Gjörbreytt álveröld

Áliðnaður í Kína hefur byggst upp geysilega hratt og hraðar en kínversk eftirspurn eftir áli. Þetta hefur skapað offramboð af áli innan Kína, álverð þar er lágt og taprekstur mjög útbreiddur í kínverska áliðnaðinum. Nýlega hafa kínversk stjórnvöld ákveðið að lækka raforkuverð til nokkurra iðngreina og þær lækkanir munu koma kínverska áliðnaðinum til góða. Við þetta bætist að kínversk stjórnvöld ætla nú að fella niður útflutningstolla á tilteknar afurðir kínverskra álvera og liðka þannig fyrir útflutningi á áli.

Það var nú á sumardaginn fyrsta í vikunni sem leið að kínverska fjármálaráðneytið birti fréttatilkynningu þess efnis að frá og með 1. maí n.k. (2015) munu kínversk stjórnvöld hætta að leggja útflutningstolla (eða skatt) á tiltekna framleiðslu kínverska áliðnaðarins. Þessi tíðindi, ásamt fréttum af lækkuðu orkuverði til álvera, eru til marks um hvernig sífellt verður líklegra að útflutningur á kínversku áli muni fara vaxandi. Þar með kann álverð utan Kína að lækka og álverð innan Kína að hækka. Mjög fróðlegt verður að fylgjast með þessari þróun. 

Umræddar ákvarðanir kínverskra stjórnvalda eru gerðar í þeim tilgangi að bæta rekstrarstöðu kínverska áliðnaðarins og hjálpa kínverskum álfyrirtækjum að vinna á miklum álbirgðum innanlands. Það er sem sagt bæði verið að lækka kostnað og auka tekjur kínversku álfyrirtækjanna. Hvort þessar aðgerðir boða sumarkomu í þeim mikla taprekstri sem einkennt hefur kínverska áliðnaðinn undanfarið á eftir að koma í ljós. Í því sambandi má nefna að kínverska Chalco skilaði mettapi á liðnu ári. Ennþá áhugaverðara fyrir okkur Íslendinga er hvaða áhrif þessar ákvarðanir munu hafa á álmarkaði utan Kína.

Ein afleiðing aðgerða kínverskra stjórnvalda núna er að í reynd er verið að viðhalda offramleiðslunni í Kína. Þar að auki er verið að stuðla að meiri útflutningi á áli og þar með vaxandi samkeppni á vestrænum álmörkuðum. Fyrir vikið verður líklegra að offramboð af áli utan Kína aukist á ný. Þetta mun bitna á álframleiðendum utan Kína, eins og strax er farið að verða vart. Og sennilega mun þessi þróun flýta ennþá meira fyrir breytingum í álbransanum. Vestræn álfyrirtæki munu verða áhugaminni um álframleiðslu og leggja meiri áherslu á úrvinnslu hátækniafurða úr áli. Sú þróun er nú þegar byrjuð og mun vafalítið halda áfram.

Umrædd aukin samkeppni Kína við vestræna álframleiðendur hefur legið í loftinu um nokkurt skeið. Uppbygging áliðnaðar í Kína hefur reyndar verið ennþá hraðari en nokkur átti von á. Þess vagna lýsa sumir stöðunni sem ógnvekjandi. Eftirfarandi eru nokkur meginatriði sem snúa að þróun álframleiðslu í Kína og  hvernig þar hefur nú byggst upp nánast stjórnlaus offramleiðsla. Sem óhjákvæmilega virðist ætla að leiða til meiri útflutnings á áli frá Kína.

• Á um 20 árum hefur hlutfall Kína í álframleiðslu heimsins vaxið úr 5% i rúmlega 50%.
• Þetta hlutfall mun sennilega halda áfram að hækka á næstu árum.
• Álframleiðsla í Kína er nú að vaxa hraðar en áleftirspurnin í landinu.
• Lengst af hefur svo til enginn álútflutningur verið frá Kína.
• Ein ástæða þess er sú að 15% tollur hefur verið lagður á útflutt ál.
• Utan Kína er álnotkun og álframleiðsla nálægt jafnvægi.
• Álbirgðir eru þó ennþá sögulega miklar, sem heldur aftur af verðhækkunum.
• Í dag einkennist kínverski áliðnaðurinn af offramleiðslu og offjárfestingu.
• Lítil sem engin viðleitni er í Kína til að draga úr álframleiðslu.
• Verð á áli í Kína er því lágt og álfyrirtækin þar sækjast nú í að flytja út ál.
• Kínversk stjórnvöld eru byrjuð að fella niður tollmúra á útflutt ál.
• Þetta er í samræmi við ýmsar aðrar opinberar aðgerðir Kína til að viðhalda hagvexti.
• Kínverskir álframleiðendur hafa líka leitað leiða framhjá tollmúrum.
• Frekara afnám kínversku útflutningstollanna er mögulegt og jafnvel líklegt.
• Afleiðingin yrði ennþá meiri útflutningur á kínversku áli.
• Álnotkun utan Kína eykst orðið mjög hægt (um eða innan við 1% á ári).
• Vestræni áliðnaðurinn er byrjaður að þróa rekstur sinn frá álframleiðslu.

Af þessu má draga ýmsar ályktanir, sem m.a. eru eftirfarandi:

• Vestrænum áliðnaði stendur raunveruleg ógn af álflóði frá Kína.
• Ólíklegt er að arðsemi í raforkusölu til áliðnaðar utan Kína fari vaxandi.
• Til að draga úr áhættu er æskilegt að minnka hlutfall raforkusölu til álvera hér á Íslandi.

Álheimurinn hefur sem sagt umturnast á undraskömmum tíma. Fyrir Ísland er líklegt að aukinn álútflutningur frá Kína muni fremur hafa neikvæð áhrif en jákvæð. Vegna þess að hér felst svo til allur áliðnaðurinn í frumframleiðslu á áli (primary alumnum) og stærstur hluti raforkusölunnar hér er tengdur álverði. Ekki verður séð að hátæknivinnsla úr áli muni að ráði byggjast upp hér á landi; a.m.k. ekki í hlutfalli við þá gríðarlegu álframleiðslu sem hér er stunduð (þar að auki myndi raforkuverðið til álveranna hér ekkert hækka þó svo þau þróuðu framleiðslu sína yfir í verðmætari afurðir). Þess vegna skiptir orðið afar miklu að auka fjölbreytnina í viðskiptavinahópi raforkufyrirtækjanna hér og draga hlutfallslega úr raforkusölu til álvera. Og draga þannig úr áhættu í íslenska raforkugeiranum.

Hér á Orkublogginu munu á næstunni birtast nokkrar greinar þar sem fjallað verður ítarlegar um hina breyttu álveröld og þá sérstaklega þau atriði sem nefnd eru hér að ofan. Athyglinni verður einkum beint að þróun álframleiðslunnar í Kína og útskýrt hvernig þar hefur nú byggst upp offramleiðsla sem þrýstir á stóraukinn álútflutning frá Kína. Sökum þess að svo til engin aukning er í eftirspurn eftir áli utan Kína, er slík aukning í útflutningi á kínversku áli líkleg til að hafa töluverðar og jafnvel afdrifaríkar afleiðingar.

Þeir lesendur sem vilja lesa framhaldið strax geta séð ítarlegri umfjöllun hér á viðskiptavef mbl.is.

Álver skilgreind sem óæskilegar eignir

Hér í upphafi er vert að rifja upp eftirfarandi tilvísun í greiningarfyrirtækið Platts: Álver eru orkufrek og skapa lítinn virðisauka. Og þau eru ekki mörg álfyrirtækin í heiminum sem hafa áhuga á að auka álframleiðslu sína um þessar mundir. Nema í Kína.

Utan Kína halda flestir álframleiðendur að sér höndum með ákvarðanir um aukna framleiðslu. Þar kemur einkum til að líkur eru taldar vera að aukast á meiri álútflutningi frá Kína, vegna of mikillar framleiðslugetu álvera þar og vaxandi offramboðs. Vegna þessarar stöðu er varhugavert að gera ráð fyrir umtalsverðum verðhækkunum á áli á næstu árum. Af sömu ástæðu má búast við auknum hagræðingaraðgerðum hjá vestrænum álfyrirtækjum. Og að a.m.k. sum þeirra leiti leiða til að færa sig frá rekstri álvera og yfir í meira virðisaukandi starfsemi.

Þessi þróun er reyndar þegar byrjuð. Og álframleiðsla (utan Kína) virðist hætt að aukast og meira að segja farin að dragast saman (sbr. grafið hér að ofan, sem er frá IAI og sýnir álframleiðsluna utan Kína á árunum 2000-2014). Þessi samdráttur hefur vel að merkja orðið þrátt fyrir mikla og hraða uppbyggingu álvera í Persaflóaríkjunum síðustu árin (umrædd Persaflóaríki eru merkt sem GCC á grafinu). Og það er líklegt að aukning í álframleiðslu næstu árin verði svo til öll í Kína.

