna að hér á Íslandi fer um 75% allrar raforkunnar til álveranna þriggja og þar var sambærilegt meðalverð (þ.e. án skatta) nálægt því að vera 25 USD/MWst.

Raforkuverð í Bretlandi árið 2013 var því að meðaltali rúmlega þrefalt hærra en við erum að fá fyrir þá raforku sem hér fer til stóriðjunnar. Heildsöluverðið á raforku á Írlandi er svo ennþá hærra eða sem jafngildir á bilinu 90-95 USD/MWst.

Í fljótu bragði mætti því álíta Írland ennþá áhugaverðari markað fyrir íslenska raforku en Bretland. Það er reyndar svo að raforkuverðið á Írlandi myndi eitt og sér að öllum líkindum réttlæta sæstreng milli Íslands og Írlands. En þegar litið er til orkustefnu þessara tveggja landa, þá er Bretland mun áhugaverðara sem raforkukaupandi. Þar kemur til orkustefna breskra stjórnvalda. Hún felur í sér að tryggja nýjum raforkuverkefnum lágmarksverð til svo langs tíma að arðsemi verkefnanna sé örugg og fjárhagsleg áhætta lágmörkuð. Þar bjóðast sem samsvarar á bilinu 140-250 USD/MWst fyrir raforku af þvi tagi sem framleidd er á Íslandi. Bretlandsmarkaðurinn er því tvímælalaust áhugaverðasti kosturinn í Evrópu fyrir raforkuframleiðendur. Og þá alveg sérstaklega fyrir okkur Íslendinga, sem framleiðum langtum meiri raforku en nokkur önnur þjóð (miðað við fólksfjölda) og með framleiðslukostnað sem er einhver sá lægsti í heimi .

Hér er rétt að minna á að í nýlegri skýrslu McKinsey var flutningskostnaður á raforku um sæstreng milli Íslands og Bretlandseyja metinn sem jafngildir um 40 USD/MWst. Samkvæmt þessu myndi raforka seld til Írlands geta skilað mjög góðum hagnaði. Og raforka seld til Bretland gæti skilað ævintýralegum hagnaði. Sæstrengsmálið ætti því að vera forgangsmál bæði raforkufyrirtækjanna hér og stjórnvalda.

Styrkja þarf orkusamband Bandaríkjanna og Evrópu

Spennan í samskiptum Evrópu og Rússlands vex. Undanfarin misseri höfum við mátt horfa upp á Rússland innlima Krímskaga frá Úkraínu með aðferðum sem engan veginn standast þjóðarétt (alþjóðalög). Og margt bendir til þess að rússnesk stjórnvöld útvegi vopn til uppreisnarhópa í Úkraínu sem vilja kljúfa landið. 

Í kjölfar síðustu atburða velta menn fyrir sér afleiðingunum. Ef það sannast, sem haldið er fram, að uppreisnarmenn hafi skotið niður farþegaþotuna, sem hrapaði í austanverðri Úkraínu í gær, hljóta Vesturlönd að grípa til aðgerða gegn Rússlandi. Í því skyni að fá rússnesk stjórnvöld til að hætta að beita sér gegn stjórnvöldum í Kiev í andstöðu við þjóðarétt.

Slíkar aðgerðir yrðu líklegast í formi strangari og víðtækari viðskiptahindrana, en nú þegar hefur verið komið á. Uns rússnesk stjórnvöld láta af ólögmætum afskiptum af Úkraínu (og jafnvel hverfa með herlið sitt frá Krímskaga - en reyndar kann Krímskaginn að verða einskonar skiptimynd til að friða Rússa).

Rússland byggir útflutningstekjur sínar og efnahag fyrst og fremst á orkuútflutningi. Þar er bæði um að ræða jarðgas og olíu. Rússland er langstærsti gasútflytjandi heims og annar af tveimur stærstu olíuútflytjendunum (ásamt Saudi Arabíu). Ef einhver vill að efnahagsþvinganir bíti gegn Rússlandi væri nærtækast að sá hinn sami myndi sérstaklega beita sér fyrir því að innflutningur ríkja á gasi og/eða olíu frá Rússlandi verði takmarkaður. Og að rússnesk fyrirtæki eins og Gazprom og Rosneft fái ekki fyrirgreiðslu hjá fjármálastofnunum utan Rússlands. 

Það virðist þó hæpið að viðskiptaþvinganir af hálfi Bandaríkjanna og Evrópu muni beinast gegn gasútflutningi Rússa. Til þess er gasið of mikilvægt mörgum löndum Evrópu. Að vísu hefur gasframleiðsla í Bandaríkjunum vaxið svo hratt undanfarin ár, að raunhæft væri að flytja bandarískt gas til Evrópu. En til að svo verði þarf að byggja vinnslustöðvar vestra sem umbreyta gasinu í fljótandi form - og það þarfnast mikil undirbúnings og því væru þetta ekki aðgerðir sem gætu bitið á næstu misserum.

Mörg lönd Evrópu eru ekki bara háð rússnesku gasi. heldur einnig olíuinnflutningi þaðan. Þýskaland er t.a.m. stærsti innflytjandinn að rússneskri olíu. Strategískt séð er orðið afar mikilvægt að Bandaríkin og löndin í Evrópu (með Evrópusambandið í fararbroddi) semji um nánara orkusamstarf og jafnvel sameiginlegan orkumarkað í einhverri mynd. Þannig gæti Evrópa minnkað þörf sína fyrir rússneska olíu. Olían sem myndi fylla í það skarð gæti mögulega komið frá löndum eins og Angóla, Nígeríu og Venesúela (en þá yrði olíuútflutningur þessara ríkja t.d. til Kína að minnka).

Það er reyndar svo að olíuframleiðsla í Bandaríkjunum hefur aukist mikið á síðustu árum. Ennþá eru Bandaríkin þó stærsti olíuinnflytjandi heimsins. Og þurfa þar m.a. að keppa við hið nýja orkuveldi Kínverja. Kína er nú næst stærsti olíuinnflytjandi heimsins. Það er því hæpið að Bandaríkin gætu flutt mikið af olíu til Evrópu. Og þar að auki er fjörutíu ára gamalt olíuútflutningsbann ennþá í gildi í Bandaríkjunum!

En það er staðreynd að minnkandi olíutekjur Rússlands myndu skapa mikinn þrýsting á stjórnvöld þar. Rússland er geysilega háð olíutekjum og olíuverði. Sumir álíta að lágt olíuverð hafi verið meðal mikilvægustu atriðanna sem felldu Sovétríkin - og sennilega er pólitísk framtíð Pútín's ennþá háðari háu olíuverði. 

En veröldin er ekki einföld og hugsanlega myndu Kínverjar sjá sér leik á borði að kaupa meiri olíu af Rússum, ef olíusala þaðan til Evrópu drægist mikið saman. Þannig gæti í reynd orðið tilfærsla á olíumarkaði án þess endilega að tekjur Rússlands af olíu myndu minnka að ráði. Slík tilfærsla gæti gert Rússland háðara Kína - og það er ekki endilega ástand sem Vesturlönd sækjast eftir.

Kannski er líklegast að Bandaríkin og Evrópa reyni að koma við kaunin á rússneskum stjórnvöldum með því að þrengja að fjármögnunarmöguleikum landsins og lánsfársmöguleikum Rosneft og Gazprom hjá vestrænum bönkum. Vandinn er bara sá að hagsmunirnir eru orðnir svo samtvinnaðir.

Rosneft er t.a.m. sagt skulda vestrænum bönkum um 40 milljarða USD. Og flest af þeim lánum sem eru næst gjalddaga munu vera lán frá stórum bandarískum bönkum. Nú reynir á hvort Bandaríkin og Evrópuríkin komi i veg fyrir endurfjármögnun þar - og hvort kínverskir bankar munu þá einfaldlega koma til skjalanna?

Í viðbót má svo minnast þess að Exxon Mobil og fleiri bandarísk olíufélög hafa verið að semja við Rosneft um aðkomu að risastórum olíulindum í Rússlandi. Og evrópsku BP og Shell eiga líka mikilla hagsmuna að gæta þar í landi. Það verður því varla einfalt mál fyrir bandarísk og evrópsk stjórnvöld að beita sér með svo afgerandi hætti að Rússland dragi sig í hlé gagnvart Úkraínu. Mun sennilegra virðist að þetta verði fremur máttlausar aðgerðir. Og að menn horfi til þess að tími Pútíns hljóti senn að líða - og þá taki vonandi lýðræðissinnaðri stjórn við í Rússlandi.

Undarlegar röksemdir gegn rafstreng

Í Morgunblaðinu í gær birtist frétt undir fyrirsögninni „Kapallinn gengur ekki upp“. Þar ræðir blaðamaðurinn Stefán Gunnar Sveinsson við Baldur Elíasson um mögulegan rafstreng milli Bretlands og Íslands.

Baldur átti langan starfsferil hjá ABB og þekkir marga fleti orkugeirans afar vel. En í þessu viðtali koma því miður ítrekað fram nokkuð undarlegar skoðanir á orkumálum - því röksemdir Baldurs gegn kaplinum ganga hreinlega ekki upp.

Í viðtalinu heldur Baldur því fram að hugmyndir um að leggja rafstreng milli Bretlands og Íslands og selja raforku héðan séu „glapræði". Hér verður staldrað við helstu rökin sem Baldur segir gegn því að svona sæstrengur verði lagður.

Of langur kapall og of mikið dýpi?

Haft er eftir Baldri að strengurinn yrði lengsti sæstrengur af þessu tagi í heiminum eða um 1.200 km. Og að lengsti svona rafmagnskapall hingað til sé um 600 km (NorNed-kapallinn í Norðursjó milli Noregs og Hollands). Þetta er vissulega hárrétt. Baldur bætir við að strengur milli Bretlands og Íslands lægi „um Norður-Atlantshafið á um þúsund metra dýpi" og að lega strengsins og dýpi muni þýða að mjög erfitt yrði að gera við hann ef hann bilaði.

