Statoil spennt fyrir breskri vindorku

Norska olíufyrirtækið Statoil hefur á liðnum árum fjárfest sífellt meira í vindorkuverum. Þar er um að ræða nýtingu vindorku utan við ströndina, þ.e. í sjó. Og nú hyggst Statoil byggja fyrsta fljótandi vindorkuverið, utan við strönd Skotlands.

Fyrsta vindorkuverið sem Statoil, í samstarfi við norska Statkraft, byggði var Sheringham Shoal. Sem liggur um 20 km utan við strönd Norfolk á Englandi. Þarna voru á árunum 2009-2011 settar í sjó 88 turnar, hver um sig með hverfil með 3.6 MW afl.

Samtals eru þetta því 317 MW og að sögn Statoil er raforkuframleiðslan um 1,100 GWst á ári. Sem samsvarar raforkunotkun um 220 þúsund breskra heimila. Til samanburðar má nefna að Blönduvirkjun er 150 MW og framleiðir nálægt 1.000 GWst árlega. Þar er raforkuframleiðslan pr. MW því um eða rúmlega helmingi meiri, sem sýnir hagkvæmni vatnsafls umfram vindorku (auk þess sem vatnsaflið er miklu jafnari og fyrirsjáanlegri orkugjafi).

En nú i byrjun nóvember ákvað Statoil að taka vindorkuna skrefi lengra og reisa fyrsta fljótandi vindorkuverið. Þetta er 30 MW tilraunaverkefni, sem samanstendur af fimm risastórum vindmyllum sem eru hver um sig með 6 MW uppsett afl. Verkefnið nefnist Hywind Scotland og staðsetningin er um 25 km utan við austurströnd Skotlands. Sjávardýpið þar er um og yfir 100 m og þess vegna alltof dýrt að ætla sér að láta turnana standa á hafsbotni. Þess í stað verða þeir fljótandi! Og festir við hafsbotninn með svipuðum ætti eins og fljótandi olíuborpallar, þ.e. með sérhönnuðum akkerum.

Þarna er um a ræða útfærslu sem menn hafa verið að þróa á liðnum árum. Með því að koma vindmyllunum fjær ströndinni (þar sem dýpið er jafnan óhjákvæmilega meira) næst betri nýting vegna jafnari og meiri vinda. Þar með verður kostnaður per framleidda orkueiningu lægri. Áætlanir Statoil gera ráð fyrir að kostnaður pr. framleidda MWst hjá Hywind Scotland verði sem samsvarar um 130-150 USD. Í dag er almennt álitið að kostnaður vegna vindorku sem framleidd er utan við ströndina sé að lágmarki um 170-180 USD/MWst, þ.a. að þarna er vonast eftir allt að 30% meiri hagkvæmni en nú þekkist í þessari tegund raforkuframleiðslu.

Hæðin á turnunum verður allt að 200 m og þar af um helmingurinn neðansjávar. Þvermál blaðanna verður allt að 160 m, þ.a. að í efstu stöðu mun vindmyllan ná um 180 m hæð yfir sjávarmáli. Til samanburðar þá er Hallgrímskirkja rétt rúmir 70 m há og Big Ben í London um 100 m. Þetta er sem sagt gríðarlega mikið mannvirki.

Þarna er um að ræða mjög athyglisvert tilraunverkefni, sem á að geta framleitt raforku sem fullnægir orkuþörf um 20 þúsund breskra heimila. Eins og áður sagði verður uppsett afl Hywind Scotland samtals 30 MW. Hjá Statoil eru menn bjartsýnir um að raforkuframleiðsla af þessu tagi - með stórum fljótandi vindrafstöðvum - verði orðin töluvert umsvifamikil innan ekki mjög fjarlægrar framtíðar.

Áætlað er að raforkuframleiðslan þarna verði komin á fullt árið 2017. Gangi þetta vel má búast við að Statoil geti orðið leiðandi í uppsetningu og rekstri vindorkuvera af þessu tagi. Þannig horfa Norðmenn til tækifæra framtíðarinnar. Og ekki annað hægt en að dáðst að þrautseigju þeirra og hugkvæmni, en verkefnið er í beinu framhaldi af stefnumótun Statoil í vindorku og tilraunum með slíka fljótandi vindrafstöð skammt utan við Stavanger.

Kostnaðurinn við þetta 30 MW verkefni er áætlaður um 4 milljarðar norskra króna. Sem er all svakalegt, þegar haft er í huga að það merkir að hvert MW kostar þá rúmlega 7 milljónir USD. Það merkir að kostnaðurinn þarna er margfaldur á við það sem kostar að virkja íslenskt vatnsafl eða jarðvarma (þar sem nýtingin er miklu meiri). Enda er jú gert ráð fyrir að kostnaður á framleidda MWst verði um fimm sinnum meiri hjá Hywind Scotlannd en gerist og gengur í nýjum virkjunum hér á landi.

Mestu skiptir þó að sjálfsögðu að kostnaðurinn þarna gæti orðið mun lægri en almennt er í vindorku utan við ströndina í dag. Og algerlega nauðsynlegt að ráðast í verkefni af þessu tagi til að láta reyna á hvort auka megi verulega framleiðslu á endurnýjanlegri orku með ódýrari hætti en almennt þekkist í Evrópu í dag. 

Kaupskylda hvilir á Rio Tinto Alcan

Í skrifum Orkubloggsins um kaupskyldu skv. raforkusamningi Rio Tinto Alcan og Landsvirkjunar vegna Straumsvíkur, hefur Orkubloggarinn sett fram ýmsar skoðanir og jafnvel fullyrðingar. Með þeim mikilvæga fyrirvara að samningurinn er ekki opinber og þess vegna óhjákvæmilegt annað en að óvissa sé fyrir hendi.