Hrávöruverð hefur almennt lækkað mikið

Áður en lengra er haldið er rétt að minna á að hrávöruverð hefur lækkað verulega undanfarið. Þetta ætti að koma fólki og fyrirtækjum víða um heim til góðs, en hefur líka sínar skuggahliðar. 

Góðu fréttirnar í þessu eru þær að lægra verð á t.d. olíu, járni, kopar og áli ætti almennt að flýta fyrir efnahagsbata. Slæmu fréttirnar eru þær að ríki sem eru stórir framleiðendur á viðkomandi  hrávörum eru að missa af miklum tekjum. Í því sambandi er rétt að minna á að hvergi er álframleiðsla í heiminum jafn mikil eins og á Íslandi, þ.e. miðað við fólksfjölda eða per capita. Og með sama hætti selur engin þjóð jafn mikið af raforku til áliðnaðar eins og Íslendingar gera.

Vestræn álfyrirtæki draga saman seglin í álframleiðslu

Það sem er líka athyglisvert, er að þó svo margir búist við því að ýmsar hrávörur hækki senn á ný, eins og t.d. hráolía, þá virðasr flestir greinendur vera sammála um að staðan á álmörkuðum sé önnur og að lítið tilefni sé til að vænta umtalsverðra verðhækkana þar. Þvert á móti virðist sem sögulega lítil tækifæri séu nú talin liggja í hefðbundinni álframleiðslu, eins og þeirri sem stunduð er hér á landi. Stór hluti vestræna áliðnaðarins er farin að búa sig undir holskeflu af áli frá Kína. Og horfir nú til þess að draga úr álframleiðslu sinni og leggja þess í stað áherslu á framleiðslu flóknari afurða og hátæknibúnaðar.

Óæskilegar eignir

Það kemur því ekki á óvart að hverju álverinu af öðru utan Kína hefur verið lokað upp á síðkastið; nú síðast Point Henry skammt frá Melbourne í Ástralíu. Og lokanir álvera utan Kína virðast ætla að halda áfram. Þannig tilkynnti Alcoa nýlega að fyrirtækið muni draga mjög úr álframleiðslu í Brasilíu; álveri fyrirtækisins í Pocos de Caldas verður lokað og framleiðsla minnkuð verulega í álverinu í Sao Luis. Að auki virðast líkur á að brátt verði einnig lokað Tomago-álverinu í Nýju Suður-Wales í Ástralíu. Innan fárra ára gæti því verið komið upp sú ótrúlega staða að álframleiðsla verði nánast úr sögunni bæði í Ástralíu og Brasilíu. Bæði löndin voru áður þekkt sem risar í álframleiðslu, enda geysimikið vatnsafl og kolaorka þar fyrir hendi. En smám saman hefur sú orka leitað til kaupenda sem skila arðbærari rekstri. 

Auk þess að loka sumum álverum og draga úr framleiðslu annarra, hafa álfyrirtæki upp á síðkastið í auknum mæli horft til þess að koma álverum fyrir í sérstökum fyrirtækjum sem geymi lítt áhugaverðar eignir. Ákvörðun um þetta hefur nú þegar verið tekin hjá BHP Billiton (og líkur taldar aukast á því á svipað gerist hjá Alcoa). Þarna að baki liggur bersýnilega það sjónarmið að álver eru nú flokkuð sem unwanted assets eða óæskilegar eignir. Þetta er enn ein vísbendingin um að áliðnaður víðast hvar utan Kína þyki óáhugaverð fjárfesting. Og að vestrænu álfyrirtækin leiti logandi ljósi að áhugaverðari viðskiptatækifærum en hefðbundinni álvinnslu.

Þar með er álframleiðsla þó að sjálfsögðu engan veginn á leið með að verða úr sögunni. Og slík vinnsla á víða bjarta framtíð fyrir höndum. Þar sem orkan er ennþá strönduð (eins og í Persaflóaríkjunum, á Íslandi og í nokkrum Afríkulöndum) munu álver vafalítið almennt geta skilað eigendum sínum góðum hagnaði. Svo verður einnig þar sem aðstæður eru með þeim hætti að álfyrirtæki njóta hreint óvenju mikils liðsinnis stjórnvalda (eins og í Kanada og Rússlandi og jafnvel í Noregi). En ef álútflutningur frá Kína eykst mun þó vafalítið líka eitthvað þrengja að áliðnaði í þessum umræddu löndum.

Vestrænu álfyrirtækin virðast sem sagt mörg hver sjá minnkandi arðsemismöguleika og/eða aukna áhættu í álframleiðslu og vilja nú þróa rekstur sinn frá slíkri framleiðslu. Ástæður þessa eru af ýmsum toga, en ein af þeim er nánast stjórnlaus uppbygging í kínverskum áliðnaði. Þar má einkum og sér í lagi minnast á álflóðið frá Xinjiang. Meira um það síðar.

Holskefla af kínversku áli

Aluminum smelting is power intensive and adds little value. Álver eru orkufrek og skapa lítinn virðisauka. 

Þessi staðreynd, sem þarna er höfð eftir greiningarfyrirtækinu Platts, kemur ekki í veg fyrir að ál er ákaflega nytsamur málmur. Og álframleiðsla getur skilað mjög góðum hagnaði. Til að svo megi vera er þó oftast nauðsynlegt að umrædd álfyrirtæki ráði yfir allri virðiskeðjunni. Og/eða hafi náð að staðsetja álver í nágrenni við s.k. strandaða orku og njóti þannig einstaklega hagkvæms raforkuverðs.

Þess vegna eru álver t.d. staðsett í nágrenni vatnsaflsvirkjana í Afríku, kolaorkuvera i Kína, gasorkuvera í Persaflóaríkjunum og auðvitað á Íslandi. Fyrir samfélögin koma álverin með fjölmörg störf, sem ella hefðu sennilega ekki orðið til nema etv. löngu síðar með annarri atvinnuuppbyggingu, auk þess að gefa samfélögunum kost á á að beisla hina strönduðu orku sem ella hefði sennilega ekki verið nýtt fyrr en kannski í fjarlægri framtíð.

Afkoma í áliðnaði sveiflast eðlilega upp og niður allt eftir því hvernig framboð og eftirspurn sveiflast. Nú er aftur á móti komið upp það óvenjulega ástand að viðvarandi offramboð er af áli. Þess vegna hefur þrengt að hagnaði i áliðnaðinum og áhættan aukist. Af þeim sökum leita nú hinir hefðbundnu gamalgrónu álframleiðendur leiða til að losa sig við álver. Og einbeita sér þess í stað að annarri kjarnastarfsemi (sbr. einkum Rio Tinto og BHP Billiton) eða því að nýta þekkingu sína á áli og álrekstri til meira virðisaukandi framleiðslu (sbr. einkum Alcoa).

Meginástæðan fyrir þessari umbreytingu er að á síðasta hálfum öðrum áratug hefur álveröldin gjörbreyst og hefur þróast yfir í að vera tvískipt. Annars vegar má tala um hinn hefðbundna áliðnað, sem fyrst og fremst eru álfyrirtæki með rætur í Kanada, Bandaríkjunum, Evrópu og Ástralíu (þ.e. í hinum vestræna heimi) og að auki nýlegan áliðnað í Persaflóaríkjunum. Hins vegar eru svo álfyrirtækin í nýmarkaðslöndunum og þá fyrst og fremst álverin í Kína (en einnig á Indlandi).

Á örskömmum tíma byggðist upp risavaxinn áliðnaður í Kína. Þar er nú framleitt meira en helmingur af öllu ál heimsins og það hlutfall fer ennþá vaxandi. Áliðnaðurinn í Kína hefur lotið allt öðrum lögmálum en gengur og gerist í okkar vestræna kapítalíska hagkerfi. Þar hafa stjórnvöld beitt sér óspart til að liðka fyrir því að Kína yrði sjálfbært með ál.

Þegar því var náð, fyrir fáeinum árum, hafa kínversk stjórnvöld kannski ætlað sér að draga úr stuðningi við kínverskan áliðnað. En vandinn er sá að kapítalisminn í kommúnistaríkinu tekur oft á sig sérkennilegar myndir. Einstakar héraðsstjórnir í Kína sáu nú tækifæri í því að viðhalda og jafnvel auka stuðning við uppbyggingu álvera. Á sama tíma var byrjað að bera á því að farið væri að hægja á hagvaxtaraukningunni í Kína. Ívilnanir til áliðnaðar voru því kærkomið tækifæri fyrir héraðsstjórnirnar til að vinna gegn því að um og of myndi hægja á hagvexti í viðkomandi héruðum. Þessi aðferð, þ.e. að ívilna áliðnaði, þótti alveg sérstaklega ákjósanleg í héruðum sem búa yfir miklum og aðgengilegum orkulindum. Þar eru kolahéruðin í NV-Kína í fararbroddi, einkum í héraðinu Xinjiang.