Rafmagnskapall milli Bretlands og Íslands yrði vissulega stórt skref miðað við núverandi kapla. En hafa ber í huga að NorNed-kapallinn var líka stórt skref á sínum tíma og þróunin þarna er hröð. Í fyrsta lagi þá eru nú þegar dæmi um að svona rafstrengir liggi á miklu meira dýpi en strengur milli Bretlands og íslands myndi fara um (SAPEI kapallinn ítalski fer t.d. um 1.600 m dýpi). Í öðru lagi er vert að minnast þess að nú stefna Bretar og Norðmenn að því að leggja mun lengri svona streng en NorNed. Fyrirhugaður strengur milli landanna verður rúmlega 700 km langur og þar með verður lengdarmetið slegið enn og aftur. Í þriðja lagi er mikilvægt að muna að bilanir í svona rafmagnsköplum hafa ekki verið vandamál; kaplarnir hafa almennt reynst vel og bilanir verið í takt við áætlanir.

Þarna er sem sagt í gangi sífelld þróun. Miðað við framfarir og tækniþróun í heiminum virðist þeim sem þetta skrifar mun líklegra að við eigum eftir að sjá bæði dýpri og lengri svona rafmagnskapla en þekkist í dag. Og afar ótrúlegt að náð hafi verið einhvers konar hámarki í þeirri tækni. En það getur auðvitað hver og einn haft sína skoðun á líklegri þróun í tækni og vísindum.

Rökrétt svar við spurningunni hvort strengur milli Bretlands og Íslands sé of langur og dýpið of mikið til að þetta sé raunhæft verkefni, gæti verið eftirfarandi: Kaplar af þessu tagi hafa orðið sífellt lengri og dæmi um að þeir liggi á miklu meira dýpi en kapall milli Bretlands og Íslandi myndi gera. Það er því alls ekki hægt að útiloka að slíkur kapall sé mögulegur þrátt fyrir mikla lengd og mikið dýpi. Þvert á móti er líklegt að kapall sem bæði verður talsvert lengri en NorNed og liggur um töluvert meira dýpi muni senn líta dagsins ljós. Spurningin er bara hvort það verður kapall milli Bretlands og Íslands eða einhver allt annar kapall.

Of kostnaðarsamt fyrir Íslendinga?

Haft er eftir Baldri að það myndi þar að auki „kosta sitt að leggja strenginn“ og að „[k]ostnaðurinn yrði svo gífurlegur að Ísland myndi ekki ráða við hann." Í þessu sambandi segir Baldur að nefnd hafi verið talan USD 5 milljarðar, en það sé að hans mati alltof lág tala og að hann áætli að „framkvæmdirnar sem slíkar gætu kostað tvöfalda þá tölu, og sennilega meira." Samkvæmt þessu virðist Baldur álíta kostnað við strenginn nema USD 10 milljörðum eða jafnvel meira. Tíu milljarðar bandaríkjadala jafngilda u.þ.b. ISK 1.140 milljörðum.

Um þetta má segja að ennþá er mjög óvíst hver kostnaðurinn vð kapalinn yrði; meta þarf fjölmarga þætti betur áður en nákvæm kostnaðartala getur legið fyrir. En nefna má að í nýlegri skýrslu Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands segir að líklegur heildarkostnaður vegna 700-900 MW strengs sé talinn á bilinu ISK 288-553 milljarðar.

Baldur miðar sína kostnaðartölu við 700 MW streng og álítur væntanlega að tölur Hagfræðistofnunar séu fjarri lagi og alltof lágar. Það er miður að blaðamaðurinn hafi ekki kallað eftir rökum Baldurs fyrir sinni kostnaðaráætlun. Og kannað af hverju hann telji kostnað við kapalinn allt að tvöfalt meiri en hæsta mat Hagfræðistofnunar.

Það er reyndar svo að jafnvel þó svo kostnaðurinn við strenginn væri talinn svo mikill að það réttlætti ekki að íslensk fyrirtæki sæju um framkvæmdina, er alls ekki útilokað að af framkvæmdinni gæti orðið. Það gæti reyndar jafnvel verið mjög heppilegt að erlendur aðili ætti sjálfan strenginn - með svipuðum hætti eins og gildir um hinar miklu neðansjávar-gaslagnir sem flytja norskt jarðgas til Bretlands og meginlands Evrópu. Þar nýtur eigandi flutningskerfisins einungis hóflegs arðs vegna orkuflutninganna, en Norðmenn njóta hagnaðarins af orkusölunni.

Það eru sem sagt ekki raunveruleg rök gegn strengnum að þetta sé svo stór fjárfesting að Ísland ráði ekki við verkefnið. Spurningin er hvort unnt er að þróa og setja saman viðskiptamódel sem myndi henta Íslandi - og það kemur ekki í ljós nema vinna verkefnið áfram í stað þess að blása það af sem glapræði.

Rökrétt svar við spurningunni hvort sæstrengsverkefnið sé of kostnaðarsamt fyrir Íslendinga gæti verið eftirfarandi: Kostnaður við kapalinn myndi nema einhverjum hundruðum milljarða króna, en ennþá er kostnaðurinn óviss. Hvort kostnaður við kapalinn væri Íslendingum ofviða er því álitamál sem enginn getur ennþá fullyrt um. En það er vel að merkja alls ekki nauðsynlegt að íslenskir aðilar fjármagni eða eigi kapalinn - og erlent eignarhald myndi ekki takmarka hagnað Íslands af kaplinum. Þess vegna er ekki skynsamlegt að útiloka kapalinn vegna mögulegs mikils kostnaðar, sem þar að auki er ennþá alltof óviss til að byggja afstöðu sína á.

Gerir jafnstraumurinn verkefnið erfitt?

Haft er eftir Baldri að í veginum standi líka það tæknilega atriði að til þess að flytja rafmagnið yrði það að vera í formi jafnstraums, en raforka sé jafnan framleidd og nýtt sem riðstraumur. Og þess vegna þurfi „turna" á báðum endum strengsins „þar sem riðstraumi er breytt í jafnstraum og öfugt á hinum endanum" og að þetta sé „ekki jafnauðvelt og það að leggja einfaldan kapal yfir hafið."

Þetta eru fremur undarleg rök gegn kaplinum. Því það er jú alþekkt að langir rafmagnskaplar eru gjarnan einmitt jafnstraumskaplar (s.k. HVDC). Geysilega góð reynsla er af slíkum löngum jafnstraumsköplum og þeir afar hagkvæmir. Það að kapallinn þurfi að vera jafnstraumskapall er því ekki fyrirstaða, heldur er sú tækni í reynd forsenda þess að unnt er að leggja svona langa og stóra kapla með hagkvæmum hætti. Enda hafa undanfarin ár sífellt fleiri og lengri kaplar af þessu tagi verið lagðir um allan heim; bæði á landi og neðansjávar.

Rökrétt svar við spurningunni hvort jafnstraumurinn geri verkefnið erfitt gæti verið eftirfarandi: Jafnstraumstæknin í raforkuflutningi er í reynd forsenda kapla af þessu tagi. Þess vegna er nokkuð sérkennilegt að segja að það standi verkefninu tæknilega í vegi að þetta þurfi að vera jafnstraumskapall; það er eiginlega þvert á móti.

Er orkumagnið hlægilega lítið?

Í viðtalinu hefur blaðamaðurinn það eftir Baldri að „það magn sem kapallinn ætti að flytja sé nánast hlægilega lítið" og dugi vart meira en handa einum bæ í Skotlandi. Ef miðað er við 700 MW kapal, eins og Baldur gerir, myndi raforkan þar um reyndar geta nægt borg með nokkrar milljónir íbúa. Og myndi t.d. vafalítið duga öllum íbúum Edinborgar (hvert skoskt heimili notar nálægt 5 MWst af raforku árlega að meðaltali og meðalheimilið er á bilinu 2-3 einstaklingar).

Orkumagnið sem gæti farið um slíkan kapal frá Íslandi væri vissulega ekki mjög mikið í hlutfalli við það rafmagn sem notað er t.d. í allra fjölmennustu borgum Evrópu. Menn geta kallað þetta hlægilega lítið magn ef þeir kjósa svo. En það breytir engu um tæknilegar eða fjárhagslegar forsendur kapalsins, þó svo hann fullnægi einungis raforkunotkun nokkurra milljóna manna.

Rökrétt svar við spurningunni hvort orkumagnið sé hlægilega lítið gæti verið eftirfarandi: Af yfirlýsingum breskra stjórnvalda er augljóst að magnið er nægjanlega mikið til að verkefnið sé af Bretum talið áhugavert. Magnið er vel að merkja sambærilegt við aðra slíka sæstrengi, eins og t.d. NorNed milli Noregs og Hollands, en sá kapall er 700 MW. Það er því afar hæpið að tala um hlægilega lítið magn í þessu sambandi.

Er raforkuverðið erlendis lágt?

Haft er eftir Baldri að það verð sem fengist fyrir raforkuna erlendis myndi líklega ekki duga fyrir útlögðum kostnaði við strenginn. Rökin eru að „raforkuverð erlendis sé mjög lágt, og aðrir orkugjafar séu að ryðja sér þar til rúms" og þar átt við það sem stundum er nefnt leirgas (jarðgas sem unnið er úr hörðum leirkenndum jarðlögum; kallað shale gas á ensku).