Af umfjöllun fjölmiðla um verkfallsboðun í álverinu í Straumsvík virðist sem einhver óvissa sé hjá fjölmiðlamönnum um kaupskyldu RTA vegna raforkusamnings álversins. Þ.e. að ekki sé alveg víst að kaupskylda hvíli á móðurfélagi álversins. Af fyrirliggjandi gögnum er þó unnt að álykta sem svo að nánast öruggt er að kaupskylda móðurfélagsins er fyrir hendi.

Í þessu sambandi má vísa til þess að skv. fyrirliggjandi gögnum segir að skv. samningum vegna álvers Alcoa á Reyðarfirði ábyrgist móðurfélagið Alcoa „með beinum hætti [...] greiðslu fyrir rafmagnið samkvæmt [...] kaupskylduákvæði“. Þegar endursamið var við Rio Tinto Alcan vegna Straumsvíkurversins árið 2010 er útilokað annað en að slíkt sambærilegt kaupskylduákvæði hafi einnig verið í þeim samningi. Enda hefur slík kaupskylda móðurfeálgs ÍSAL (Straumsvíkurversins) verið fyrir hendi allt frá upphafi vegna álversins í Straumsvík, sbr. eftirfarandi orð Jóhanns Hafstein á Alþingi árið 1966: 

Hér er ábyrgð Alusuisse á kaupum rafmagns allan samningstímann, enda þótt loka yrði verksmiðjunni af einhverjum skakkaföllum, sem fram kæmu í sambandi við álframleiðslu, og það borgaði sig ekki að framleiða ál hér.

Að þessu sögðu, sbr. einnig skýrsla Eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) frá 2010 um nýjan raforkusamning Landsvirkjunar og RTA og með vísan til ársreikninga álversins og skýrslna CRU og fleiri greiningarfyrirtækja um raforkuverð til álvera, þá er staða málsins i Straumsvik nú nánast örugglega eftirfarandi:

• Álverið er með kaupskyldu á um 3.000 GWst árlega.
• Sú kaupskylda er til 2036.
• Núverandi verð þessarar raforku er nálægt 100 milljónum USD árlega.
• Síðustu tíu árin hefur álframleiðslan í Straumsvik (EBITDA) alltaf skilað hagnaði.
• Vegna mjög lágs álverðs núna, er eitthvert tap á þessu ári mögulegt.
• Vegna hóflegs raforkuverðs er álverið í Straumsvík þó vel samkeppnishæft.
• Verið er að loka óhagkvæmum álverum víða um heim.
• Það eykur líkur á að senn muni álverð fara hækkandi.
• Þess vegna er ólíklegt að nokkur vilji sé til að hætta framleiðslu í Straumsvík.
• Þar að auki væri það mjög dýrt vegna kaupskyldunnar á raforkunni.
• Þess vegna eru allar yfirlýsingar um lokun álversins afar ótrúverðugar.
• RTA er að einfaldlega reyna að þrýsta kostnaði vegna kjarasamninga niður.

Með vísan til þess sem að ofan greinir má telja líklegt að samningsstaða stjórnenda álversins sé veik og að fljótlega náist samningar í kjarasamningaviðræðunum. Stjórnendur álversins gera sér eðlilega grein fyrir að það er auðvitað ekki víst að samningar takist áður en verkfallið skellur á eftir u.þ.b. viku. Þess vegna hafa þeir verið duglegir við að viðra mögulega lokun álversins - vafalítið í þeim tilgangi að reyna að tryggja sér að ef samningar nást ekki á næstu dögum verði sett lög sem stöðvi verkfallið.

Að lokum skal minnt á að allar ofangreindar ályktanir eru með þeim fyrirvara að sá sem þetta ritar hefur ekki séð raforkusamning RTA og Landsvirkjunar. Og veit því ekki fyrir víst hvað þar nákvæmlega er ritað um kaupskylduna.

Telst innanhúsverkfall til óviðráðanlegra ytri atvika?

Nú má víða sjá í fjölmiðlum vangaveltur um hvort álverið í Straumsvík muni senn loka. Hér verður athyglinni beint að því hvenær stóriðjufyrirtæki er heimilt að losna undan samningsskyldu um raforkukaup vegna verkfalls.

Force majeure

Atburðarásin sem þarna er velt vöngum yfir er á þá leið að verkfall skelli senn á í álverinu, slökkt verði á kerunum og að of dýrt verði að endurræsa álverið, sökum þess hversu álverð er lágt. Þar með falli niður kaupskylda á raforku, vegna ákvæða í orkusamningnum um að ekki þurfi að efna samningsskyldur ef framleiðsla stöðvast vegna óviðráðanlegra ytri atvika, svo sem vegna verkfalla. Þetta virðist vera atburðarás sem stjórnendur álversins eru að boða.

Telst verkfall innan stóriðjufyrirtækisins óviðráðanleg ytri atvik?

Þegar stóriðjufyrirtæki ber fyrir sig force majeure vegna verkfalls innan fyrirtækisins er líklegt að túlka beri heimildina þröngt (þ.e. heimild fyrirtækisins til að hætta að efna samningsskyldur sínar). Því annars gæti stóriðjufyrirtæki svo til hvenær sem er vísað til óviðráðanlegra ytri atvika með því einu að stefna vinnudeilu í hnút. 

Þetta merkir að ef utanaðkomandi verkföll stöðva starfsemi stóriðjufyrirtækis, t.d. vegna þess að aðföng berast ekki til framleiðslunnar, þá er um að ræða óviðráðanleg ytri atvik. En ef verkfall snýr að fyrirtækinu sjálfu, þ.e. starfsfólki þess, eru almennt mun þrengri heimildir fyrir fyrirtækið til að bera fyrir sig force majeure. 

Þess vegna er mögulegt að jafnvel þrátt fyrir verkfall í stóriðjufyrirtæki, sé fyrirtækinu ekki heimilt að víkja frá samningsskyldu um raforkukaup. Það er þó ekki útilokað að fyrirtækinu sé slíkt heimilt; það fer eftir orðalagi viðkomandi force majeure ákvæða og hversu þröngt eða rúmt dómstólar í viðkomandi landi hafa talið slík ákvæði heimila að víkið sé frá samningsskyldum.