Afleiðing þessarar stefnu kínverskra stjórnvalda er sú að nú er orðið offramboð af áli í Kína og framleiðslugeta álvera alltof mikil. Þetta ástand virðist þó litlu breyta um stefnu stjórnvalda, því ekkert er að slakna á uppbyggingu nýrra álvera þar eystra. Pólitískt séð virðist kínverskum stjórnvöldum ekki fýsilegt að hægja á uppbyggingunni. Þarna leika héraðsstjórnir stórt hlutverk og nánast keppast um að styðja við áliðnað. Þetta ástand hefur nú gjörbreytt álbransanum um allan heim.  

Fram til þessa hefur kínverska álið nær allt verið notað í framleiðslugreinum í Kína. En nú er það ástand breytt; álbirgðir hlaðast upp og offramboð af kínversku áli eykst. Kínversku álfyrirtækin eru að verða sífellt áhugasamari um útflutning, þ.e. að bjóða ál til sölu utan Kína á verði sem er jafnvel umtalsvert lægra en vestræni áliðnaðurinn býður.  

Og nú er svo komið að vaxandi líkur eru á því að holskefla af kínversku áli skelli senn á vestrænum álmörkuðum. Það yrði til að halda álverði lágu ennþá lengur en mörg álfyrirtæki (og raforkufyrirtæki) hafa verið að vonast til. Þetta er sérstaklega áhyggjuefni fyrir Íslendinga. Á næstu vikum mun ég birta nokkrar greinar hér á Orkublogginu þar sem staðan á álmörkuðum verður skýrð nánar og fjallað ítarlegar um þessa flóðbylgju af kínversku áli, sem virðist byrjuð að streyma hægt en ákveðið inn í flóa og firði vestrænna álmarkaða. Sá straumur af áli gæti orðið nánast óstöðvandi.

Hvar er Háskólinn í Reykjavík?

Nýlega rann út tilboðsfrestur vegna verkefnis sem felst í mati á áhrifum sæstrengs, þ.e. kaup „á ítarlegri þjóðhagslegri kostnaðar- og ábatagreiningu á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag“ þar sem draga á saman þann þjóðhagslega ábata og kostnað sem verður til vegna slíks rafstrengs. Sbr. nánari upplýsingar á vef Ríkiskaupa.

Ellefu tilboð bárust í þetta verk. Af reglum um viðmiðunarfjárhæðir vegna útboða á Evrópska efnahagssvæðinu var frá upphafi augljóst að kostnaðaráætlun vegna verksins var innan við 21.571.317 ISK. Ríkiskaup hefur nú gefið upp að kostnaðaráætlunin hljóðaði upp á sléttar 19.500.000 ISK (allar fjárhæðirnar eru án vsk). Af tilboðunum ellefu voru sjö innan kostnaðaráætlunar, en fjögur þeirra umfram kostnaðaráætlun.

Straumur fjárfestingabanki var með lægsta tilboðið, en það hljóðaði upp á 11.900.000 ISK. Uppfylli tilboð Straums tilboðsskilmálana er því augljóst að Straumur mun vinna verkið. Tilboðsskilmálarnir, þ.e. skilyrðin sem bjóðendum var gert að uppfylla, voru reyndar bæði einföld og skýr. Það kæmi því mjög á óvart ef tilboð Straums er ekki gilt. Ríkiskaup hafa enn ekki kveðið upp úr með gildi tilboðanna, en það hlýtur að verða gert fljótlega.

Eftirfarandi tilboð voru innan kostnaðaráætlunar:

1.  Straumur bauð 11.900.000
2.  Efla bauð 12.784.000
3.  Aurora Energy Research, GAMMA og Reykjavík Economics buðu 13.850.000
4.  KPMG bauð 14.000.000
5.  PWC bauð 16.367.000
6.  Verkfræðistofa Jóhanns Indriðasonar bauð 17.499.000
7.  Capacent bauð 18.900.000

Eftirfarandi tilboð voru umfram kostnaðaráætlun:

8.  Verkís, Deloitte og Hagfræðistofnun HÍ buðu saman 19.600.000
9.  Centra fyrirtækjaráðgjöf bauð 19.800.000
10. Economic Consulting Associates UK bauð 34.000.000
11. Annað veldi bauð 59.439.000

Eins og áður sagði var kostnaðaráætlunin 19.500,000. Það vekur athygli að enginn háskóli utan HÍ skuli hafi skilað inn tilboði. Er verkefni af þessu tagi - ítarleg þjóðhagsleg kostnaðar- og ábatagreining á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag - ekki áhugavert fyrir t.a.m. Háskólann í Reykjavík?

Kashagan í Kazakhstan í Kaspíahafi

0-3! Í dag lítur Orkubloggið að sjálfsögðu til Kazakhstan. Og ævintýralegra olíulindanna í þessu risastóra landi á mörkum Evrópu og Asíu.

Veldi Nazarbayevs

Kazakhstan er níunda stærsta land heimsins að flatarmáli og er u.þ.b. tífalt stærra en Ísland. Þjóðin telur um 18 milljónir manna. Landið er landlukt - en þó ekki - því það liggur að hinu stórmerkilega Kaspíahafi. Þaðan teygir Kazakhstan sig þúsundir kílómetra allt austur til Kína.

Það er til marks um stærð landsins að landamæri Kazakhstan að Kína eru um 1.500 km löng, landamærin að nágrannaríkinu Uzbekistan í suðri eru um 2.200 km löng og strandlengja Kazakhstan að Kaspíahafi er um 1.900 km. Lengst eru þó landamærin að gamla félaganum Rússlandi; rétt tæplega 7.000 km! Það eru einhver lengstu samfelldu landamæri milli tveggja ríkja í heiminum, ef ekki þau lengstu. 

Olíuvinnsla við Kaspíahafið á sér afar langa sögu. En þó fyrst og fremst á landi eða alveg við ströndina, fremur en úti á sjálfu Kaspíahafinu. Þarna var olían við Bakú í Azerbaijan löngum í aðalhlutverki. Á tímum Sovétríkjanna reyndist þó hagkvæmast að vinna olíu úr stórum olíulindum innan Rússlands. Kazakhstan var aftur á móti þróað sem landbúnaðar- og akuryrkjusvæði og hluti af matarforðabúri Sovétríkjanna.

Varla verður sagt að Kazakhstan hafi gengið vel á Sovét-tímanum. Fjöldamorð Stalínstjórnarinnar bitnuðu hart á Kasökkum, efnahagsaðgerðir Moskvustjórnarinnar ollu hungursneyðum innan Kazakhstan og hroðaleg heilsufarsvandamál fylgdu tæpleg 500 kjarnorkusprengingum í tilraunum Sovétmanna með kjarnavopn. Mikilvægasta kjarnorkutilraunsvæði Sovétríkjanna var einmitt í austanverðu Kazakhstan. Það er reyndar svo að fyrst eftir hrun Sovétríkjanna réðu Kasakkar yfir miklum fjölda kjarnorkuvopna, en þau voru brátt öll afhent Rússum.

Kazakhstan lýsti yfir sjálfstæði um mitt ár 1991 og leiðtogi kommúnistaflokks Kasakka, Nursultan Nazarbayev,varð forseti hins nýja ríkis. Allt síðan þá hefur Nazarbayev og fjölskylda hans ráðið einu og öllu í landinu - og heldur líka um stjórnina í flestum mikilvægustu fyrirtækjum landsins. Stjórnmálaflokkur forsetans, Föðurlandsflokkurinn, hefur um 85% þingsæta, en kosningar í landinu hafa vel að merkja ekki þótt alltof lýðræðislegar og t.d. sætt talsverði gagnrýni af hálfu ÖSE (OSCE).

Aðgangur að geysistórum en erfiðum olíulindum opnast

Þó svo Kazakhstan hafi á Sovét-tímanum einkum verið þekkt fyrir landbúnað og tilraunir með kjarnorkusprengjur, þá er þar líka að finna geysimiklar auðlindir í jörðu, svo sem úran, kopar, gull og kol. En þýðingarmest er þó olían og gasið. Og þá ekki síst risalindirnar undir botni Kaspíahafsins. Þær eru sumar hverjar reyndar svo gríðarlega miklar að hugtakið risalindir er ekki einu sinni nógu sterkt til að lýsa þessum ótrúlegu kolvetnislindum Kaspíahafsins. Á ensku er í þessu sambandi gjarnan talað um supergiants.