Um þetta er ýmislegt að segja. T.d. það að raforkuverð í Bretlandi er alls ekki lágt, heldur þvert á móti mun hærra en víðast þekkist. Og ekki verður betur séð en að sérfræðingar hjá breska orkumálaráðuneytinu séu sannfærðir um að þegar litið er nokkur ár fram í tímann muni verðið hækka ennþá meira (sbr. áætlun ráðuneytisins og nýlega lagasetningu í Bretlandi um lágmarksverð fyrir nýja raforku). Vissulega vonast margir til þess að möguleg leirgasvinnsla í Bretlandi og annars staðar í Evrópu geti í framtíðinni snúið þróuninni við og haldið aftur af raforkuverði. Enn sem komið er allt slíkt tal þó eintómar getgátur. Það byggir því ekki á staðreyndum að fullyrða að raforkuverð í Bretlandi sé lágt eða komi til með að verða lágt.

Í dag liggur fyrir sá vilji breskra stjórnvalda að tryggja nýjum raforkuverkefnum fast lágmarksverð, sem ætlað er að stuðla að nauðsynlegri arðsemi verkefnanna og liðka fyrir fjármögnun þeirra. Ef slíkur samningur yrði gerður vegna raforku sem færi frá Íslandi til Bretlands, yrði lágmarksarðsemi verkefnisins örugg (slíkur samningur yrði sennilega alger forsenda af hálfu Íslands). Ennþá er óvíst hvort slíkur samningur næðist, en umrædd stefna og löggjöf Breta gefur miklu fremur væntingar um mjög hátt raforkuverð fremur en lágt.

Rökrétt svar við spurningunni hvort raforkuverðið erlendis (í Bretlandi og/ eða Evrópu) sé lágt gæti verið eftirfarandi: Það skiptir að sjálfsögðu miklu máli fyrir sæstrengsverkefnið hvaða verðs má vænta fyrir raforkuna. Um þetta á algerlega eftir að semja og verkefnið er einfaldlega ekki ennþá komið á það stig. Menn geta haft mismunandi skoðanir á því hvort ástæða sé til bjartsýni eða svartsýni um það verð sem kann að bjóðast í slíkum samningsviðræðum. En það er staðreynd að raforkuverð í vestanverðri Evrópu er og hefur í all mörg ár verið með því hæsta í heiminum og því nokkuð sérkennilegt að tala um að verðið þarna sé mjög lágt.

Stendur Ísland frammi fyrir raforkuskorti?

Í viðtalinu hefur blaðamaðurinn það eftir Baldri að aðalástæðan fyrir því að hugmyndir um rafstreng milli Bretlands og Íslands gangi ekki upp sé einfaldlega sú að orkan sé ekki fyrir hendi. Í viðtalinu segir að Ísland hafi ekki upp á þessa orku að bjóða. Það sjónarmið stenst alls ekki.

Baldur segist áætla að hér séu nú þegar um 20 terawattsstundir notaðar (og að það það sé um helmingurinn af þeirri vatnsorku sem virkjanleg sé á Íslandi séu allir skynsamlegir virkjunarkostir nýttir). Þarna er reyndar rangt farið með. Á Íslandi eru nú framleiddar/ notaðar um 18 TWst af raforku á ári en ekki 20 TWst. Sæstrengurinn myndi sennilega þurfa nálægt 5 TWst (jafnvel nokkuð minna) og þess vegna skiptir ónákvæmni upp á 2 TWst þarna talsverðu máli. Og það er algerlega augljóst að unnt yrði að útvega 5 TWst fyrir sæstreng ef vilji er til þess.

Þessi ónákvæmni Baldurs kemur á óvart, því það liggur fyrir svart á hvítu hver raforkuframleiðslan er á Íslandi. En það kemur jafnvel ennþá meira á óvart að skv. fréttinni segir Baldur að vegna fjölgunar Íslendinga muni íbúafjöldi Íslands væntanlega tvö- eða þrefaldast á næstu 60-70 árum og að „Ísland eigi varla orku til þess að sjá íbúum sínum fyrir þörfum þeirra, ef horft er fram í tímann."

Þetta sjónarmið Baldurs er erfitt að skilja. Ísland framleiðir langmestu raforku í heiminum miðað við íbúafjölda. Jafnvel þó svo Íslendingar væru þrefalt fleiri og framleiddu einungis sama magn af raforku og nú, þá væri Ísland samt í 2.-3. sæti yfir mestu raforkuframleiðendur veraldar miðað við fólksfjölda. Ísland væri þá á pari með Kanada og einungis Noregur væri ofar á þeim lista.

Það er nokkur ráðgáta hvernig unnt er að komast að þeirri niðurstöðu að þjóð í þessari stöðu, sem Íslendingar eru, sjái fram á raforkuskort innan 60-70 ára. Ef það væri rétt að Ísland sæi þannig fram á raforkuskort myndi með sömu rökum mega segja að allar þjóðir heims nema kannski Norðmenn (og Ísland) séu nú þegar lentar í öngstræti raforkuskorts. Það er auðvitað fjarstæða.

Rökrétt svar við spurningunni hvort Ísland kunni að standa frammi fyrir raforkuskorti gæti verið eftirfarandi: Engin þjóð á hlutfallslega jafn mikinn og góðan aðgang að raforku eins og Íslendingar. Það myndi lítt breytast jafnvel þó svo þjóðin væri þrefalt fjölmennari og jafnvel þó svo stór rafstrengur lægi til Bretlands með tilheyrandi útflutningi á raforku. Það er því nokkuð sérkennilegt að sjá því haldið fram að Ísland kunni að sjá fram á raforkuskort (aftur á móti kann að vera tilefni til að huga betur að íslenska raforkuflutningskerfinu - veikir punktar þar geta valdið staðbundnum orkuskorti - en það er annað mál og felur ekki í sér það sem Baldur talar þarna um). 

Lokaorð

Orkubloggarinn þekkir nokkuð vel til starfa og skrifa Baldurs Elíassonar. Og hefur gegnum tíðina t.a.m. lesið eftir hann ýmsar áhugaverðar greinar sem tengjast metanólframleiðslu o.fl. Í þeim skrifum er margt fróðlegt að finna. En umrætt viðtal / frétt í Morgunblaðinu í gær er því miður alls ekki gott innlegg í umræðuna og gefur ákaflega undarlega og skekkta mynd af mögulegum rafstreng milli Bretlands og Íslands.

Það er ennþá of snemmt að fullyrða hvort raunhæft sé að leggja umræddan rafmagnskapal. Til að átta sig á hagkvæmni þess þarf málið að skoðast betur og ýmsar rannsóknir að fara fram. En að hafna hugmyndinni og segja hana glapræði styðst ekki við staðreyndir. Þvert á móti benda þær staðreyndir sem nú liggja fyrir til þess að verkefnið sé mjög áhugavert - einkum og sér í lagi fyrir Íslendinga en einnig fyrir Breta. Mikilvægt er að skoða málið betur og vonandi er vinna við það í fullum gangi hjá bæði stjórnvöldum og raforkufyrirtækjunum.

Orkuskortur í Evrópu?

Rússneski gasrisinn Gazprom hefur verið að hóta að skrúfa fyrir gasflæði til Úkraínu - nema gasið fáist staðgreitt. Ástæðan er sögð vera mikil vanskil Úkraínumanna á greiðslum fyrir rússneskt gas (vanskilin eru sögð nema jafnvirði hundruða milljarða ISK).

Úkraína fær samtals um 70% af því gasi sem notað er í landinu frá rússneskum gasleiðslum. Lokunaraðgerðir af þessu tagi myndu því valda Úkraínumönnum geysilegum vanda. Og slíkar aðgerðir gætu einnig haft mikil áhrif í Evrópu. Árlega fá þjóðir innan Evrópusambandsins (ESB) um fjórðung af allri raforku sinni frá gasorkuverum. Mikið af því gasi kemur frá Rússlandi í gegnum gasleiðslurnar sem liggja um Úkraínu.

Í Evrópu er gas ekki bara notað til raforkuframleiðslu. Það er einnig mikið notað beint, t.d. til eldunar og húshitunar. Jarðgas er því afar mikilvægur orkugjafi í Evrópu. Og mjög hátt hlutfall af öllu þessu gasi, sem Evrópa notar, er rússneskt gas frá Gazprom.

Hlutfall Gazprom í gasnotkun allra ríkjanna innan ESB er samtals um 25-30% af gasnotkun þeirra (þetta hlutfall er nokkuð breytilegt fra ári til árs). Hátt í helmingurinn af þessu rússneska gasi kemur til Evrópu um gasleiðslur sem liggja gegnum Úkraínu. Gasið sem þannig fer til Evrópu gegnum Úkraínu er allt að 15% af öllu því gasi sem Evrópa notar.

Ef þetta gas myndi hætta að berast yrði höggið sennilega mest fyrir lönd eins og Tékkland, Slóvakíu og Ungverjaland. Öll nota þessi ríki mikið af rússnesku gasi og fá geysihátt hlutfall þess um gasleiðslurnar sem liggja gegnum Úkraínu. Lokun á gasstreymið um Úkraínu myndi einnig hafa umtalsverð áhrif á fjölmennasta land Evrópu; Þýskaland. En Þýskaland hefur lengi verið stærsti kaupandinn að rússnesku gasi.

Um leið og skrúfað yrði fyrir gasflæðið um Úkraínu sjá margar Evrópuþjóðir sem sagt fram á verulegan vanda. Sá vandi skellur þó ekki á eins og hendi sé veifað, því víða innan Evrópu eru geymdar umtalsverðar birgðir af gasi. Þær birgðir myndu sennilega duga í nokkra mánuði og því er orkuskortur ekki alveg yfirvofandi.

Áhyggjurnar beinast því að því ef gasstreymið gegnum Úkraínu félli niður í lengri tíma. Það er þó afar ólíklegt að til þess komi. Þjóðirnar innan ESB eru lang mikilvægustu viðskiptavinir Gazprom. Bæði fyrirtækið og rússneska ríkið eru afar háð tekjunum sem gassalan til Evrópu skilar (rússneska ríkið færi nær samstundis í þrot ef ekki væri fyrir Evróputekjur Gazprom). Það væri því galið ef Gazprom lokaði á gasstreymið um gasleiðslurnar til Úkraínu og því varla mikil hætta á alvarlegum orkuskorti innan ESB.