Getur verkfall og tjón vegna þess heimilað stóriðjufyrirtæki að víkja frá samningsskuldbindingum til frambúðar?

Þegar framleiðsla stóriðju stöðvast vegna verkfalls getur verið ansið kostnaðarsamt að koma framleiðslunni aftur af stað að afloknu verkfallinu. Ef aðstæður á viðkomandi markaði eru erfiðar kann stóriðjufyrirtækið að sjá hag sinn í því að hætta starfseminni. Ef í gildi er langtímasamningur um raforkukaup vaknar þá sú spurning hvort stóriðjufyrirtækinu sé heimilt að hætta að efna þann samning til frambúðar með vísan til óviðráðanlegra ytri atvika. Ef slík heimild telst vera fyrir hendi getur stóriðjufyrirtækið sem sagt hætt að efna orkusamninginn án þess að vanefndaúrræði verði virk.

Almennt má segja að í svona tilvikum geti stóriðjufyrirtækið ekki komist undan raforkusamningnum (nema með samþykki raforkusalans og annarra hlutaðeigandi). Stórir raforkusamningar af þessu tagi fela í sér mjög miklar skuldbindingar fyrir báða aðila, þ.e. bæði kaupanda og seljanda. Slíkir orkusamningarnir eru oft gerðir til margra áratuga, enda kalla þeir oft á geysilegar fjárfestingar raforkuframleiðandans (raforkuseljandans) sem áratugi tekur að greiða niður. Þess vegna eru augljós rök til þess að túlka verður force majeure ákvæði þröngt í svona tilvikum. Stóriðjufyrirtækið (raforkukaupandinn) getur sem sagt ekki beitt fyrir sig innanhúsverkfalli sem lögmætri ástæðu til að hætta alfarið að efna raforkusamninginn til frambúðar.

Niðurstaða

Þessi örstutta skýring á samningsákvæðum um óviðráðanleg ytri atvik er að sjálfsögðu alls ekki tæmandi og t.a.m. hefur hér ekkert verið fjallað um skyldur aðila til að takmarka tjón af völdum force majeure. En í hnotskurn þá felur þessi stutta samantekt í sér eftirfarandi ályktanir.

Ef til verkfalls kemur í Straumsvík er mögulegt en alls ekki víst að álfyrirtækið geti losnað undan kaupskyldu á raforku á meðan verkfallið varir. Ef til þess kemur að álverið hætti starfsemi, með vísan til tjóns vegna verkfalls, er aftur á móti afar ólíklegt og nánast útilokað að álverið geti einhliða losnað undan kaupskyldu sinni á raforku.

Hér hefur í hnotskurn verið lýst aðstæðum og ályktunum sem almennt gilda um force majeure ákvæði. Í einstaka tilvikum geta samningar milli t.d. stóriðjufyrirtækis og orkufyrirtækis verið með öðrum hætti. 

Orkusamningar stóriðjufyrirtækjanna hérlendis hafa ekki verið birtir. Þess vegna er auðvitað útilokað að komast hér að tiltekinni niðurstöðu um túlkun á þeim. En ef þeir eru með þeim hætti sem almennt gerist í heiminum er, eins og áður sagði, afar ólíklegt og nánast útilokað að álverið í Straumsvík geti, með vísan til verkfalls hjá álverinu og tjóns af völdum slíks verfalls, losnað einhliða undan orkusamningi sínum til frambúðar.

Til umhugsunar

Talsmaður álversins í Straumsvík hefur sagt að ekki sé sjálfgefið að álverið verði ræst á ný ef til verkfalls kemur. Kaupskylda álversins er nálægt 3 TWst af raforku árlega. Fyrir það greiðir álverið nálægt 100 milljónir USD árlega. Og orkusamningurinn gildir til 2036. Viðkomandi talsmaður álversins getur vafalaust útskýrt það hvernig í ósköpunum álver sem hefur samfellt haft hagnað af álframleiðslu sinni allan liðinn áratug, telur það mögulega hagkvæmt að hætta starfsemi en greiða samt um 100 milljónir USD árlega næstu tuttugu árin fyrir raforku sem það ekki notar.

Kolaiðnaður kaupir þingmenn

Hér á Íslandi barma álfyrirtækin sér undan kolefnisgjaldi sem leggst á þau vegna kolefnislosunar frá álverunum - og samskonar er nú uppi á teningnum hjá bandarískum kolafyrirtækjum.

Fyrir um þremur mánuðum samþykkti stjórn Barack Obama nýjar stjórnvaldsreglur sem gerir fylkjunum skylt að takmarka losun gróðurhúsalofttegunda frá starfsemi innan sinna marka (the Clean Power Plan). Þessar nýju reglur beinast einkum og sér í lagi að raforkuverum sem nota kol til framleiðslunnar. Það kemur því kannski ekki á óvart hversu bandaríski kolaiðnaðurinn hefur undanfarið dælt fé í bandaríska þingmenn, í því skyni að reyna að afnema umrædda ákvörðun Obama-stjórnarinnar.

Meginmarkmið the Clean Power Plan er að árið 2030 hafi Bandaríkin minnkað losun gróðurhúsalofttegunda um 32% miðað við það sem var árið 2005. Og varla var blekið þornað á þessari nýju áætlun, þegar peningaflóðalda bandaríska kolaiðnaðarins skall á þinghúsinu á Capitol Hill. Með þeim afleiðingum að þar hefur hópur öldungadeildarþingmanna síðustu vikur unnið hörðum höndum að því að stöðva þetta verkefni ríkisstjórnarinnar.