Um það leiti sem Sovétríkin féllu snemma á 10. áratugnum tóku vestræn olíufélög að renna hýru auga til risalindanna innan Kazakhstan. Varð nú nánast allsherjar „gullæði“ þar sem hver olíurisinn á fætur öðrum reyndi að tryggja sér hlut í vinnslusvæðum sem vitað var að gætu í framtíðinni skilað milljörðum tunna af olíu. Auk vestrænu olíurisanna voru þarna líka áberandi allskonar ævintýramenn, sem reyndu að ná samningum við stjórnvöld sem ýmist áttu að tryggja aðgang að olíuvinnslu eða byggingu olíuleiðslna frá Kazakhstan og vestur á bóginn til Evrópu. Slíkar leiðslur voru mikilvæg forsenda þess að unnt yrði að koma olíunni (og gasinu) frá vinnslusvæðunum og á markað.

Sú reyfarakennda saga verður ekki rakin hér. En tekið skal fram að átökin og plottin sem þar áttu sér stað slá út allar James Bond myndirnar til samans. Til að fá nasasjón af þeirri dramatík má t.d. benda á bókina The Oil and the Glory eftir Steve Levine. Öll þessi magnaða saga snýst eðlilega töluvert um forsetann Nazarbayev. Sem eins og áður sagði hefur meira eða minna ráðið öllu í Kazakhstan síðustu 25-30 árin. Nazarbayev er nú kominn á áttræðisaldur, en flestir búast við því að dóttir hans, Dariga Nazarbayeva, verði næsti forseti landsins eða sonur Darigu; Nurali Aliyev. Fjölskyldan er nú ein sú efnaðasta í veröldinni með auð sem nemur mörgum milljörðum USD og Nazarbayev stundum nefndur hinn eini sanni yfirólígarki heimsins.

Milljarðamartröðin

Meðan milljarðar hafa streymt í veski forsetafjölskyldunnar í Kazakhstan hafa tugmilljarðar komið inn í landið erlendis frá sem fjárfesting í olíu- og gasiðnaðinum. Skömmu eftir að Kasakkar öðluðust sjálfstæði 1991 náðu Chevron og ExxonMobil fjörutíu ára vinnslusamningi um hina risavöxnu Tengiz olíulind við norðausturströnd Kaspíahafsins. Olíuverð var á þessum tíma lágt, en þarna sáu vestrænu olíufyrirtækin tækifæri til að geta bókað geysilegar olíubirgðir í birgðaskrár sínar og þannig blásið út efnahagsreikning fyrirtækjanna. 

Vitað var af olíunni í Tengiz allt frá því á 8. áratugnum. En það var einnig vitað að óvenju erfitt yrði að vinna þessa olíu, einkum vegna geysimikils þrýstings í lindinni sem gerði borholur illviðráðanlegar. Á 9. áratugnum varð mikil sprenging í einni borholunni og óstjórnleg eldsúla reis til himins. Það var ekki fyrr en með aðkomu vestrænu olíufélaganna á 10. áratugnum að menn náðu að leysa þessi vandamál og byggja upp vinnslu frá Tengiz. Kostnaðurinn fór að vísu hrikalega fram úr áætlunum; útlit er fyrir að upphafleg kostnaðaráætlun vegna Tengiz upp á um 25 milljarða USD endi í 40 milljörðum USD.

Tengiz olíulindin er vel að merkja ein sú allra stærsta í heimi með um 25 milljarða tunna af olíu! Ómögulegt er að segja hversu mikið verður unnt að sækja af allri þessari olíu, en það gætu verið allt að tíu milljarðar tunna. Þetta er sem sagt margfaldur fíll, eins og það er kallað í olíubransanum (hugtakið fíll er notað um mjög stórar olíulindir; stærri en 500 þúsund tunnur en stundum er þó fíll að lágmarki miðaður við milljarð tunna). Árið 2001 var lokið við að reisa nýja olíuleiðslu, CPC-leiðsluna, sem flytur olíuna frá Tengiz og að rússnesku Svartahafshöfninni Novorossiysk. En þó svo Tengiz sé sannkölluð ofurlind er hún samt því miður ennþá að skila nokkuð langt frá því sem áætlað var. En vandræðin eru þó ennþá meiri í nýjasta risaverkefninu í Kazakhstan.

Risinn Kashagan

Þrátt fyrir að geyma einhverja mestu olíu í heimi er Tengiz einungis nett peð miðað við risann Kashagan. Sú geggjaða olíulind undir botni Kaspíahafsins er sögð geyma allt að 50 milljarða tunna af olíu! Lesendur Orkubloggsins kunna þó að hafa séð töluna 38 milljarða tunna tilgreinda í skrifum um Kashagan, en sú tala er afar ónákvæm og leyfishafar miða þarna við 30-50 milljarða tunna.

Meira skiptir þó hverju vinnslan gæti skilað, en talið er að þarna megi ná 13 milljörðum tunna úr djúpinu. Einhverjum kann að þykja þetta lítið miðað við að heildarmagnið sé allt að50 milljarðar tunna. En vandinn er að það verður tæknilega afar erfitt að nálgast olíuna í Kashagan. Það er engu að síður svo að jafnvel þó óvenjulega lítið af olíunni úr Kashagan muni skila sér á land, verður þetta ein mikilvægasta olíulind heimsins.

Kashagan er hvorki meira né minna en stærsta olíulindin sem hefur fundist utan Persaflóaríkjanna og er álitin fimmta stærsta olíulind heimsins. En rétt eins og gerðist í Tengiz, hefur uppbygging vinnslunnar á Kashagan verið hrjáð af tæknilegum örðugleikum og gríðarlegum kostnaði.

Þessi risavaxna olíulind uppgötvaðist aldamótaárið 2000 og þurfti þá að fara allt aftur til ársins 1970 til að finna dæmi um sambærilegan risafund í olíuiðnaðinum. Í framhaldinu var mynduð samsteypa olíufélaga til að þróa verkefnið. Nokkrar breytingar hafa orðið í eigendahópnum, en núna eru þar í fararbroddi ítalska Eni, bandaríska ExxonMobil, ensk/hollenska Shell, franska Total og ríkisolíufélagið KazMunayGas. Hvert og eitt þessara olíufélaga er með um 17% hlut í verkefninu, en framkvæmdaaðilinn er Eni. Nýjasti hluthafinn er svo kínverska CNPC. Og nú er útlit fyrir að megnið af olíunni frá Kashagan muni streyma til Kína. Um hina nýju 2.200 km löngu olíuleiðslu, sem búið er að leggja milli Kína og Kaspíahafsstrandar Kazakhstan.

Þegar ráðist var í þetta risaverkefni upp úr aldamótunum var þess vænst að fyrsta olían frá Kashagan gæti skilað sér strax árið 2005. Kashagan er tæplega 100 km frá landi og liggur á um 4 km dýpi undir hafsbotninum. Þetta er óvenju djúpt af olíu að vera. Sjálft hafdýpið þarna er aftur á móti ekki mikið, enda er Kaspíahafið víðast hvar fremur grunnt (meðaldýpið er rétt rúmir 200 m).

Þrátt fyrir hógvært hafdýpi reyndist nauðsynlegt að reisa heila tilbúna tæknieyju þarna úti í Kaspíahafinu til að ráða við hrikaleg veðurskilyrðin sem þarna ríkja á veturna. Mikill ís myndast í ofsakuldum og straumar og vindar valda því að olíumannvirkin þurfa að standast óvenjumikið álag. Þess vegna var hvorki unnt að notast við fljótandi né botnfasta hefðbundna olíuborpalla. Þetta var mjög dýr útfærsla og það, auk margvíslegra annarra tæknivandamála, olli því að kostnaðurinn vegna Kashagan hefur rokið upp úr öllu valdi.

50 milljarðar USD í sjóinn en varla dropi af olíu hefur komið á land

Upphafleg kostnaðaráætlun vegna uppbyggingar fyrsta áfanga Kashagan var nálægt 25 milljarðar USD. En verkefnið reyndist flókið i framkvæmd og það var ekki fyrr en 2013 að olía byrjaði að skila sér frá Kashagan; átta árum síðar en áætlað var! Og þá var kostnaðaráætlunin sprungin hressilega því heildarkostnaðurinn var kominn í um 50 milljarða USD.