Þetta ótrygga ástand er þó engan veginn viðunandi. Enda er það eitt af forgangsmálum bæði ESB og ríkisstjórna margra Evrópuríkja að efla aðgang sinn að orku og auka þannig orkuöryggi sitt. Ástandið gagnvart Gazprom er til þess fallið að ríkin innan ESB leggi ennþá meiri áherslu á að afla orku annars staðar frá og það jafnvel þó svo slík orka kunni að vera umtalsvert dýrari. Þessi stefna gæti nýst Íslandi vel, með útflutningi á raforku um sæstreng með mikilli arðsemi fyrir Íslendinga. Þannig kann framferði Gazprom að verða vatn á myllu Íslands.

Straumurinn til Ríó

Spennan eykst! Brassarnir unnu fyrsta leikinn á HM nokkuð örugglega og stefna auðvitað á úrslitaleikinn á Maracanã-vellinum í Río í júlí. Svo verða Ólympíuleikarnir í Ríó eftir tvö ár (2016). Straumurinn liggur því til Ríó... og líka rafstraumuinn. Nýlega tók nefnilega rafmagnið að streyma til Rio de Janeiro (og Sao Paulo) eftir lengstu jafnstraumsháspennilínu veraldarinnar!

Lengsti HVDC kapall í heimi 

Það var skömmu fyrir áramótin síðustu að Brassarnir slógu þarna met Kínverja. Metið sem lengsti jafnstraumskapall heims átti 2.000 km langur HVDC-kapallinn kenndur við Xiangjiaba-stífluna í Kína. Kapallinn sá tengir þá risastóru kínversku vatnsaflsstöð (í fljótinu Jinsha) við stórborgina Shanghai lengst í austri.

Sá kínverski kapall var meðal fyrstu kaplanna af þessu tagi með 800 kV spennu, en nokkra slíka ofurkapla er nú að finna í Kína. Nýi risakapallinn í Brasilíu er með nokkuð lægri spennu (600 kV), en er aftur a móti mun lengri en kínversku ofurkaplarnir. Kapallinn í Brasilíu er nefnilega rétt tæplega 2.400 km langur!

Þessi magnaði HVDC-kapall í Brasilíu flytur raforku frá nýrri risastórri vatnsaflsvirkjun í Madeiraánni. Sem er ein af stærstu þverám Amazon. Þegar framkvæmdunum þarna verður lokið verða kaplarnir frá Madeira tveir talsins.

Risavaxin vatnsaflsvirkjun Madeiraárinnar 

Þessir heimsins lengstu jafnstraumskaplar eru geysilega öflugir; hvor um sig með flutningsgetu sem nemur 3.150 MW. Sjálft orkuverið felst í tveimur stíflum í nágrenni Porto Velho, sem er ein stærsta borgin á Amazonsvæðinu (með um hálfa milljón íbúa). Samtals verður þessi mikla vatnsaflsvirkjun 6.300 MW.

Annars vegar er þetta Santo Antônio stíflan og hins vegar stífla sem kennd er við Jirau. Vatnið frá hvorri stíflu um sig fer um u.þ.b. 50 hverfla, sem hver og einn er á bilinu 70-75 MW. Hver einasta af túrbínunum hundrað fer sem sagt hátt í að vera jafn aflmikil eins og öll Búðarhálsvirkjun (sem er 95 MW). Þetta er því sannkölluð risaframkvæmd hjá Brössunum.

Framkvæmdum við fyrri stífluna þarna í Madeirafljóti og háspennulínuna þaðan lauk fyrir nokkrum mánuðum. Og raforkan tók þegar í stað að streyma til iðnaðar- og þéttbýlissvæðanna við Sao Paulo og Rio de Janeiro.

Framkvæmdirnar teygðu sig reyndar alla leið hingað til norðursins - því risavaxnir straumbreytarnir koma frá ABB í Sviþjóð. Þaðan þurfti að sigla með herlegheitin þvert yfir Atlantshafið og langt upp með Amazonfljóti. Framkvæmdum við síðari stífluna og tilheyrandi aflstöð og rafmagnskapal vegna hennar á svo að verða lokið á næsta ári (2015). Þá mun Brasilía státa af tveimur lengstu jafnstraumsköplum heimsins.

Brasilía fyrirhugar ennþá stærri framkvæmdir í vatnsafli

Kostnaðurinn við þessar framkvæmdir vegna virkjananna þarna í Madeirafljóti er áætlaður á bilinu 15-16 milljarðar USD. Þetta er samt bara lauflétt byrjun - því á næstu árum á að reisa tugi nýrra stíflna og virkjana á Amazonsvæðinu og víðar í Brasilíu. Þar á meðal er risastíflan Belo Monte, sem verður meira en 11.000 MW. Þar verður hver og einn hverfill meira en 500 MW!

Virkjunin sú verður næststærsta vatnsaflsvirkjun veraldarinnar. Einungis hin risastóra Þriggja gljúfra virkjun austur í Kína er stærri. Þó svo framkvæmdirnar við Belo Monte hafi gengið svolítið brösótt vegna langvarandi málaferla milli stjórnvalda og verndarsinna, stefnir allt í það að miðlunarlónin í Belo Monte fari brátt að fyllast og fyrstu hverflarnir byrji framleiðslu. Þannig mun vatnsstraumurinn frá Andesfjöllunum senn skila annars konar straumi til Sao Paulo, Rio de Janeiro og annarra borga Brasilíu og knýja sívaxandi stóriðjuuppbyggingu landsins.

Ætlum við að halda áfram samkeppninni við Brasilíu?

Þó svo við Íslendingar næðum ekki að komast á HM í Brasilíu, erum við engu að síður alltaf að keppa við Brasilíu. Því óviða í heiminum er vatnsafl nýtt í eins miklum mæli fyrir áliðnað (sem greiðir lágmarksverð fyrir raforku) eins og á Íslandi og í Brasilíu. Enda eru þetta þau lönd sem hafa verið þekktust fyrir að bjóða einsleitri stóriðju lægsta raforkuverðið. Það má því með sanni segja að íslensk orkuframleiðsla hafi einkennst mjög af því að vera í beinni samkeppni við brasilísku risavirkjanirnar. Stóra spurningin er hvort svo verði áfram?

Þetta hlýtur að vera umhugsunarvert. Í því sambandi er athyglisvert að sjá hversu hröð þróunin er í byggingu sífellt stærri jafnstraumskapla, sem flutt geta raforku með hagkvæmum hætti geysilega langa vegalengd.

Sú tækniþróun er ekki bundin við slíka kapla á landi, heldur á hún líka við um neðansjávarkapla. Þróunin í Brasilíu (og Kína) er sem sagt til marks um það að senn munum við sjá slíka rafmagnskapla fara yfir þúsund-km-markið neðansjávar (lengsti slíki neðansjávarkapallinn í dag er tæpir 600 km og nú stendur til að leggja rúmlega 700 km kapal milli Bretlands og Noregs). Og það er sennilega bara tímaspursmál hvenær kapall af þessu tagi verður lagður milli Evrópu og N-Ameríku - jafnvel þó svo ennþá séu sjálfsagt einhverjir áratugir í það (hér verður giskað á að rafmagn byrji að streyma milli heimsálfanna árið 2035).

Það er líka athyglisvert að velta fyrir sér hvort við viljum áfram einbeita okkur að því að nýta íslensk vatnsföll fyrst og fremst fyrir áliðnað - og þar með stunda harða samkeppni við t.d. risavatnsorkuverin í Brasilíu. Eða hvort við viljum fremur leggja áherslu á að nýta okkur nálægðina við þá raforkumarkaði sem greiða hæsta raforkuverð í heimi - til að stórauka þau verðmæti sem vatnsaflið (og jarðvarminn) getur skapað okkur.

Sumir vilja meina að slík aukin arðsemi í orkuframleiðslu hér muni leiða til gjörnýtingar á hinum náttúrulegu íslenskum orkulindum og verða hroðalegt högg fyrir íslenska náttúruvernd. Það er auðvitað undir okkur sjálfum komið hvort við myndum fara svo sorglega leið - eða sýna þá skynsemi að gæta líka að umhverfis- og náttúruvernd. Við erum vel upplýst þjóð; ekkert á að vera því til fyrirstöðu að stórauka arðsemi í orkuframleiðslunni hér og um leið leggja ríka áherslu á verndun okkar einstöku og dásamlegu náttúru.

Risasamningur Kínverja og Rússa

Í vikunni sem leið undirrituðu rússneska Gazprom og kínverska CNPC samning um sölu á rússnesku gasi til Kína. Þetta var tvímælalaust stærsta orkufrétt vikunnar. Gasið á að koma frá stórum gaslindum í austanverðri Síberíu og verða flutt um gasleiðslu sem leggja á um fjögur þúsund km leið yfir fjöll og firnindi til Kína. Hér er fjallað um aðdraganda og innihald þessa risasamnings og hvort hann muni hafa áhrif á gasmarkaði heimsins.

Langur aðdragandi

Aðdragandi þessa samnings hefur verið afar langur. Því viðræður Rússlands og Kína um gasviðskipti hafa  staðið yfir í heilan áratug. Á þessum tíma hefur þörf ríkjanna fyrir viðskipti af þessu tagi vaxið mjög og kannski var það helsti drifkraftur þess að nú náðu ríkin loks saman.

Frá því viðræðurnar byrjuðu hefur Kína þurft að flytja inn sífellt meiri orkugjafa. Um leið hefur Rússland leitað leiða til að auka tekjur sínar af orkusölu og fá aðgang að nýjum mörkuðum fyrir rússneska gasið. Bæði Kína og Rússland hafa því verulega efnahagslega hagsmuni af því að rússneskt gas berist til Kína.