Þar eru viðkomandi þingmenn í kapphlaupi við tímann. Þarna skyldi reynt að beita lagaheimild sem heimilar þinginu að stöðva nýjar stjórnvaldsreglur með sérstakri þingsályktun einfalds þingmeirihluta. Skv. viðkomandi löggjöf (Congressional Review Act frá 1996) er gefinn 60 daga frestur til að samþykkja slíka þingsályktun. Og sökum þess að sá 60 daga frestur byrjaði að líða 23. október s.l. (2015) - við birtingu viðkomandi stjórnvaldsreglna - hafa menn verið sveittir að reyna að tryggja nauðsynlegan meirihluta við tillöguna. Til að stöðva „stríð Obama gegn kolum“. Eins og þeir ljúflingarnir kalla the Clean Power Plan.

Og nú í liðinni viku tókst ætlunarverkið; þingsályktunartillagan var samþykkt með 52 atkvæðum gegn 46. En allir vita að Obama mun beita neitunarvaldi gegn tillögunni. Þess vegna virðist þetta stormur í vatnsglasi. En þeir sem best hafa sett sig inn í málið telja að í reynd hafi ályktunin þann tilgang að reyna að draga úr trúverðugleika Bandaríkjastjórnar á loftslagsráðstefnunni sem er að byrja í París eftir fáeina daga. Og að kolaiðnaðurinn bandaríski vonist til þess að þetta muni draga úr möguleikum á að Bandaríkin taki á sig viðtækar skuldbindingar í loftslagsmálum.

Eðli málsins samkvæmt eru öldungadeildarþingmennirnir sem samþykktu tillöguna gegn losunarmarkmiðum Obama-stjórnarinnar fyrst og fremst frá kolafylkjunum. Þarna snérust meira að segja þrír þingmenn demókrata á sveif með repúblíkönum, sem voru öldungadeildarþingmennirnir Joe Manchin frá Vestur-Virginíu (Mountain Mama!), Heidi Heitkamp frá N-Dakóta og Joe Donnelly frá Indiana. Leiðtogi þessarar kolsvörtu þingsályktunar er aftur á móti repúblíkaninn Mitch McConnell frá Kentucky. Sem er einmitt leiðtogi meirihluta repúblíkana í Öldungadeildinni.

Það er svo alveg sérstaklega áhugavert að sjá hversu mikið fé viðkomandi þingmenn hafa fengið frá kolaiðnaðinum. Samkvæmt yfirliti CNBC hafa t.a.m. bæði McConnell og Manchin fengið hátt í hálfa milljón USD í stuðning frá kolafyrirtækjum. Það skal þó skýrt tekið fram að blessaður öðlingurinn hann McConnell er auðvitað alls ekki að berjast fyrir kolafyrirtækin, heldur fyrir kolanámuverkamennina. Eða eins og hann orðar það sjálfur:

Here’s what is lost in this administration’s crusade for ideological purity: the livelihoods of our coal miners and their families. Folks who haven’t done anything to deserve a ‘war’ being declared upon them.

Að lokum má svo nefna að nokkrir demókratar á þingi hafa notað tækifærið til að taka enn eitt skrefið gegn kolafyrirtækjunum. Sem felst í tillögu þeirra um að hækka gjald á slík fyrirtæki sem vinna kol á alríkislandi. Demókratarnir telja eðlilegt að vinnslugjaldið taki mið af þeirri kolefnislosun sem kolabruninn veldur - og telja að við gjaldið skuli bætast e.k. kolefnisskattur. Hvort af því verður mun væntanlega ráðast af því hvort demókratar nái brátt á ný meirihluta á Bandaríkjaþingi.

Straumhvörfum spáð í raforkumálum heimsins

Nú i aðdraganda loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í París er fróðlegt að skoða glænýja framtíðarsýn Alþjóða orkustofnunarinnar (IEA). Þar er höfuðáherslan á mikinn vöxt kolefnislausrar raforku. Spáð er mikilli aukningu í raforkunotkun heimsins næstu áratugina. Og að þar verði langmestur vöxtur í raforku sem unnin er með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda.

Í hnotskurn þá spáir IEA því að raforkunotkun heimsins árið 2040 verði 70% meiri en er í dag. Stóru tíðindin í spánni eru þau að kolanotkun í Kína sé að nálgast hámark. Og að snemma á fjórða áratug aldarinnar (þ.e. upp úr 2030) verði endurnýjanleg orka orðin stærsti hlutinn að baki raforkunotkun heimsins (en í dag eru bæði kol og jarðgas langtum mikilvægari í raforkuframleiðslu en endurnýjanleg orka). Og að árið 2040 muni meira en helmingur nýrrar raforkuframleiðslu koma frá endurnýjanlegum auðlindum.

Til að þessi spá gangi eftir þarf gífurlegar fjarfestingar í endurnýjanlegri orku. Svo miklar að sumpart virðist spáin fremur byggja á óskhyggju en raunveruleika hagfræðinnar. Lykilatriðið verður hversu viljugar þjóðir heims eru til að minnka hlutfall jarðefnaeldsneytis í raforkuframleiðslu og styðja við aukna framleiðslu grænnar eða kolefnislausrar raforku.

Gangi spá IEA eftir mun kolefnislosun vaxa miklu hægar en sem nemur vextinum í raforkunotkun. Og að brátt muni kolefnislosun vegna raforkuframleiðslu í heiminum ná jafnvægi.

Hvort þessi spá gengur eftir er auðvitað ómögulegt að fullyrða nokkuð um. Hvort þetta telst raunhæft hjá IEA mun m.a. ráðast af þeim ákvörðunum sem teknar verða á Parísarráðstefnunni nú í byrjun desember. Verði niðurstaðan þar mjög í hag endurnýjanlegrar orku, mun það vafalítið verða til þess að auka ennþá meira eftirspurn eftir raforku frá endurnýjanlegum auðlindum, þ.á m. frá endurnýjanlegum auðlindum Íslands. Þetta eru því sannarlega spennandi tímar.