Seinkunin og umframútgjöld reyndust þó ekki mesta áfallið. Því um leið og olían var loksins farin að streyma upp úr djúpinu á Kashagan og í land, fór strax að bera á ofsalegri tæringu í búnaði og lögnum. Ekkert var við þetta ráðið og stöðva varð vinnsluna. Og nú hefur engin olía komið frá þessari 50 milljarða dollara fjárfestingu í um hálft annað ár. Sem er gríðarlegt fjárhagslegt högg fyrir olíufélögin sem standa að verkefninu.

Vandinn felst í því óvenju hátt hlutfall brennisteinsgass (H2S) í olíulindinni veldur mikilli tæringu og hreinlega étur stálrörin upp. Nú stendur til að skipta öllum stállögnunum út fyrir rör úr nikkel, en óvíst er að olíuvinnslan komist aftur í gang fyrr en seint á árinu 2016 eða jafnvel ekki fyrr en 2017. Brennisteinsgasið skapar að auki bæði hættu á sprengingum og eitrunum.

Kostnaðurinn við Kashagan er því enn að aukast og munu vafalítið einhverjir milljarðar dollara bætast þarna við útgjöldin. Og þarna í Kaspíahafinu er vel að merkja bara um fyrsta áfangann að ræða. Fullþróað er búist við að heildarkostnaður við Kashagan verði nálægt 200 milljörðum USD!

Kashagan er eitt umfangsmesta og útgjaldafrekasta orkuverkefni heimsins. En ef einhverjum þykir þetta dýrt er rétt að minna á að kannski næst að vinna 13 milljarða tunna af olíu á Kashagan. Þá myndi vinnslan efalítið skila leyfishöfunum miklum hagnaði. Almennt er þó talið að ekki sé raunhæft að ætla að Kashagan muni skila hagnaði nema olíuverð yfir vinnslutímann verði a.m.k. 80-120 USD/tunnu og jafnvel hærra. Kashagan er því prýðilegt tákn um að auðvelda olían er senn á þrotum. Og að olía mun vart halda áfram að knýja sterkan hagvöxt í heiminum  nema að kaupmáttur fólks geti aukist samhliða háu olíuverði. Þar liggur efinn.

Norðmenn og Bretar semja um sæstreng

Stutt er síðan samið var um lagningu HVDC-rafstrengs milli Noregs og Þýskalands; NordLink. Og núna, einungis rúmum mánuði síðar, berast fréttir af því að norska Statnett og breska National Grid séu búin að skrifa undir samstarfssamning sem felur í sér að fjárfest verði í kapli milli milli landanna.

Nýi sæstrengurinn kallast NSN Link. Það sem er sérstaklega merkilegt við þennan háspennukapal milli Noregs og Bretlands er að þetta verður lengsti rafstrengur í heimi í sjó. Neðansjávar verður kapallinn um 730 km langur og flutningsgetan sem nemur 1.400 MW.

Þetta er stórt skref frá því sem lengsti sæstrengur af þessu tagi er í dag. Sá er NorNed-kapallinn milli Noregs og Hollands, sem er 580 km langur og 700 MW og komst í gagnið árið 2008. Það met verður slegið af NordLink milli Noregs og Þýskalands, sem verður rúmlega 700 km og 1.400 MW (sá kapall á að vera kominn í rekstur 2020). En kapallinn milli Noregs og Bretlands verður sem sagt ennþá lengri en NordLink.

Áætlað er að kostnaðurinn við kapalinn milli Noregs og Bretlands verði á bilinu 1,5-2 milljarðar EUR, sem samsvarar um 1,65-2,2 milljörðum USD (220-300 milljörðum ISK). Kapallinn verður lagður milli Kvilldal i Rogalandi í SV-Noregi og Blyth á austurströnd Englands.

Vegna undirbúningsvinnu að þessu verkefni hefur Evrópusambandið (ESB) veitt styrk sem sagður er nema 31 milljón EUR (um 4,6 milljarðar ISK). Slíkt framlag er bersýnilega vel til þess fallið að draga verulega úr áhættu bæði Norðmanna og Breta af því að leggja í vinnu vegna athugana og undirbúnings því að leggja kapalinn. Í slíku undirbúningsferli getur jú alltaf eitthvað komið upp, sem geri það að verkum að verkefnið reynist ekki gerlegt. Upphæðin kemur úr sérstökum sjóði ESB sem ætlað er að stuðla að eflingu innviða í Evrópu. Þetta vekur upp það álitamál hvort Ísland gæti með sama hætti fengið nokkra milljarða í stuðning við að skoða og undirbúa svona mögulega tengingu milli Íslands og Evrópu. En sá möguleiki virðist ekki vera uppi á borðinu hér, en þess í stað er boðin út undirbúningsvinna hér innanlands sem á að kosta innan við 21,6 milljónir ISK.

Markmiðið er að þessi nýi sæstrengur, milli Noregs og Bretlands verði kominn í gagnið árið 2021 (sem er örlítil seinkum frá fyrstu áætlunum). Þess má geta að Bretar eru líka nýbúnir að semja við Belga um kapal milli landanna; NemoLink. Sá sæstrengur verður um 140 km langur og 1.000 MW.

Með alla þessa nýju sæstrengi í huga (þ.m.t. NordLink) er nokkuð augljóst að bæði Bretar og Norðmenn eru áfjáðir í kapaltengingar af þessu tagi - og álíta það samrýmast sínum hagsmunum. Nú er bara að bíða og bíða og sjá hvað koma mun út úr fyrirhuguðum athugunum iðnaðarráðuneytisins íslenska á mögulegum sæstreng - þar sem m.a. á að ráðast í athugun á reynslu Norðmanna af kapaltengingum af þessu tagi við önnur lönd. Einhver sem vill veðja á að reynsla Norðmanna af kapaltengingunum sé slök eða jafnvel slæm?

Efnahagslægð verulegur þáttur i lækkun olíuverðs

Olíuverð lækkaði mikið og snögglega á síðari hluta ársins 2014.

Margir hafa lagst í að greina ástæður og orsakir þessarar verðlækkunar. Þá er m.a. reynt að leggja mat á það hversu mikinn hluta verðlækkunarinnar sé að rekja til deyfðar í efnahagslífi heimsins og hversu mikið af verðlækkuninni hefur komið til vegna mikillar og nokkuð óvæntrar aukningar í olíuframleiðslu (einkum í Bandaríkjunum).

Það hvor ástæðan var veigameiri getur skipt verulegu máli. Ef framboðsþátturinn var ráðandi (jákvæður framboðsskellur eða positive supply shock) má gera ráð fyrir því að olíuverðlækkunin gefi gott tækifæri til aukins hagvaxtar víða um heim. Ef aftur á móti útbreidd deyfð og vandræði í efnahagslífi heimsins áttu stóran þátt í lækkuninni (neikvæður eftirspurnarskellur eða negative demand shock) er hætt við að hagvöxtur láti á sér standa.

Þegar lagt er mat á ástæður olíuverðlækkunarinnar er m.a. litið til þróunar olíuframboðs annars vegar og olíueftirspurnar hins vegar. Danske bank birti nýverið sína sýn á þetta álitamál. Þar kemur fram að báðir þættirnir hafi haft mikil áhrif til lækkunar olíuverðs (sbr. gröfin hér til hliðar).

Sama er uppi á teningnum í nýrri skýrslu þeirra Christiane Baumeister hjá Kanadabanka og Lutz Kilian hjá Michiganháskóla, en skýrslan sú hefur að geyma eina ítarlegustu greininguna fram til þessa um olíuverðlækkunina 2014. Þau Kilian og Baumeister álíta að rekja megi um 49% verðlækkunarinnar til eftirspurnaráhrifanna (samdráttur í efnahagslífinu) og um 51% áhrifanna sé vegna aukins olíuframboðs. 

Samkvæmt ofangreindu eru því bæði eftirspurnarþættir og framboðsþættir mjög fyrirferðarmiklir orsakaþættir olíuverðlækkunarinnar nú. Þetta kemur ekki á óvart. Snaraukið framboð vegna aukinnar olíuvinnslu í Bandaríkjunum er vel þekkt staðreynd. Og eftirspurnarþátturinn hefur líka verið að leika stórt hlutverk - en þar var um neikvæða þróun að ræða bæði á fyrsta og öðrum ársfjórðungi liðins árs. Sbr. grafið hér að neðan (sem er byggt á nýlegum upplýsingum frá Alþjóða orkustofnuninni; IEA).

Það eru sem sagt sterkar vísbendingar um að bæði aukning á olíuframboði og stöðnun eða jafnvel samdráttur í eftirspurn hafi verið mikilvægir og jafnvel ámóta stórir áhrifavaldar verðlækkunar á olíu á síðari hluta ársins 2014. Það er líka athyglisvert að IEA álítur að fyrstu tveir ársfjórðungar 2015 muni líklega einkennast af samdrætti í olíueftirspurn - og það þrátt fyrir hina gríðarlegu verðlækkun sem orðið hefur á olíu síðustu misserin. Þetta ber vott um að IEA telji veruleg vandræði uppi í efnahagslífi heimsins.