Þar að auki er um pólitíska hagsmuni að ræða. Bæði löndin vilja sýna Bandaríkjunum og Evrópu að þau geti átt mikilvæg viðskipti án aðkomu Vesturlanda. Fram til þessa hefur Evrópa verið langmikilvægasti viðskiptavinur Gazprom. Síðasta ár (2013) námu tekjur Gazprom vegna sölu á gasi til Evrópulanda meira en helmingi allra tekna Gazprom. Og það þó svo Evrópa kaupi einungis um þriðjunginn af framleiðslu Gazprom. Þó svo heimamarkaðurinn í Rússlandi sé stærsti markaður Gazprom (og Úkraína þriðji stærsti viðskiptavinurinn) er salan til Evrópusambandsins mikilvægust því þar fær Gazprom hæsta verðið

Kjánalegt fjölmiðlakapphlaup

Undirritun samningsins milli Gazprom og kínverska CNPC fór fram í tengslum við opinbera heimsókn Pútíns til Kína, sem hófst á þriðjudaginn fyrir viku. Fréttir af samningnum urðu reyndar svolítið dramatískar.

Það lá fyrir að í Kínaheimsókn sinni myndi Pútín undirrita fjölmarga viðskiptasamninga. M.a. um þróun nýrrar risaþotu sem á að keppa við Airbus og Boeing. Einnig var vitað að þeir Pútin og Xi Jinping, forseti Kína, myndu hleypa af stokkunum sameiginlegum heræfingum ríkjanna á A-Kínahafi. Það sem fjölmiðlar voru þó spenntastir fyrir var hvort það væri örugglega rétt, eins og rússnesk stjórnvöld höfðu sterklega gefið í skyn, að þarna yrði einnig loksins samið um umfangsmikil kaup Kína á rússnesku gasi frá Gazprom. Eða voru Kínverjarnir kannski ennþá að þrefa um verðið og samningur enn ekki í augsýn?

Nú urðu sumir full bráðir á sér að verða fyrstir með fréttina. Að morgni miðvikudagsins birtu nokkrir fremstu fjölmiðlar heimsins (t.a.m. bæði og Financial Times og NYT) fréttir af því að ekkert hefði orðið af undirritun samningsins. Og að það væri mikið áfall fyrir Pútín. En þegar leið á daginn birtu aðrir fjölmiðlar fyrstu fréttir þess efnis að samningurinn væri frágenginn! Þar mun rússneski fjölmiðillinn RT hafa orðið fyrstur. Og reyndist hafa rétt fyrir sér.

400 milljarða dollara samningur til 30 ára

Samkvæmt opinberum upplýsingum eru staðreyndir málsins reyndar ekkert alltof skýrar. Vissulega var samningur um gassölu undirritaður þarna í Shanghai með pompi og prakt af þeim Alexey Miller, forstjóra rússneska Gazprom, og Zhou Jiping, stjórnarformanni kínverska orkurisans CNPC (China National Petroleum Corporation). Og það undir árvökulum augum forseta Rússlands og Kína; þeirra Vladimir Pútín og Xi Jinping. En skilmálar gassölunnar eru þoku huldar; ekki var gefið upp hvernig gasið verður verðlagt og einnig er ýmislegt óljóst um fjármögnun þessa risaverkefnis. Sérfróðir í bransanum hafa jafnvel haft á orði að ýmislegt bendi til þess að einungis sé búið að móta ramma samningsins.

En hvað sem slíkum vangaveltum líður, þá er samningurinn sagður kveða á um langtímakaup CNPC á gasi frá Gazprom. Samningstímabilið er sagt vera 30 ár og að gas muni byrja að streyma eftir nýrri gasleiðslu árið 2018 eða þar um bil. Magnið er sagt verða 38 milljarða rúmmetra af gasi á ári. Og verðmæti samningsins er sagt vera nálægt 400 milljörðum USD. Þetta er því langstærsti einstaki samningur sem Gazprom hefur nokkru sinni gert.

Af ofangreindum tölum hafa menn áætlað að verðið á gasinu sé nálægt 10 USD/Btu (sem er sú mælieining sem gasmarkaðir styðjast oftast við). En eins og áður sagði eru þó uppi getgátur um að enn sé ekki búið að fastsetja verðið.

Að auki ber að hafa í huga að komið hefur fram í ummælum rússneskra ráðamanna að gasverðið í samningnum sé tengt olíuverði, en það hefur ávallt verið eitt helsta samningsmarkmið Gazprom. Fyrir vikið er mögulegt að verðið fyrir gasið eigi eftir að hækka umtalsvert eða lækka - allt eftir því hvernig olíuverð þróast. Það mun sem sagt ráðast í framtíðinni hvert hið raunverulega verðmæti samningsins er.

Verðið virðist vera í lægri kantinum

Ef miðað er við að verðið á gasinu (miðað við núverandi markaðsaðstæður á olíumörkuðum) sé nálægt 10 USD/Btu, vekur athygli að það er á svipuðum nótum eins og verðið sem samið hefur verið um í nýlegum samningum Gazprom við evrópsk orkufyrirtæki. Það hlýtur að teljast fremur hagstætt verð fyrir kínverska kaupandann (CNPC).

Hafa ber í huga að rússneska gasið sem fer til Evrópu kemur frá gaslindum sem búið er að byggja upp og tengja við markaðinn. Aftur á móti á ennþá eftir að byggja upp bæði gasvinnsluna og gaslagnirnar vegna nýja samningsins við Kína. Kostnaður við uppbyggingu gasvinnslu og lagningu gasleiðslna hefur vaxið hratt á síðustu árum. Framkvæmdirnar verða því afar kostnaðarsamar og eru sagðar kalla á fjárfestingu upp á um 70 milljarða USD. Ýmsir velta því fyrir sér hvort Gazprom muni geta staðið við samning af þessu tagi.

Á móti kemur að samningurinn er sagður fela í sér stóra fyrirframgreiðslu CNPC vegna framkvæmdanna. Þetta er að vísu eitthvað óljóst. Því þó svo Pútín hafi sagt að CNPC muni leggja fram 20 milljarða USD fyrirfram til þessarar uppbyggingar, er haft eftir Miller, forstjóra Gazprom, að þessi mál séu enn til umræðu milli fyrirtækjanna og því væntanlega ófrágengin. Þetta er enn eitt atriðið sem dregur úr trúverðugleika samningsins.

Hæpið að samningurinn hafi umtalsverð áhrif á gasmarkaði

Rússneskir ráðamenn hafa hampað samningnum sem miklum tímamótasamningi. Þetta viðhorf er eðlilegt; þetta er stærsti einstaki orkusölusamningur sem rússneskt fyrirtæki hefur gert. Miklu skiptir fyrir bæði Rússland og Gazprom að reyna að styrkja samningsstöðu sína (ekki síst fyrir Gazprom gagnvart Evrópu). Þess vegna reyna Rússar að sjálfsögðu að gera sem mest ur þýðingu samningsins. Í reynd kemur samningurinn þó varla til með að hafa umtalsverð áhrif á gasviðskipti Rússlands við Evrópu.

Æðstu menn Gazprom hafa sagt að núna þegar nýr og stór kaupandi sé tilbúinn að greiða verð sem er sambærilegt evrópsku verði, megi Evrópa búast við hækkandi gasverði. Þetta er hæpið sjónarmið eða a.m.k. er ólíklegt að Gazprom geti þrýst gasverði upp í Evrópu á næstu árum.

Evrópa kaupir margfalt meira gas frá Rússlandi en það sem samningurinn við Kína hljóðar á um. Evrópsku orkufyrirtækin eru því ennþá langmikilvægustu viðskiptavinir Gazprom. Þá ber að hafa í huga að gasviðskipti Evrópu við Gazprom virðast fara minnkandi. Enda er Evrópa sá hluti heimsins þar sem orkunotkun eykst hvað minnst - og leggur mikla áherslu á aðgang að nýjum orkulindum og aukið hlutfall endurnýjanlegrar orku. Allt miðar þetta að því að draga úr þörf Evrópu fyrir rússneskt gas.

Að auki skiptir hér máli að evrópska gasið kemur frá gaslindum sem eru miklu vestar í Rússlandi en þær sem munu skaffa kínverska gasið. Gasið sem fara á til Kína mun sem sagt koma frá nýjum gaslindum austarlega í Síberíu og verður framleitt fyrir nýjan markað.

Samningurinn felur vissulega í sér tímamót fyrir Rússland - ef hann gengur eftir. En það er fremur ólíklegt að þessi viðskipti Gazprom og CNPC hafi umtalsverð áhrif á gasmarkaði heimsins, hvort sem er í Evrópu eða annar staðar í heiminum

Mögulegt er að samningurinn seinki einhverju/ einhverjum LNG-verkefnum (gasvinnsluverkefnum þar sem gasinu er umbreytt í fljótandi form og siglt með það langar leiðir til kaupenda). Svo er þó alls ekki víst; samningur Gazprom og CNPC breytir t.d. engu fyrir gaseftirspurn landa eins og Japan og Suður-Kóreu. Sem eru risastórir kaupendur að gasi og þurfa áfram að treysta á LNG.

Ógnvænleg eftirspurn eftir orku

Það er reyndar útlit fyrir að eftirspurn Kína (og fleiri landa í Asíu) eftir gasi og öðrum orkugjöfum vaxi svo hratt að þessi samningur við Rússa verði einungis dropi í hafið. Umræddur samningur er til áminningar um hvernig eftirspurnin eftir orku í heiminum er að aukast hratt og langt í að þar verði eitthvert lát á. Sú staðreynd er nánast ógnvænleg þegar haft er í huga að talsverðar líkur virðast á því að afleiðingarnar verði miklar loftslagsbreytingar, sem víðast hvar munu hafa neikvæð áhrif á lífríki.

Gas eða gasleysi?