Ofgnótt

Það er offramboð af olíu. Það er offramboð af áli. Það er offramboð af kopar. Og það er offramboð af stáli. Og fleiru. En þetta má líka orða þannig að það sé skortur a eftirspurn. Eða að eftirspurnin hafi vaxið hægar en framboðið. Þannig álítur Englandsbanki að stærstan hluta verðlækkunar á olíu undanfarna sex mánuði megi rekja til lítillar eftirspurnar fremur en offramboðs.

Það er sem sagt misræmi milli framboðs og eftirspurnar á mörgum hrávörum og það veldur lágu verði. Meginsástæða þessa nokkuð svo óvænta misræmis er sennilega sú að það hefur hægt meira á efnahagsvexti Kína en almennt var gert ráð fyrir.

Já - hrávöruverð er almenn lágt nú um stundir. En sjónir manna beinast þó ekki síður að því að þróun hagnaðarhlutfalls (profit margin) fyrirtækja í bandarísku S&P500 vísitölunni sé nú með þeim hætti að það bendi til efnahagskreppu þar vestra. Sem þá myndi vafalítið hafa neikvæð áhrif á efnahagslíf um veröld víða. 

Aðrir segja að ekki sé unnt að draga slíkar ályktanir af þessari þróun nú. Því umrædd lækkun hagnaðarhlutfalls eigi fyrst og fremst við um fyrirtæki í orkugeiranum. Samskonar þróun hafi orðið árið 1985 án þess að leiða til samdráttar sem flokkast sem kreppa. Það sé því mögulegt og jafnvel líklegt að efnahagsástandið í Bandaríkjunum sé í góðu lagi. 

Hvað sem þessu líður þá er þetta a.m.k. ömurlegur tími fyrir marga hluthafa í orkufyrirtækjum. Þess vegna verður spennandi að sjá hvað kemur út úr loftslagsráðstefnunni í París, sem hefst nú um mánaðarmótin næstu. Ef þar verða samþykkt metnaðarfull og raunhæf markmið um að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda ætti það að hressa við hlutabréfaverð og hækka verðmæti fyrirtækja í endurnýjanlegri orku. Þá er bara stóra spurningin: Ætti ríkið að selja Landsvirkjun? Svari hver fyrir sig.

Ofurdollan komin á sinn stað

Eins og tekið var fram í síðasta pistli mínum á vef mbl.is er ég kominn í hlé frá skrifum þar og um íslensk orkumál. Ég mun aftur á móti áfram fjalla um hin ýmsu orkumál í alþjóðasamhengi og birta þau skrif áfram hér á Orkublogginu. Og í dag skal fjallað um sjálfan risann Golíat. Sem nú er búið að tjóðra fastan.

Loksins - næstum tveimur áratugum eftir að ítalska Eni ákvað að ráðast í olíuleit norðar á jarðarkringlunni en flestir höfðu áður reynt - er fljótandi olíuvinnslustöðin komin á staðinn. Norska olíuvinnsluleyfið nr. PL229/229B er sem sagt loksins orðið að raunverulegri olíuvinnslu. Eða a.m.k. stutt í það; sennilega tefst að vinnslan hefjist þar til á næsta ári (2016). Sem er næstum fjórum árum á eftir áætlun.

Olíuævintýri ítalska Eni í Barentshafi fór geysilega vel af stað. Leyfi 229 var gefið út 1997 og einungis þremur árum síðar hafði leyfishafinn hitt í mark. Síðan þá hefur verið unnið hörðum höndum að því að undirbúa að koma vinnslunni í gang. Það hefur gengið nokkuð brösuglega og ýmsar tafir orðið á verkefninu, svo og hefur það farið milljarða dollara fram úr kostnaðaráætlun.

Olíulindin þarna er nefnd Golíat og hátæknileg vinnslustöðin kallast því eðlilega Golíatpallurinn. Pallurinn sá eða vinnslustöðin minnir reyndar meira á risavaxna bjórdollu. Hann var tilbúinn snemma á þessu ári (2015) í skipasmíðastöðvum Hyunday austur i Suður-Kóreu.

Þetta er mikið tækniundur, sem var sérhannað til að þola válynd veður og ís þarna lengst í norðri. Pallurinn getur sjálfur geymt um milljón tunnur af olíu hverju sinni, sem jafngildir um tíu daga vinnslu. Þarna þarf því að vera nokkuð ör umferð olíuskipa að sækja herlegheitin í viku hverri. Þeir flutningar verða í höndum þriggja olíuskipa, sem voru sérsmíðuð vegna þessa magnaða verkefnis í norðri. Starfsmannafjöldinn á pallinum hverju sinni verður um fjörutíu manns.

Það tók um tvo mánuði að sigla með ferlíkíð í kringum hálfan hnöttinn, allt suður fyrir Góðrarvonarhöfða og svo alla leið norður til Hammerfest. Til fararinnar þurfti sérstakt ofurskip, sem ksllast Dockwise Vanguard og getur flutt böggla sem eru allt að 117 þúsund tonn! 

Þegar komið var til N-Noregs nú í vor lá kvikyndið Golíat utan við bæinn - uns sumarið var nýtt til að koma honum á sjálfan áfangastaðinn - yfir olíulindinni um 80 km utan við ströndina.

Þar skoppar þessi 64 þúsund tonna ofurpallur nú í öldunum og verður tengdur rúmlega tuttugu brunnum, sem tilbúnir eru á hafsbotninum. Ferlíkið er rúmlega 100 m í þvermál og hæðin er 170 m. Frá sjávarmáli eru um 75 m upp á þyrlupallinn, þ.a. þetta er ekki starfstöð fyrir lofthrædda.

Fjórtán risavaxnar tölvustýrðar akkeriskeðjur eiga að halda dollunni á sínum stað - sama hvað líður ofsa heimsskautastormanna. Til stóð að vinnslan kæmist í gang nú í haust, en vegna tafa verður það líklega ekki fyrr en á vormánuðum 2016.