Í þessu ljósi kemur á óvart hversu Landsbankinn var viss í sinni sök þegar hann kynnti það nýverið að olíuverðlækkunin sé fyrst og fremst til komin vegna aukins olíuframboðs (þ.e. að um hreinan jákvæðan framboðsskell hafi verið að ræða). Það virðist þvert á móti vera staðreynd að neikvæður eftirspurnarskellur lék stórt hlutverk á fyrri hluta ársins 2014. Þess vegna sætir umrædd ályktun Landsbankans nokkurri furðu.

Vissulega hefði dýfan í olíuverði ekki orðið svona snörp og djúp eins og raunin varð ef ekki hefði líka verið mikil aukning í olíuframleiðslu í Bandaríkjunum. En það mikla framboð vestra er sem sagt alls ekki eina ástæða verðlækkunarinnar - og jafnvel ekkert meiri ástæða en eftirspurnarþátturinn. Þessi forvitnilegu álitamál verða ekki frekar útlistuð hér, en þau eru útskýrð nánar í þessari grein á viðskiptavef Morgunblaðsins.

Bretland samþykkir 180 USD/MWst

Breska orkumálaráðuneytið hefur nú tilkynnt um nýja samninga við orkufyrirtæki um lágmarksverð á raforku frá nýjum orkuverum. Viðamestu samningarnir eru við tvö vindorkuver, sem reisa á utan við bresku ströndina. Í þeim tilvikum er raforkuframleiðendunum tryggt lágmarksverð á bilinu 114-120 GBP/MWst. Það jafngildir um 175-180 USD/MWst. Til samanburðar má nefna að skv. síðustu ársskýrslu Landsvirkjunar var meðalverð til stóriðjunnar hér nálægt 25 USD/MWst.

Breska kerfið í mótun

Það var síðla árs 2013 sem breska þingið samþykkti lög sem leggja leikreglurnar um orkustefnu Bretlands. Eitt af grundvallaratriðunum þar er að stuðla að auknu framboði af raforku og þá einkum og sér í lagi á endurnýjanlegri eða grænni orku. Tilgangurinn er að efla raforkuframboð til að tryggja betur næga raforku og um leið stuðla að auknu hlutfalli endurnýjanlegrar orku.

Undir endurnýjanlega orku skv. orkustefnu Bretlands flokkast m.a. vindorka, vatnsorka, jarðvarmi og sólarorka. Bretarnir gera ráð fyrir því að það verði einkum nýting vindorku sem muni vaxa hratt næstu árin. Enda er t.d. lítið um jarðvarma í Bretlandi og vatnsaflskostir þar í landi flestir nýttir nú þegar.

Fyrstu samningarnir á grunni nýju orkustefnunnar voru gerðir árið 2014. Þar voru í fararbroddi norræn orkufyrirtæki, sem hyggjast reisa vindorkuver við bresku ströndina (þetta voru danska Dong Energi og norsku Statkraft og Statoil). Nú í febrúar sem leið (2015) var svo tilkynnt um niðurstöður í annarri lotu þessara samninga (Contracts for Difference; CfD’s).

Vindorka í fararbroddi

Hátt í þrír tugir verkefna voru samþykkt nú í annarri lotunni. Framlag breskra stjórnvalda til þeirra verkefna er samtals nálægt 4 milljörðum punda. Það samsvarar rúmlega 6 milljörðum USD eða vel yfir 800 milljörðum íslenskra króna! Þarna er því verið að veita miklum fjármunum til nýrra orkuverkefna.

Af öllum þessum 27 verkefnum, sem nú er verið að semja um, eru tvö langstærst. Þar er í báðum tilvikum um að ræða vindorkuver á hafi úti, þ.e. utan við ströndina. Annar þessara tveggja vindorkugarða verður 448 MW og hinn verður hvorki meira né minna en 714 MW. Lágmarksverðið sem þarna var samið um var annars vegar rétt rúmlega 114 GBP/MWst (samsvarar um 175 USD) og hins vegar rétt tæplega 120 GBP/MWst (um 183 USD). Báðir þessir samningar eru til 15 ára.

Umrætt samningsverð núna er nokkuð lægra verð en vindorkuverin í fyrstu lotunni fengu, þ.e. skandínavísku vindgarðarnir sem nefndir voru hér að ofan. Þar var hæsta verðið 155 GBP/MWst, sem jafngildir um 240 USD/MWst. Það virðist því sem skandínavísku orkufyrirtækin hafi náð alveg sérstaklega hagstæðum samningum í fyrstu lotunni snemma árs 2014. Verðið núna er um fjórðungi lægra en þá var samið um.

Ráðast hagsmunir Íslands í hanastélsboði?

Fram til þessa hefur vindorka verið langsamlega umsvifamest í þessum samningum um lágmarksverð til nýrra orkuvera, skv. orkustefnu Bretlands. Enda veitir vindorkan Bretum mestu tækifærin til að byggja upp afl til að nýta endurnýjanlegar orkuauðlindir. Það er að sumu leiti nokkuð súrt fyrir Breta, því vindorkan er ansið dýr og þar að auki óstöðug og því lítt áreiðanleg. 

Í umræðu og skrifum um orkustefnu Bretlands hefur margoft komið fram að Ísland gæti mögulega boðið Bretum ennþá betri kjör en samningarnir við vindorkuverin hljóða upp á. Þar að auki er vindorkan afar ófyrirsjáanleg orkuframleiðsla og kallar á varafl, sem óhjákvæmilega gerir vindorkuna ennþá dýrari (varaaflið oft er í formi gasorkuvera). Íslensk orka er þvert á móti mjög áreiðanleg því hún byggir annars vegar á vatnsorku í miðlunarlónum og hins vegar stöðugri jarðvarmaorku. Það gæti því verið mjög áhugavert fyrir Breta að semja um kaup á íslenskri raforku (um sæstreng). Og það jafnvel þó svo verðið fyrir íslensku raforkuna væri nálægt því hið sama eins og fyrir vindorkuna.

Það myndi merkja geysilega arðsemi fyrir íslensku orkuna. Þar með er þó ekki sagt að Ísland muni standa frammi fyrir því tækifæri mjög lengi að gera slíka samninga við Breta. Bretar hyggjast einungis verja afmarkaðri upphæð í orkustefnu sína. Þess vegna er óvíst að langur tími gefist til að njóta umræddra hagstæðra samningsskilmála sem Bretar bjóða um þessar mundir. Þar að auki er nú komið í ljós að umsamið orkuverð hefur lækkað frá því sem var í fyrstu lotunni hjá þeim. Ef sú þróun heldur áfram er ekki vænlegt að bíða í rólegheitum eftir að kanna möguleika á samningum við Bretana um orkuviðskipti. Þvert á móti virðist skynsamlegra að ganga sem fyrst til slíkra viðræðna við Breta. 

Fyrst og fremst er þó einfaldlega gagnslítið að vera með endalausar vangaveltur um þetta. Miklu skynsamlegra er kanna einfaldlega málið með þeim eina hætti sem veitt getur skýr svör. Þ.e. með beinum viðræðum við bresk stjórnvöld um hvaða skilmálar eru í boði vegna raforkusölu til Bretlands. Svo sem raforkuverð, raforkumagn og lengd samningstíma með bindandi lágmarksverði.

Þess vegna er afar óheppilegt og reyndar einkennilegt að iðnaðarráðherra Íslands skuli ekki t.d. hafa gripið það tækifæri sem bauðst í bréfi sem hún fékk nýverið frá breska orkumálaráðherranum (sbr. myndin hér að neðan). Þar var íslenska ráðherranum, Ragnheiði Elínu Árnadóttur, boðið til fundar til að ræða sæstrengsmálið við breskan starfsbróður sinn. Að auki bauð breski orkumálaráðherrann, Matthew Hancock, aðstoð ráðuneytis síns til að upplýsa um breska regluverkið sem um þessi málefni fjallar.

Slík aðstoð og/eða beinar formlegar viðræður kynnu einmitt að varpa skýru ljósi á það hvaða möguleikar eru þarna í boði. Þarna hefði verið upplagt fyrir íslenska iðnaðarráðherrann að taka jákvætt í tillögur breska ráðherrans - og þiggja boð hans um fund og upplýsingar. Þarna var sem sagt afar gott tækifæri til að þiggja boð breska ráðherrans og fastsetja viðræðufund - með það að markmiði að skýra ýmis óvissuatriði eins og t.d. raforkuverð og raforkumagn. Það varð þó ekki sú leið sem Ragnheiður Elín valdi.