Allt logar þessa stundina á kommentakerfi Financial Times. Í tengslum við frétt um risasamning Rússlands og Kína um gaskaup. 

Ástæðan er sú að í morgun birti FT (og fjölmargir aðrir þekktustu fjölmiðlar heimsins) frétt þess efnis að viðræður Pútíns við ráðamenn í Kína um sölu á gasi til Kína hefðu farið út um þúfur. Því ekki hefði náðst saman um skilmálana. Myndin hér til hliðar birtist með fréttinni og átti vafalítið að vera táknræn.

Fyrirsögn fréttarinnar var China to delay Russia gas deal in blow to Vladimir Putin. Fyrir heimsókn sína hafði Pútin gert ráð fyrir að undirrita risasamning um gassöluna, en viðræður milli ríkjanna þar um höfðu staðið yfir í fjöldamörg ár. Nú átti allt að vera til reiðu, en samkvæmt fréttinni höfðu Kínverjar á síðustu stundu hafnað samningnum.

En þegar leið á daginn fóru að berast fréttir á mörgum vefmiðlum veraldarinnar af því að búið væri að undirrita samningana! Svo virðist sem sú frétt hafi byggst á fréttatilkynningu frá kínverska ríkisolíufélaginu CNPC. Og Financial Times uppfærði sína frétt, eða öllu heldur gjörbreytti frétt sinni. Og nú er fyrirsögnin China and Russia sign gas deal.

Þetta er allt hið furðulegasta mál. Svona getur orkuveröldin verið undarleg - og laufléttur samningur upp á hundruð milljarða USD ýmist verið inni eða úti! En lesendur Orkubloggsins geta skemmt sér við að lesa hér báðar umræddar fréttir FT (eldri fréttin er horfin af vef FT og hlekkur á hana opnar nýju fréttina, en Orkubloggarinn var svo forsjáll að vista textann í morgun).

---------------------------------------------------

Financial Times - May 21, 2014 5:56 am
China to delay Russia gas deal in blow to Vladimir Putin
By Lucy Hornby and Jamil Anderlini in Beijing

China will not reach an agreement to import natural gas from Russia’s Gazprom during a state visit by President Vladimir Putin this week despite strenuous Russian efforts to secure what has been portrayed as a key test of closer Sino-Russian ties.

As Moscow’s relations with the West have deteriorated over the crisis in Ukraine, Mr Putin has sought to show the world and the Russian people that he has alternative friends to the east.

Russian media, officials and Mr Putin himself have repeatedly said the 30-year, $456bn deal would be signed during the president’s visit to Shanghai, which ends on Wednesday evening.

But PetroChina, the listed subsidiary of state-owned China National Petroleum Corp, China’s largest oil company, told the Financial Times on Wednesday that the deal would not be signed on this visit.

“We won’t be signing [on this visit],” said Mao Zefeng, spokesman for PetroChina. “At the moment the import price and the domestic price are inverted. We are already losing money on imported gas, and we can’t lose more.”

Earlier this week, Anatoly Yanovsky, Russia’s deputy energy minister, was quoted by Russian state-controlled media as saying the deal was “98 per cent ready”.

In the wake of Russia’s aggressive actions in Ukraine, European countries have been rethinking their dependence on Russian gas.

If the deal had gone ahead, it would have been a powerful sign of Russia’s ability to reduce its reliance on Europe, the largest importer of Russian energy.

Even without the deal, Mr Putin’s visit has been filled with symbolic appearances intended to show the growing strength of the relationship, which both sides have described as the best in their history.

Discussions over the gas deal have gone on for more than 10 years, with negotiations snagging over price, the pipeline route and Chinese stakes in Russian projects.

The Chinese side would have driven a harder bargain in light of Gazprom’s weaker position, industry sources in Beijing said.

China formally signed previously agreed LNG supply deals as well as a massive coal co-operation project, so the Russian leader will not leave empty-handed.

Since negotiations began with Gazprom a decade ago, China has diversified its sources for imported natural gas. It buys piped gas from Central Asia and is constructing a number of LNG terminals to import from projects around the world.

Mr Putin’s decision in 2013 to end Gazprom’s monopoly on gas exports has also benefited Chinese oil companies, which have signed deals to invest in and import gas from Novatek’s Yamal LNG project. That means Russia can still profit from gas sales to China, while removing some of the political drivers for Gazprom’s long-delayed deal with CNPC. 

---------------------------------------------------  

Financial Times - Last updated: May 21, 2014 11:37 am
China and Russia sign gas deal
By Lucy Hornby and Jamil Anderlini in Beijing

China and Russia signed an eleventh hour agreement to import natural gas from Russia's Gazprom during a state visit by President Vladimir Putin on Wednesday following strenuous Russian efforts to secure what has been portrayed as a key test of closer Sino-Russian ties.

As Moscow's relations with the west have deteriorated over the crisis in Ukraine, Mr Putin has sought to show the world and the Russian people that he has alternative friends to the east.

State-owned China National Petroleum Corp, China's largest oil company, said on Wednesday it had signed a 30-year deal to buy up to 38bn cubic metres of gas per year, beginning in 2018.

The company did not give details on the pricing of the gas, the sticking point in negotiations that have stretched over a decade. Russian media and officials had said the deal would be a highlight of Mr Putin's visit.

The breakthrough came just hours after PetroChina, the listed subsidiary of CNPC, told the Financial Times that the deal would not be completed during Mr Putin's visit because of the pricing dispute.

"At the moment the import price and the domestic price are inverted. We are already losing money on imported gas, and we can't lose more," said PetroChina spokesman Mao Zefeng earlier on Wednesday.

In the wake of Russia's aggressive actions in Ukraine, European countries have been rethinking their dependence on Russian gas.

The deal is a powerful sign of Russia's ability to reduce its reliance on Europe, the largest importer of Russian energy.

Mr Putin's visit has been filled with symbolic appearances intended to show the growing strength of the relationship, which both sides have described as the best in their history.

The long-running discussions over the gas deal have involved the price, pipeline route and Chinese stakes in Russian projects.

The Chinese side would have driven a harder bargain in light of Gazprom's weaker position, industry sources in Beijing said.

On Tuesday, China formally signed previously agreed LNG supply deals as well as a massive coal co-operation project.

For China, with a growing diversity of natural gas sources including from newly licensed Russian exporters, securing supply of piped gas from Gazprom no longer holds the importance it did when the two companies began negotiating a decade ago. 

Mikil óvissa um þróun olíuframleiðslu Bandaríkjanna

Olíuvinnsla í Bandaríkjunum hefur vaxið hratt undanfarin ár. Þetta er fyrst og fremst vegna hreint ævintýralegrar aukningar í vinnslu á s.k. tight oil. Fyrir vikið hefur mjög dregið úr innflutningsþörf Bandaríkjanna á olíu... a.m.k. í bili. Stóra spurningin er hvort þessi þróun haldi áfram? Eða hvort það fari jafnvel á hinn veginn og Bandaríkin verði á brátt a ný sífellt háðari innfluttri olíu.

Þarna virðist óvissan vera ansið mikil. Í nýjustu spá upplýsingaskrifstofu bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) eru settar fram ákaflega ólíkar sviðsmyndir.

EIA segir að u.þ.b. árið 2035 kunni Bandaríkin að verða orðin algerlega sjálfbær um olíu! En EIA segir líka mögulegt að árið 2035 kunni innflutningsþörfin að verða talsvert mikil eða allt að 35-40% af olíuþörf Bandaríkjanna. Þarna er breitt bil. Raunveruleikinn mun fyrst og fremst ráðast af því hversu mikilli framleiðslu tight oil mun geta skilað næstu ár og áratugi.

Sviðsmyndin um mikla framleiðslu (sbr. græna línan á grafinu hér að ofan) gerir ráð fyrir því að þessi tegund olíuframleiðslu í Bandaríkjunum muni fara hæst í um 8,5 milljónir tunna á dag (og að það verði nálægt árinu 2035). Það muni leiða til þess að innflutningsþörf Bandaríkjanna á olíu verði engin; ekki muni þurfa að flytja inn einn einasta dropa af olíu. Þetta myndi vafalítið hafa geysilega þýðingu um allan heim, því Bandaríkin hafa löngum verið það land sem þurft hefur að flytja inn langmest af olíu (þessa dagana er innflutningsþörf Kina þó orðin á pari með Bandaríkjunum).

Sviðsmyndin um litla framleiðslu (sbr. rauða línan á grafinu hér að ofan) gerir aftur á móti ráð fyrir því að framleiðsla á tight oil muni ná hámarki strax árið 2016. Og framleiðslan á tight oil verði þá um 4,3 milljónir tunna á dag. Eftir það muni þessi tegund olíuframleiðslu innan Bandaríkjanna dala - og olíuinnflutningsþörf Bandaríkjanna taki að vaxa nokkuð bratt á ný.

Það er reyndar svo að EIA álítur líklegast að senn muni innflutningsþörfin ná lágmarki. Eftir það verði um skeið gott jafnvægi á innflutningsþörfinni (sem muni nema um 25% af olíunotkun Bandaríkjanna). U.þ.b. 2025 muni svo innflutningsþörfin fara að mjakast rólega upp á við og Bandaríkin þar með á ný þurfa að horfast í augu við óhagstæða þróun í olíubúskapnum. 

Það eru margir flóknir þættir sem munu hafa áhrif á það hversu mikil innflutningsþörf Bandaríkjanna á olíu verður á næstu árum og áratugum. Nefna má almenna þætti eins og þróun efnahagslífisins í heiminum og þróun olíuverðs. Ekki er síður óvissa um það hversu mikið af tight oil er í jörðu þarna vestra.