Eins og áður sagði, þá liggur umrædd olíu- og gaslind undir botni Barentshafsins, um 80 km utan við Hammerfest. Sem sagt talsvert miklu nær landi en leitarsvæðin á Drekasvæðinu. Og dýpið þarna í Barentshafi er nokkuð hóflegt; um eða innan við 400 m. Sem sagt miklu minna en á Drekasvæðinu.

Þetta þykir engu að síður eitthvert metnaðarfyllsta verkefnið í olíuiðnaðinum þessa dagana - og þá einkum og sér í lagi vegna þess að ekkert olíuvinnslusvæði í dag liggur eins norðarlega og Golíat. Olíu- og gasvinnsla í Barentshafi er sem sagt nýtt skref í kolvetnisvinnslu inni á heimsskautasvæðunum.

Olíulindin þarna liggur á bilinu 1-2 km undir hafsbotninum. Þetta telst svo sem engin risalind - en nokkuð myndarleg engu að síður. Þarna er talið að dæla megi upp um 175 milljónum tunna af olíu, auk jarðgass sem jafngildir um 50 milljónum tunna af olíu.

Samtals er því von um að ná þarna upp úr djúpi heimskautahafsins sem samsvarar um 225 milljónum tunna af olíu. Og búist er við að það taki á bilinu 10-15 ár að tæma lindina. En það verður ekki aldeilis ókeypis orka. Byggingin á Golíat fór hressilega fram úr kostnaðaráætlun og þó svo tölur um kostnaðinn séu nokkuð á reiki virðist lokatalan liggja nálægt 7,5 milljörðum USD.

Áhættan af þessu geysilega metnaðarfulla verkefni hvílir að mestu á ENI, sem er með 65% í vinnsluleyfinu, en Statoil er þarna með 35% hlut og því líka stór fjárfestir í Golíat. En vegna mjög lágs olíuverðs nú um stundir ríkir hóflegur fögnuður í herbúðum fyrirtækjanna, jafnvel þó svo það séu merk tímamót að Golíat sé kominn á áfangastað.

Líkur hafa verið leiddar að því að til að verkefnið borgi sig þurfi meðalverð á hráolíu á vinnslutímanum að vera mjög hátt; jafnvel nálægt eða yfir 90-100 USD/tunnu. Það er um helmingi hærra olíuverð en er í dag. Þ.a. það er eins gott fyrir Eni og Statoil að olíuverð (og gasverð) fari senn hækkandi!

Sjávarfallaorka á tuttuguföldu íslensku verði

Á Íslandi er um helmingur allrar raforkunnar seld tveimur álfyrirtækjum á verði sem nú er á bilinu 10-15 USD/MWst. Í Bretlandi er verið að undirbúa ámóta magn af raforkuframleiðslu þar sem orkuverðið til raforkufyrirtækisins verður allt að 255 USD/MWst. Mismunurinn á íslenska og breska raforkuverðinu í þessu tilviki er því u.þ.b. tuttugufaldur.

Breska orkuverkefnið sem þarna er vísað til eru nokkrar sjávarfallavirkjanir sem eru fyrirhugaðar við vesturströnd Englands og Wales. Þarna er óvenju mikill munur á flóði og fjöru og geysileg orka í sjávarföllunum.

Áætlað er að fyrsta virkjunin þarna verði á slóðum Gylfa Sigurðssonar, þ.e. í flóanum utan við Swansea. Uppsett afl þessarar einstöku sjávarfallavirkjunar á að verða 320 MW. Áætlað er að fleiri svona virkjanir fylgi í jölfarið og að samtals verði þarna virkjuð þúsundir megavatta. Og að heildarkostnaður þeirra verði um 12 milljarðar punda!

Verkefnið þarna við Swansea felst í því að byggja e.k. varnargarð í boga út í flóann og hleypa sjónum um túrbínuhlið í þessum varnargarði eða stíflu. Áætlað er að nýta bæði straum flóðs og fjöru til raforkuframleiðslu, þ.a. alls verða almennt fjórar toppar í raforkuframleiðslunni á hverjum sólarhring.

Vegna eðlis sjávarfalla verður raforkuframleiðslan yfir sólarhringinn ekki jöfn og stendur einungis yfir í um 14 klst á sólarhring. Þess vegna munu umrædd 320 MW einungis skila ársframleiðslu upp á um 400-500 GWst. Til samanburðar er athyglisvert að það er nokkuð minni raforka en Búðarhálsvirkjun skilar, sem þó er einungis 95 MW.

Þessi breska sjávarfallavirkjun verður sem sagt mjög dýr aðferð til raforkuframleiðslu. Og þess vegna verður ekki af verkefninu nema bresk stjórnvöld tryggi orkufyrirtækinu mjög hátt lágmarksverð fyrir raforkuna. Nú ert gert ráð fyrir að þetta verð nemi 168 bresk pundum fyrir hverja megavattstund (168 GBP/MWst). Sem á núverandi gengi jafngildir um 255 USD. Til samanburðar er áhugavert - eins og áður sagði - að þetta er um tuttugufalt hærra verð en tvö stærstu álfyrirtækin hér (þ.e. Norðurál og Fjarðaál) eru greiða fyrir íslensku raforkuna um þessar mundir.

Bresk stjórnvöld hafa verið mjög jákvæð gagnvart þessu verkefni. Ennþá er þó óljóst hvenær nákvæmlega framkvæmdir hefjast. Heildarkostnaðurinn við virkjunina er áætlaður um einn milljarður punda (um einn og hálfur milljarður USD). Enn og aftur er áhugavert að bera þetta saman við íslenskar virkjanir; Búðarhálsstöð kostaði einungis um 1/6 af því sem sjávarfallavirkjunin við Swansea mun kosta. Samt framleiðir Búðarhálsstöð ámóta eða jafnvel meiri raforku en sjávarfallavirkjunin mun gera.