Þess í stað nánast eyddi hún erindi breska ráðherrans. Því í svarbréfi sínu lét iðnaðarráðherra Íslands nægja að segja að ráðuneytið muni hugleiða boð ráðherrans. Og að hún sé tilbúin að ræða málið frekar við hentugleika - í London eða í Reykjavík eða annars staðar þar sem leiðir ráðherranna kunna að liggja saman. Af þessu má kannski álykta að það gæti sem sagt komist hreyfing á þetta mikla hagsmunamál ef iðnaðarráðherra Íslands rekst á breskan starfsbróður sinn t.d. í einhverju hanastélsboði. En það er ráðgáta af hverju Ragnheiður Elín þáði ekki boð breska ráðherrans.

Útboð Ríkiskaupa

Svo virðist sem hvorki sé raunverulegur áhugi né vilji hjá íslenska iðnaðarráðherranum til að ræða þetta mál við Breta fyrr en kannski á næsta ári (2016). Stefna íslenska iðnaðarráðherrans virðist vera sú að bíða eftir skýrslu með þjóðhagslegri kostnaðar- og ábatagreiningu á áhrifum raforkusæstrengs á íslenskt samfélag, sbr. yfirstandandi útboð á vegum Ríkiskaupa.

Sú umrædda skýrsla verður varla tilbúin fyrr en nú í árslok, því síðasti skiladagur hennar er 1. janúar 2016. Það er alveg viðeigandi að hrósa iðnaðarráðherra fyrir að koma a.m.k. þessari hreyfingu á sæstrengsmálið. Engu að síður er þetta ekki nægjanlega stórt skref í ljósi þeirra miklu hagsmuna sem hér er um að ræða.

Það verður áhugavert að sjá hvernig skýrsluhöfundum mun ganga að greina þjóðhagslegan kostnað og ábata af sæstreng, þegar hvorki liggur fyrir hversu mikla raforku Bretar hafa áhuga á að kaupa né á hvaða verði - og enn síður liggja fyrir upplýsingar um hvernig eignarhaldi á strengnum yrði háttað né hvað hann myndi kosta. Þetta eru allt atriði sem beinar viðræður myndu geta skýrt. Og slíkar viðræður yrðu vel að merkja einmitt viðræður - upplýsandi en án skuldbindinga. Það væri besta og skynsamasta leiðin til að fá glögga yfirsýn um málið. Í stað þess að halda bara áfram skýrsluskrifum hér heima og fabúlera um mismunandi sviðsmyndir - á meðan Bretar verja milljörðum punda í ný orkutengd verkefni.

Álbirgðir í svartaþoku

Þegar litið er til framleiðslu á heimsvísu þá er hún í jafnvægi.  [...] Umframeftirspurnin er hinsvegar mikil ef einungis er horft til heimsins utan Kína, ekki síst í Norður-Ameríku og Evrópu. Eftir stendur að eftirspurn í Evrópu fer vaxandi.

Textinn hér að ofan er úr grein sem framkvæmdastjóri Samáls, samtaka álframleiðenda á Íslandi, birti seint á liðnu ári á mbl.is um stöðuna á álmörkuðum. Samkvæmt greininni er sem sagt mikil umframeftirspurn eftir áli utan Kína og sérstaklega er tekið fram að vaxandi eftirspurn sé eftir áli í Evrópu.

Þetta kann allt saman að vera satt og rétt - þó svo þróun álverðs hafi reyndar ekki beinlínis verið að endurspegla umframeftirspurn. Það er líka eftirtektarvert að í nýlegri frétt á Bloomberg, þar sem vitnað er í greiningadeild Harbor Aluminum, er ekki talað um vaxandi eftirspurn eftir áli í Evrópu, heldur þvert á móti talað um fallandi eftirspurn:

Falling demand in the region [Europe] and an increase in the availability of aluminum scrap and primary metal have pushed premiums lower. “Europe is where the eye of the storm is, and one of the reasons is because it has the biggest stealth stock in the entire world,” Vazquez said, referring to stockpiles of metal stored outside LME-monitored warehouses. Supplies are rising because “there are more Russian offers in the market,” Vazquez said. At the same time, Europe is receiving more offers than usual from China, India, the Middle East, Malaysia and even Mexico, he said.

Samkvæmt Harbor er eftirspurn á evrópska álmarkaðnum sem sagt í daufara lagi. Og markaðurinn sá sagður standa frammi fyrir óvenju miklum útflutningi af áli frá Rússlandi, Indlandi, Mið-Austurlöndum og Kína. Það verður svo að koma í ljós hversu mikið íslenskt ál verður með í þeirri holskeflu af áli sem þarna er sagt standa Evrópu til boða - og hvernig álverksmiðjurnar innan Samáls munu standa sig umræddri samkeppni. En það er eftirtektarvert hversu álit Harbor er í litlum takti við þau sjónarmið sem Samál hefur kynnt okkur. 

Mikil óvissa um stöðuna á álmörkuðum

Allar spár um þróunina á álmörkuðum eru afar óvissar. Vissulega eru vísbendingar um að álbirgðir utan Kína séu byrjaðar að minnka - líkt og Samál heldur fram. Og ef það reynist vera rétt, þá gefur það vonir um að álverð kunni brátt að fara hækkandi - sem myndi bæði bæta afkomu álfyrirtækjanna hér og auka tekjur orkufyrirtækjanna hér sem selja raforku til álveranna. Á móti kemur að tölur um álbirgðir í heiminum eru taldar afar óáreiðanlegar nú um stundir.

Þar með eru óvissuatriðin á álmörkuðum langt í frá upptalin. Til viðbótar við óvissu um álbirgðir má nefna að undanfarin ár hefur verðmyndun á áli þróast þannig að álverð á álmarkaðnum í London (London Metal Exchange; LME) er löngu hætt að endurspegla verð á áli í viðskiptum milli framleiðenda og notenda. Það eitt og sér hefur bæði grafið undan trúverðugleika LME og skaðar t.d. hagsmuni raforkufyrirtækja sem selja raforku til álvera (þ.e. þegar raforkuverðið er tengt álverði, eins og er einmitt hér á landi í raforkusamningunum við bæði álver Century Aluminum í Hvalfirði og álver Alcoa á Reyðarfirði). Ennþá eitt atriði sem veldur óvissu á álmörkuðum eru sífellt sterkari vísbendingar um offramleiðslu á áli í Kína. Sú þróun vekur ugg um að þaðan komi senn flóðbylgja af kínversku áli sem muni skella á vestrænum álmörkuðum. 

Allt er þetta til þess fallið að skapa mikla óvissu á álmörkuðum og veldur um leið aukinni óvissu um tekjur orkufyrirtækjanna hér. Hér á Orkublogginu í dag verður ekki tekið á öllum þessum álitamálum. Heldur látið nægja að líta til þess hvernig tölur um álbirgðir eru taldar óvenju óáreiðanlegar um þessar mundir.

Offramboðið virðist hafa minnkað en ekki er allt sem sýnist

Það er alkunna að um árabil hefur mikið og viðvarandi offramboð verið af áli. Það sem hefur komið í veg fyrir ennþá lægra álverð, en raunin hefur verið, er fyrst og fremst aukin og viðvarandi birgðasöfnun. Undanfarin misseri hefur þó álframleiðsla og notkun á áli verið að nálgast það að komast í jafnvægi. Þar kemur einkum til að nokkur stærstu álfyrirtæki á Vesturlöndum hafa lokað óhagkvæmustu álverum sínum.

Vandinn er bara sá að um leið og bera fer á verðhækkun á áli byrjar að losna um álbirgðirnar, sem ennþá eru geysimiklar. Þess vegna halda álbirgðirnar aftur af veðhækkunum - og geta jafnvel valdið nýrri dýfu á álverði.

Ennþá er ófyrirséð hvort eða hvenær birgðir af áli minnki umtalsvert. Þó þær virðist hafa minnkað eitthvað síðustu misserin, þá er sá samdráttur ennþá óverulegur. Á sama tíma lítur út fyrir að óhemju mikil offjárfesting í áliðnaði í Kína geti orðið þess valdandi að viðhalda offramboði á álmörkuðum.

Á liðnu ári (2014) tók að bera á því að útflutningur á áli frá Kína væri farinn að aukast umtalsvert. Einnig virðist sem hinn risavaxni kínverski áliðnaður sé nú byrjaður að að stunda dulbúinn álútflutning (þar sem álið er skilgreint sem ýmsar framleiðsluvörur úr áli í því skyni að komast framhjá kínverskum útflutningstolli á ál). Vegna þessarar þróunar vofir yfir að ál frá Kína muni þrýsta álverði á heimsmarkaði niður. Ekki síður athyglisvert er að undanfarið hefur borið æ meira á tregðu álframleiðenda til að gefa upp stöðu á álbirgðum. Allt vekur þetta grunsemdir um að offramboð af áli kunni jafnvel að standa yfir miklu lengur en vonir stóðu til í álbransanum.