Það hversu hátt hlutfall Bandaríkin munu framleiða af olíuþörf sinni næstu árin og áratugina er sem sagt afar óvíst. Ef vel gengur álítur EIA að olíuframleiðsla í Bandaríkjunum muni aukast hratt á næstu árum og ná toppi árið 2036 og verða þá sem nemur 13,3 milljónum tunna á dag (til samanburðar má nefna að mestu olíuframleiðendur heimsins, Rússland og Saudi Arabía, framleiða um 10-12 milljónir tunna á dag hvor um sig). Ef aftur á móti illa gengur mun olíuframleiðsla í Bandaríkjunum ná toppi strax árið 2016 og þá verða um 9,2 milljónir tunna á dag. Líklegast þykir þó að toppnum verði náð árið 2019 og það í 9,6 milljónum tunna á dag.

Til samanburðar má nefna að nú er olíuframleiðslan í Bandaríkjunum um 7,5 milljónir tunna á dag (þ.e. meðaltalið árið 2013, en var um 8 milljónir tunna á dag í árslok 2013). Hæst náði framleiðslan þarna vestra árið 1970 þegar hún slefaði í 10 milljónir tunna. EIA álítur sem sagt líklegast að þrátt fyrir geysilega aukningu í framleiðslu á tight oil, muni olíuframleiðslan í Bandaríkjunum vart ná toppnum frá árinu 1970 (og ekki ná því sem gerist í Rússlandi og Saudi Arabíu). En að þó sé möguleiki á því að framleiðslan nái að aukast miklu meira og að Bandaríkin verði um skeið mesti olíuframleiðandi heims.

Hvað þarna verður veit nú enginn - og verður bara að koma í ljós. Þróunin mun vafalítið hafa mikil áhrif á heimsmálin og samskipti risaveldanna. Í bili geta Bandaríkjamenn glaðst yfir því að þegar litið er til sameiginlegrar olíu- og gasframleiðslu eru Bandaríkin nú fremst í flokki. En Pútín er varla sáttur við það.

Sólarorkan loks samkeppnishæf?

IBM í samstarfi við Airlight Energy og ETH Zurich var að kynna nýja og áhugaverða sólaorkutækni. Sem á að geta skilað svo mikilli orku miðað við verð að þetta boði byltingu í nýtingu á sólarorku.

Í grófum dráttum má segja að sólarorkan hafi ýmist verið notuð til að hita upp vatn eða framleiða raforku. Raforkuframleiðslan hefur einkum átt sér stað með s.k. sólarsellum (photovoltaic eða PV). Einnig er þekkt sú tækni að nota spegla til að safna sólgeislum í brennipunkt og þannig mynd gufuafl sem knýr túrbínu (Concentrated Solar Power; CSP).

Til eru fleiri tæknilausnir þar sem sólarorku er umbreytt í raforku (nefna má s.k, Stirling-disk). En PV og CSP hafa reynst hagkvæmastar og líklegastar til að geta keppt við hefðbundna orkugjafa. Þar er þó ennþá lagt í land.

Nýja útfærslan sem IBM og félagar voru að kynna felst í því að samtvinna PV og CSP. Tæknin er kölluð High Concentration Photovoltaic Thermal (HCPVT). Í einföldu máli má lýsa þessari tækni þannig að speglar eru notaðir til að safna sólargeislum í brennipunkt með svipuðum hætti eins og á við um CSP. En í stað þess að gífurlegur hitinn sem myndast í brennipunktunum hiti upp sérstaka olíu í mjóum pípum, eins og gert er í CSP-tækninni, er geislunum varpað á flögur sem innihalda sólarsellur og sérstakan kælivökva.

Sólarsellurnar framleiða rafmagn. En kerfið byggir líka á því að nýta þar að auki sem mest af hitanum sem myndast þegar kælivökvinn hitnar (án kælivökvans myndu flögurnar hreinlega bráðna eða a.m.k. eyðileggjast undan hitanum). T.d. er unnt að nýta varmaorkuna sem myndast þegar vökvinn hitnar til að eima vatn úr sjó og þannig framleiða áveituvatn. Þetta kerfi nýtist best þar sem sólgeislun er mikil og það er einmitt á svæðum þar sem lítið er um ferskvatn (t.d á Arabíuskaganum og í Sahara). Á slíkum svæðum gæti þessi tækni nýst geysilega vel.

Kerfið byggist sem sagt á því að ná miklu meiri nýtingu á sólarorkunni en þekkst hefur hingað til. Kostnaður við þessa tækni mun vera hógvær og hefur IBM upplýst að kerfið sé um þrefalt hagkvæmara en ódýrasta sólarorkutæknin sem þekkst hefur til þessa (þessi mælikvarði IBM er reyndar fremur ónákvæmur því nýting sólarorkutækni ræðst mjög af aðstæðum á hverjum stað).

Hjá IBM gefa menn það upp að kostnaðurinn jafngildi því að framleiðsla á einni MWst kosti 100 USD. Það er miklu minni kostnaður en gengur og gerist með hvort sem er PV eða CSP. Ef þessi tækni myndi nýtast í miklum mæli gæti hún þótt mun hagkvæmari en að byggja t.d. ný kjarnorkuver. Fróðlegt verður að fylgjast með hvort það gangi eftir.

Risafjárfesting í orku Norðurslóða

Góð hreyfing virðist vera að komast á eina allra stærstu einstöku fjárfestingu orkugeirans í sögunni - og það á sjálfum heimskautasvæðum norðursins.

Það eru stjórnvöld í Alaska og nokkur stærstu olíufyrirtæki heimsins sem þarna eru á ferðinni. Þau hafa áhuga á að nýta geysilegar gaslindir norður við íshafið við norðurströnd Alaska. Þaðan yrði gasinu dælt eftir nýrri gasleiðslu þvert yfir náttúruparadísina og umbreytt í fljótandi gas (LNG) í vinnslustöð sem rísa myndi skammt frá Anchorage á suðurströnd Alaska. Þaðan eiga raðir sérhannaðra tankskipa að sigla með herlegheitin á markaði sem borga hátt verð fyrir slíka orku. Þ.e. þvert yfir Kyrrahafið til orkuhungraðra Asíuríkja. 

Fjörutíu ára gömul hugmynd að verða raunhæf

Vitað hefur verið af ofboðslegu gasinu þarna í áratugi. Árið 1977 var lokið við að byggja olíuleiðsluna, sem síðan hefur flutt olíuna frá Prudhoe-flóa við norðurströnd Alaska, um 1.300 km leið allt suður til olíuhafnarinnar við smábæinn Valdez. Þar varð eitt mesta olíumengunarslys allra tíma þegar fullhlaðið risatankskipið ExxonValdez strandaði á skeri þarna skammt utan við höfnina síðla vetrar 1989 - og allt að 750 þúsund tunnur af olíu láku úr skipinu. En það er önnur saga.

Hingað til hefur því gasi sem kemur upp við olíuvinnsluna í Alaska ýmist verið dælt aftur niður í jörðina eða það brennt (s.k. flaring). Borpallar við suðurströnd fylkisins skila að vísu talsverðu gasi til vinnslu og þar var reist LNG-vinnslustöð strax árið 1969. En allt til þessa dags er það eina slíka stöðin í gjörvöllum Bandaríkjunum.

Hugmyndin um að dæla gasi eftir stórri pípulögn þvert yfir Alaska og þaðan flytja gasið til stórra markaða fæddist í olíukreppunni 1973. Þá var nýlega búið að uppgötva miklar olíu- og gaslindir við norðurströnd Alaska. Eins og áður sagði varð það til þess að þarna hófst mikil olíuvinnsla, sem var Bandaríkjamönnum afar mikilvæg.

Hugmyndir um gasleiðslu frá norðurströndum Alaska hafa reyndar verið af ýmsu tagi. Ein hugmyndin gekk út á það að leiðslan myndi liggja til Kanada og þaðan áfram suður til Bandaríkjanna. En nú bendir sem sagt flest til þess að gasið verði selt í fljótandi formi á Asíumarkað. Og málið virðist á það góðu skriði að framkvæmdir gætu hafist innan tveggja ára og verið lokið skömmu eftir 2020 eða þar um bil.

Orkuþörf Asíuríkja er drifkraftur LNG

Það er ekki fyrr en nú á allra síðustu árum að menn sjá miklu meiri arðsemi í því að nýta gasið í Alaska með því að selja það til Asíu. Þegar haft er í huga að gasverð undanfarin ár hefur verið ansið lágt vestur í Bandaríkjunum kann einhverjum að koma það spánskt fyrir sjónir að menn sjái nú tækifæri í að sækja gas alla leið norður á heimsskautasvæði Alaska. En málið er að eftirspurn stórþjóða eins og Japana, Kínverja og Suður-Kóreumanna eftir orku er geysileg. Og það skapar tækifæri fyrir Alaska.

Allar þessar asísku stórþjóðir standa frammi fyrir þeirri áskorun að tryggja aðgang sinn að orku til framtíðar. Japanir hafa áhuga á að draga úr þörf sinni á kjarnorku og Suður-Kóreumenn þurfa sífellt meira gas til að knýja efnahagskerfi sitt. Stærsti áhrifavaldurinn um gasverð til næstu áratuga (þ.e. verð á LNG; fljótandi gasi sem unnt er að flytja óravegu með skipum) verður þó vafalítið Kína.

Kínverjar standa ekki aðeins frammi fyrir sívaxandi orkuþörf, heldur ekki síður miklum mengunarvandamálum vegna kolaorkuvera. Það er því búist við að í náinni framtíð verði unnt að fá mjög gott verð fyrir LNG á þessum mörkuðum og það er grundvöllur risaframkvæmdanna í Alaska.

Framkvæmdir upp á 65 milljarða USD!

Verkefnið felur í sér hreint svakaleg fjárfestingu - jafnvel í samhengi orkugeirans þar sem menn eru býsna vanir háum tölum. Þetta er t.a.m. ennþá stærra verkefni en risagasverkefnið utan við auðnir NV-Ástralíu, sem nú er í fullum gangi (Gorgon). Þarna í Ástralíu hafa verið nefndar kostnaðartölur allt að 50 milljarðar USD. Tölur vegna gassins í Alaska eru ennþá nokkuð á reiki, en heildarfjárfestingin þar gæti orðið allt að 65 milljarðar USD. Sem jafngildir rúmlega 7.200 milljörðum ISK.