Horfur eru á að það verði kínverskt verkfræðifyrirtæki sem muni koma að framkvæmd fyrsta verkhlutans og byggja varnargarðinn. Ennþá er tímaáætlunin þó í nokkurri óvissu, því tafir hafa orðið á því að framkvæmdir geti byrjað. Mörgum Bretum hefur blöskrað kostnaðurinn þarna og einnig hefur verið ágreiningur um umhverfisáhrifin.

Eins og staðan er núna er þess þó vænst að framkvæmdirnar hefjist vorið 2017. En i ljósi kostnaðarins ætti að blasa við að bresk stjórnvöld ættu að vera jákvæð gagnvart raforku frá Íslandi á verði sem gæti verið á bilinu 80-140 USD/MWst og á bilinu 120-180 USD/MWst komin á ljóshraða með sæstreng til Bretlands. Íslenska raforkan gæti sem sagt verið allt að helmingi ódýrara fyrir Breta en orkan frá sjávarföllunum bresku. Sem fyrir Íslendinga myndi þýða um tífalt hærra verð en fæst fyrir um helming raforkunnar sem hér er nú framleidd og seld til tveggja álvera. Í þessu ljósi kemur varla á ávart að nú hafa íslensk stjórnvöld ákveðið að fara í viðræður við Breta um slík möguleg raforkukaup.

Sæstrengir auka lítt flutningskostnað til neytenda

„Framsögumenn voru nokkuð sammála um að samsetning raforkuverðs til framtíðar yrði þannig að 20% verðsins ættu upptök sín í auðlindinni eða framleiðslunni á raforkunni og 80% verðsins mundi tilheyra flutningi og dreifingu. Þessi framsetning og hugsun vakti áhuga undirritaðs [Viðars Garðarssonar]. Með henni er verið að undirbyggja að verð til neytenda muni stórhækka á næstunni til þess að greiða fyrir aukin kostnað við dreifingu eða sæstrengsvæðingu Evrópu. Þetta er grundvallar tilfærsla verðmæta.“

Þannig skrifar maður að nafni Viðar Garðarsson. Í enn einni dellugrein sinni á vef mbl.is. Leturbreyting er Orkubloggsins, gerð í því skyni að leggja áherslu á rangar upplýsingar Viðars þessa. Þvi það sem hann segir þarna um hlutfallskiptingu raforkuverðs til framtíðar stenst ekki og ber vott um dæmalaust skilningsleysi Viðars á raforkuviðskiptum.

Um kostnaðarhlutfall flutnings vísar Viðar Garðarsson í grein sinni til ummæla ræðumanna á fundi eða ráðstefnu sem Samtök atvinnulífsins (SA) héldu um sæstreng milli Íslands og Evrópu. En eitthvað misskildi hann bersýnilega ummæli fundarmanna. Því það er alls ekki svo að það stefni í að kostnaður vegna flutnings og dreifingar stefni í að verða 80% af rafmagnsreikningnum.

Staðreyndin er sú að hlutfall flutningskostnaðar í Noregi er svipað og oft nokkru lægra en á Íslandi. Eða undir 50% af raforkuverðinu til neytenda. Þetta er einfalt að sjá með því að kynna sér upplýsingar á vef norsku orkustofnunarinnar og bera þær saman við samsetningu raforkuverðs til neytenda á Íslandi, t.d. hjá ON.

Allir sem eitthvað þekkja til raforkumarkaða vita að þegar talað er um svo hátt hlutfall raforkureiknings eru menn að taka tillit til allra skatta og allra umhverfisgjalda, sem fara sífellt vaxandi á mörgum evrópskum raforkumörkuðum. Vegna mögulegrar hækkunar slíkra gjalda er ekki útilokað að í sumum löndum muni hlutfall sjálfs raforkuverðsins í einstaka tilvikum verða lægra en nú er. Fræðilega má jafnvel hugsa sér að þetta hlutfall fari niður í 20% af rafmagnsreikningnum, líkt og Viðar nefnir. En það hefur ekkert með kostnað vegna sæstrengja að gera. Og þetta merkir heldur ekki að kostnaður vegna flutnings og dreifingar verði 80% rafmagnsreikningsins. Ástæða þess að hlutfall sjálfrar raforkunnar í reikningnum verði lægra en nú er, er þvert á móti fyrst og fremst sú að umhverfisskattar eða -gjöld á raforku fari hækkandi.

Viðari til varnar skal tekið fram að ekki er loku fyrir það skotið að þarna hafi ræðumenn á fundinum verið ónákvæmir í orðavali. Og Viðar því misskilið málið. Það má reyndar segja að SA hafi verið svolítið seinheppið vegna þessa fundar. Þannig fylgdi fundarboðinu mynd af þriggja fasa riðstraumskapli stingast upp úr sjó, en slíkur strengur yrði aldrei lagður milli Íslands og Evrópu. Heldur yrði það að sjálfsögðu jafnstraumskapall (HVDC). Þá virtust erlendu frummælendurnir svo yfir sig spenntir yfir því að hafa verið boðið til Íslands að þeir voru a.m.k. sumir eitthvað utan við sig.

Þannig virtist t.a.m. Tor Eigil Hodne, framkvæmdastjóri Evrópumála hjá Statnett, ekki skilja spurningu Gunnars Tryggvasonar, verkfræðings hjá KPMG, um kostnað pr. flutta MWst um norsku sæstrengina. Og reyndar alls ekki víst að Tor Eigil viti kostnaðinn - því í tilviki Noregs dreifist þessi kostnaður einfaldlega á allan flutningskostnað Statnett. Það er vel að merkja viðskiptamódel sem allsendis óvíst er að yrði notað vegna sæstrengs milli Íslands og Bretlands. Hvaða viðskiptamódel verður notað þar er einfaldlega ennþá óvíst. Þess vegna er einmitt mikilvægt að fara í viðræður við bresk stjórnvöld - til að fá m.a. á hreint hvaða viðskiptamódel þarna yrði samstaða um.

Það var reyndar athyglisvert að það kom nokkuð skýrt fram í máli fundarmanna að hagstæðasta viðskiptamódel Íslands vegna sæstrengs gæti orðið að selja raforkuna skv. samningum sem nefnast Contract for Difference (CfD). Sem tryggir raforkusalanum mjög hátt lágmarksverð og takmarkar því áhættu af raforkusölunni. Norsku sæstrengirnir eru aftur á móti ekki í því kerfi. Heldur er þar fyrst og fremst horft til verðmunar hverju sinni á norræna raforkumarkaðnum annars vegar og öðrum evrópskum raforkumarkaði hins vegar. Þar er sem sagt verið að spila inn á verðmismuninn á s.k. spot-mörkuðum.

Þetta eiga Íslendingar kannski svolítið erfitt með að skilja, því hér á landi er ekki til svona kvikur raforkumarkaður með síbreytilegum verðum. Landsnet ætlaði að vísu að reyna að koma á slíkum markaði hér árið 2008, en sú tilraun fyrirtækisins rann hljóðlega út í sandinn. Aðalatriðið er þó að sæstrengur þarf alls ekki að hækka flutningskostnað og ennþá síður dreifikostnað raforku á Íslandi svo neinu nemi. En hvernig verður farið með flutningskostnaðinn vegna sæstrengs milli Íslands og Bretlands á sem sagt eftir að koma í ljós - og mun ekki koma í ljós nema með beinum viðræðum við Breta.

Norskt vatnsafl nýtist mjög vel

Fyrr í dag birtist grein á vef mbl.is eftir mann sem hefur í skrifum sínum ítrekað sýnt algera vanþekkingu og skilningsleysi á orkumörkuðum. Í þessari nýjustu grein sinni kemst hann að þeirri ævintýralega vitlausu niðurstöðu að í Noregi sé nýtingin á afli vatnsaflsvirkjana einungis um 50% og að í löndum sem tengjast sæstrengjum megi búast við að flutnings- og dreifingarkostnaður verði um 80% af raforkuverði til neytenda. Hvort tveggja er auðvitað vitlaust. Og sýnir vel algert skilningsleysi greinarhöfundar, Viðars Garðarssonar, á orkumálum. 

Í Noregi er uppsett afl vatnsaflsvirkjana rétt tæplega 31.000 MW. Þessi heildartala dreifist á alls tæplega 1500 virkjanir. Til að framleiða raforku þurfa þessar aflstöðvar eða hverflar eðlilega vatn. Í venjulegu vatnsári geta þessar virkjanir framleitt nákvæmlega 131,4 TWst af raforku (allar tölur hér eru frá norsku orkustofnuninni). En sökum þess að stundum eru þurr ár og stundum vot ár sveiflast raforkuframleiðslan eðlilega nokkuð milli ára. Eins og sýnt er á töflunni hér að ofan.

Undanfarin ár hefur raforkuframleiðsla norskra vatnsaflsvirkjana verið á bilinu 106-143 TWst árlega. Það merkir að nýting virkjananna miðað við meðalár hefur lægst farið niður í 80,7%. Stundum er aftur á móti svo mikið vatn fyrir hendi að nýting norsku virkjananna fer langt yfir meðaltalið. Og í slíkum árum eru góð skilyrði fyrir Norðmenn að flytja út mikið af raforku og hagnast vel á því - vegna þess að raforkuverðið í nágrannalöndunum er oftast mun hærra en í Noregi.

Ekki er augljóst af hverju Viðar Garðarsson ruglast svona herfilega að halda að nýting vatnsaflsvirkjananna í Noregi sé „rétt ríflega 50%“. Og bætir svo um betur og segir að um 17.000 MW í norsku virkjununum gagnist ekki, heldur sé það „umframorka sem segja má að renni þar til sjávar árlega“. Kannski stafar þessi misskilningur Viðars af því að hann átti sig ekki á að uppsett afl er eitt en framleidd orka er annað. Hvað svo sem veldur, þá er Viðar þarna illilega á villigötum.

Í því sambandi skal minnt á að nýtingin á norsku vatnsaflsauðlindum er prýðileg, eins og áður var lýst, og við þetta má bæta að meðalnotkun Norðmanna á raforku er 109,3 TWst árlega. Sem fyrr sagði er meðalframleiðslan 131,4 TWst á ári og þess vegna oftast svigrúm fyrir útflutning með góðum hagnaði. En það kemur fyrir að framleiðslan er minni og þá er gott fyrir Norðmenn að geta flutt inn raforku.

Því fer sem sagt fjarri - og er reyndar alger firra - að Norðmenn nýti einungis um helminginn af orku vatnsaflsvirkjananna. Hið rétta er að þeir nýta hana sjálfir svo gott sem alla, þegar miðað er við meðalár í norska vatnsbúskapnum. En geta svo oft flutt smáræði út og einstaka sinnum beinlínis þurft að flytja orku inn. En nýtingin á norsku fallvötnunum og vatnsaflsvirkjununum er sem sagt alveg prýðileg. Og er svo auðvitað ennþá betri en ella vegna sæstrengjanna og annarra raforkutenginga Norðmanna við nágrannalönd sín. Rétt eins og sæstrengur milli Íslands og Bretlands myndi líka bæta nýtingu íslensku virkjananna.

Í næstu grein verður fjallað um hvernig Viðar Garðarsson ruglar líka með hlutfall flutnings- og dreifikostnaðar í raforkuverði. Og lesendur skulu minntir á að það er auðvitað mikilvægt fyrir Viðar að halda áfram að rugla og tala gegn sæstreng og gegn möguleikum Íslands á betri arðsemi fyrir orkuna. Því í huga Viðars er jú mikilvægast að hér fái álver ódýra raforku og helst að Landsvirkjun og önnur orkufyrirtæki greiði með orkunni til álveranna. Þetta er bráðskemmtilegt þus í Viðari, sem vonandi gerir vin hans, Ágúst Hafberg hjá Norðuráli, ánægðan.