Þetta kann einhverjum að þykja ævintýralega fjárfesting í einu gasverkefni. En hafa ber í huga að árlegar tekjur af gassölunni gætu orðið um 20 milljarðar USD! Þess er vænst að útflutningurinn muni nema allt að 1000 milljónum BTU á ári. Rannsóknir sýna að svæðið þarna nyrst í Alaska gæti að öllum líkindum staðið undir slíkri framleiðslu í a.m.k. 35 ár (miðað við sannreyndar birgðir eða proven reserves). Og sumar spár segja að gasbirgðirnar þarna séu hátt í sexfalt það magn!

Ein stærsta gaslind heimsins

Reynist það rétt er um hreint ótrúlegar gaslindir að ræða. Fyrir þau okkar sem eru vanari að höndla olíumagn fremur en jarðgas, má nefna að orkan í því gasi sem þarna er sannreynt jafngildir nálægt 7 milljörðum tunna af olíu. Og reynist spár um endanlegt magn jarðgassins þarna nyrst í Alaska vera réttar, væri það sambærilegt við að svæðið hefði að geyma um 40 milljarða tunna af olíu!

Til samanburðar má nefna að olíusvæðið allt við Prudhoe Bay hefur samtals að geyma um 25 milljarða tunna af olíu - og er langstærsta olíulind sem nokkru sinni hefur fundist í Bandaríkjunum og Norður-Ameríku allri. Og jafnvel þó svo gaslindin þarna nyrst í Alaska reynist einungis við lægri mörkin, er þetta engu að síður sannkölluð risaorkulind og stjórnvöld í Alaska eðlilega ansið spennt fyrir verkefninu. Þetta ævintýri jafnast þó vart á við það einstaka tækifæri sem raforkusala frá Íslandi til Evrópu gæti skilað íslensku þjóðinni. En það er ennþá ein önnur saga.

1.300 km gasleiðsla, LNG vinnslustöð og höfn fyrir séræfð gasflutningaskip

Ef þetta risastóra gasverkefni verður að raunveruleika verður lögð um 1.300 km löng gasleiðsla þvert yfir Alaska; frá vinnslusvæðunum við norðurströndina og til LNG-vinnslustöðvarinnar í suðri.  Frá höfninni við Nikiski á Kenai-skaganum (skammt suðvestur af borginni ljúfu Anchorage) verður stanslaus umferð sérhannaðra gasflutningaskipa, sem mun flytja gasið í fljótandi formi til kaupendanna í Asíu.

Nikiski var nýlega valin úr hópi tuttugu mögulegra staðsetninga fyrir vinnslustöðina. Fyrirtækin sem hyggjast koma þessu öllu í framkvæmd eru breska BP og bandarísku ConocoPhillips og ExxonMobil. Sjálf gasleiðslan, sem stendur til að leggja þarna þvert yfir Alaska, verður um metri í þvermál. Og verður því um margt lík olíuleiðslunni sem þarna var lögð fyrir rúmum 35 árum.

Alaska er draumaáfangastaður

Orkubloggarinn skoðaði þessar slóðir í haust sem leið (2013; fjórar neðstu ljósmyndirnar hér eru einmitt úr þeirri ferð). Það er sannarlega ævintýralegt að sjá þetta mikla orkumannvirki liðast þarna um villta náttúruna. Og ekki síður spennandi að sjá villta svartbirnina úða í sig laxi í árósnum rétt utan við olíuhöfnina í Valdez. Ég get með góðri samvisku hvatt alla til að fá sér flugmiða til Anchorage og ferðast um Alaska (og á vel að merkja engra hagsmuna að gæta gagnvart Icelandair). Ferð þangað og til Fairbanks og suður með olíuleiðslunni til Valdez er alveg einstök og dásamleg upplifun.

Æsist nú olíuleikurinn

Ótrúlegir atburðir eru nú að gerast á olíumarkaði. Og engu líkara en alræmdir ólígarkar séu með flugumenn í innsta hring bandaríska stjórnkerfisins.

Í dag uppfærðu bandarísk stjórnvöld lista sinn yfir einstaklinga og fyrirtæki sem sæta viðskiptaþvingunum. Bandarískum borgurum og fyrirtækjum er óheimilt að eiga viðskipti við þá sem eru á þessum lista og eignir þeirra (og tengdra fyrirtækja) innan bandarískrar lögsögu eru frystar. Flest okkar erum orðin vön að heyra af slíkum aðgerðum gagnvart t.d. Íran og ýmsum hryðjuverkahópum, en nú beinast spjótin að rússneskum hagsmunum (vegna deilunnar um Krímskaga). 

Á listanum frá í dag eru nokkrir sannkallaðir stórlaxar. Hér skal sérstaklega nefndur hinn „finnski“ Gennady Timchenko. Þó svo Timchenko sé með finnskan ríkisborgararétt og sé ættaður frá Armeníu eru fáir viðskiptajöfrar með jafn mikil rússnesk tengsl. Timchenko var starfsmaður í sovéska viðskiptaráðuneytinu og er sagður hafa kynnst Pútín á tíunda áratugnum þegar á sá síðarnefnd var meðal æðstráðenda í Skt. Pétursborg.Smám saman varð Timchenko sífellt umsvifameiri í viðskiptalífinu og er í dag einn auðugasti maður veraldar.

Meðal stærstu eigna hans er um fimmtungshlutur í gasrisanum Novatek, sem er stærsta gasfyrirtækið í Rússlandi á eftir Gazprom. Timchenko er einnig stór hluthafi í fjölmörgum stórum fyrirtækjum í rússneska efnaiðnaðinum, byggingaiðnaðinum, fjármálageiranum og á járnbrautir, timburfyrirtæki o.s.frv. Mestu skiptir þó væntanlega tæplega helmingseign hans í Gunnvöru- Gunvor - sem er eitt af stærstu olíuviðskiptafyrirtækjum heimsins.

Risavöxtur Gunnvarar má ekki síst rekja til þess að þegar rússneska ríkið þjóðnýtti olíurisann Yukos. Þó svo eigir Yukos rynni fyrst og fremst inn í rússneska ríkisfyrirtækið Rosneft, var það Gunnvör sem hreppti stærstan hluta af útflutningssamningum Yukos. M.ö.o. rennur stærstu hlutinn af rússnesku olíunni um hendur Gunnvarar, sem fær í sínar hendur passlega þóknun af öllum þeim risaviðskiptum. Það kemur því ekki á óvart að Gennady Timchenko sé stjarnfræðilega efnaður og af sumum talinn meðal allra ríkust manna heims með auð upp á allt að 25 milljarða USD (tölur um auð hans eru mjög á reiki).

Þó svo hjá Gunnvöru séu menn gefnir fyrir að vinna fremur hljótt hefur kastljósið upp á síðkastið óhjákvæmilega beinst að fyrirtækinu og hreint ótrúlegum og stundum nokkuð furðulegum umsvifum þess. Gunnvör er í dag ekki bara milligönguaðili um útflutning á rússneskri olíu. Heldur alþjóðlegur hrávörurisi með aðalstöðvar í snyrtipinnalandinu Sviss. Það hefur þó ekki orðið til að kveða niður kviksögur um að Pútín sjálfur sé stór hluthafi í Gunnvöru - eða njóti a.m.k. ávaxtanna sem þar verða til. En hvort sem bandarísk stjórnvöld telja föt fyrir þeim sögum eða ekki, þá var sem sagt verið að setja Timchenko á svarta listann. Það hefði að óbreyttu getað stöðvað stóran hluta af olíuviðskiptum Gunnvarar. En í dag birtust svo þær mögnuðu fréttir að í gær hafi Timchenko selt allan hlut sinn í Gunnvöru!

Kaupandinn er sagður vera viðskiptafélagi hans og hinn aðaleigandinn; Svíinn Torbjörn Törnqvist. Þetta eru augljóslega risastór viðskipti því t.d. eru árlegar tekjur Gunnvarar nálægt 100 milljörðum USD. Stóra spurningin er bara hvort að það var í alvöru Timchenko eða Pútín sem þarna var að losa um aura - og koma þeirri eign undan hinum langa armi bandaríska stjórnkerfisins? En það er varla sanngjarnt að Orkubloggið sé að byggja á einhverjum kjaftasögum. Og þess vegna kemur Pútin þarna hvergi að málum! Það virðist þó sem bandarísk stjórnvöld telji sig af ástæðu til að álíta, að tengslin þarna á milli séu einhver og jafnvel ansið náin.

Varla er Gennady Timchenko sérstaklega sáttur við það að vera ekki lengur hluthafi í gullgerðarvélinni Gunnvöru. En það er kannski huggun harmi gegn að hann ætti að hafa fengið nokkra milljarða USD fyrir lítilræðið. Skemmtilegust er þó auðvitað samt sú „einskæra tilviljun“ að hlutur Timchenko's í Gunnvöru hafi skipt um eigendur einmitt daginn áður en bandarísk stjórnvöld ætluðu að ná tökum á Pútín með því að beina spjótum sínum að stærsta hluthafanum í fyrirtækinu. Það verður spennandi að sjá hvernig Bandaríkjamennirnir bregðast við þessu. 

Viðbót 21. mars: Bandarísk stjórnvöld virðast ekki í vafa um bein tengsl Pútín's við Gunnvöru: "Putin has investments in Gunvor and may have access to Gunvor funds" (sbr. hér). Fyrir okkur orkuboltana væri áhugavert að sjá sannanir bandarískra stjórnvalda fyrir þessum tengslum - því annars eru þetta ennþá bara getgátur.