Ekki lengur mark takandi á tölum um álbirgðir

Nú í febrúar sem leið (2015) bárust fréttir af því að Alþjóðasamtök álframleiðenda (International Aluminum Institute; IAI) hafi ákveðið að hætta að tilkynna um mánaðarlega birgðastöðu. Í þessari ákvörðun IAI felst i raun viðurkenning á því að yfirsýn um stöðuna á álmörkuðum sé svo þokukennd, að tilgangslaust sé að halda áfram að birta umræddar tölur. 

Þetta kemur kannski ekki á óvart. Það er staðreynd að alþjóðlegi áliðnaðurinn hefur breyst mikið á síðustu árum. IAI hefur um skeið bent á að birgðatölur þeirra séu farnar að vera ansið óáreiðanlegar vegna versnandi upplýsingagjafar álfyrirtækja.

IAI á langa sögu að baki og upplýsingar um birgðastöðu hafa verið eitt af meginverkefnum samtakanna. Áður fyrr samanstóðu umrædd samtök einungis af nokkrum vestrænum álfyrirtækjum, sem þá gnæfðu yfir álviðskiptum í heiminum. Eftir hrun Sovétríkjanna bættist rússneski áliðnaðurinn í hópinn hjá IAI og þarna eru nú t.d. líka álrisar frá Persaflóaríkjunum og Kína.

Nýju félagarnir hafa aftur á móti sumir verið ansið tregir til að gefa upp reglulegar tölur um birgðir. Þess vegna hefur IAI undanfarin ár þurft að áætla tölurnar. En nú eru runnin upp tímamót hjá IAI. Samtökin treysta sér ekki lengur til að áætla birgðastöðuna. Ástæðan virðist fyrst og fremst vera sú að sífellt fleiri álfyrirtæki sinni upplýsingagjöfinni bæði seint og illa. Þess vegna er línuritið hér hér að ofan sennilega hið síðasta sem sýnir álbirgðir eins og þær eru metnar af IAI. Ein afleiðing þessa hlýtur að verða sú að verðmyndun á áli verði óljósari, þ.e. hún mun í auknum mæli ráðast af getgátum fremur en vönduðum upplýsingum. Það er afar óheppilegt.

Gjörbreytt álveröld

Þetta ástand er til marks um gjörbreytta álveröld. Þegar IAI var komið á fót snemma á áttunda áratug liðinnar aldar voru um 3/4 allrar álframleiðslu í höndum örfárra vestrænna álfyrirtækja; Alcan, Alcoa, Alusuisse, Kaiser, Pechiney og Reynolds. Í dag eru stærstu álfyrirtæki heimsins hvorki frá Bandaríkjunum né V-Evrópu, heldur eru rússneska Rusal og kínverska Chalco langstærst. Og álfyrirtæki Sameinuðu arabísku furstadæmanna, Emirates Global Aluminum, er nú meðal fimm stærstu álfyrirtækja heimsins. Vestræni áliðnaðurinn er sem sagt á góðri leið með að verða hálfgert peð á álmörkuðum - og það þrátt fyrir að bæði bandaríska Alcoa og kanadíska Rio Tinto Alcan (sem er í eigu ástralsk-breska Rio Tinto) séu ennþá meðal stærstu álfyrirtækja heimsins.

IAI álítur að tölur frá Kína um áliðnaðinn þar séu afar óáreiðanlegar. Sama virðist upp á teningnum með rússneska áliðnaðinn. Og það vill einmitt svo til að rússneska Rusal og kínverska Chalco eru stærstu álframleiðendur heims (að auki er nú svo komið að meira en helmingurinn af heimsframleiðslu á áli á sér stað í Kína). Sú hegðun að vera tregur til upplýsingagjafar virðist líka hafa smitast til álfyrirtækja á Vesturlöndum. Og því segir IAI nú vera orðið útilokað að áætla birgðastöðu á álmarkaði af bærilegri nákvæmni. Afleiðingin er sú að staða álbirgða er nú hulinn ennþá svartari þoku en var. 

Viðvarandi vanmat á miklu framboði?

Fólk hefur sjálfsagt mismunandi skoðanir á því hvað veldur aukinni tregðu á að gefa upp tölur um álbirgðir. Ein ástæðan gæti einfaldlega verið offjárfesting í áliðnaði víða um heim, þ.e. að verið sé að fela offramleiðslu. Það er a.m.k. óumdeilanlegt að álbirgðir eru ennþá með mesta móti. Það eitt og sér er til þess fallið að álverð hækki a.m.k. minna eða hægar en ella væri.

Vandinn er líka sá að álbirgðirnar eru ekki eins og einhver snjóskafl sem geti einfaldlega bráðnað hægt og rólega og álverð samhliða hækkað jafnt og þétt. Um leið og álverð myndi hækka að ráði má vænta þess að þá losni um stóran hluta af þessu áli sem nú er geymt í birgðageymslum. Það er því kannski hæpið að gott jafnvægi skapist á álmörkuðum í bráð nema ennþá fleiri álverum verði lokað. 

Þess vegna er fremur sérkennilegt hversu bjartsýnn framkvæmdastjóri hagsmunasamtaka álfyrirtækjanna hér, Pétur Blöndal, er um að álfyrirtækin á Íslandi muni brátt finna fyrir aukinni áleftirspurn. Í skrifum hans um þetta virðist skautað framhjá því að álmarkaðir standa nú frammi fyrir því að álútflutningur frá Indlandi er að aukast - vegna mikillar framleiðsluaukningar þar en daufrar eftirspurnar. Þá eru álbirgðir teknar að safnast upp í Japan. Að auki er útlit fyrir að þrátt fyrir fremur lágt álverð séu tvö álver að fara aftur á stað í Evrópu (í Hollandi annars vegar og Þýskalandi hins vegar). 

Allt er þetta til þess fallið að gera samkeppnina harðari á álmörkuðum; þ.á m. á álmarkaði í Evrópu. Þar munu íslensku álverin þó vafalítið spjara sig prýðilega - vegna óhemju lágs raforkuverðs og jafnvel ennþá hagkvæmara skattaumhverfis hér á landi (sbr. t.d. fréttir  undanfarið um vaxtagreiðslur álvers Alcoa á Reyðarfirði til móðurfélags erlendis). Íslenski áliðnaðurinn er sem sagt almennt í prýðilegum málum enn sem komið er. Og kannski alveg rétt að svigrúm fyrir útflutning frá Íslandi hafi aukist verulega - eins og framkvæmdastjóri Samáls segir í áður tilvitnaðri grein. En þegar dýpra er kafað í stöðuna virðist þó skynsamlegt fyrir álverin hér að búast við aukinni samkeppni fremur en auknu svigrúmi. Og af sömu ástæðu má búast við því að íslensku orkufyrirtækin muni áfram þurfa að horfast í augu við að fá afar lágt verð fyrir bróðurpartinn af raforkusölunni sinni til álveranna hér.

Kolagræn gagnaver Apple

Er kolagrænan lit að finna í litrófi orkunnar? Svo mætti halda þegar skoðaðar eru fréttatilkynningar af gríðarlegri fjárfestingu Apple í gagnaverum í Danmörku.

Danir eru eðlilega himinlifandi yfir fréttum af því að Apple hafi ákveðið að byggja upp geysistórt gagnaver við smábæinn Foulum (rétt hjá Viborg) á Jótlandi. Um leið var tilkynnt um byggingu annars stórs gagnavers við Athenry á vestanverðu Írlandi.

Þetta er stór ákvörðun - ekki bara fyrir Dani og Íra - heldur líka fyrir Apple. Fjárfestingin hljóðar upp á samtals 1,7 milljarða EUR (sem jafngildir um 255 milljörðum ISK).

Staðarákvörðunin viðist byggja mjög á því að umhverfisáhrif gagnaveranna verði sem minnst. Þannig á gagnaverið í Danmörku eingöngu að nýta raforku frá dönskum vindorkuverum og norskum vatnsaflsvirkjunum og þar að auki umhverfisvæna varmaveitu. Í fréttatilkynningu Apple um þessa fjárfestingu er vitnað í forstjórann, Tim Cook, og orðrétt segir í tilkynningunni: Like all Apple data centres, the new facilities will run entirely on clean, renewable energy sources from day one.

Ekki er hægt að komast hjá því að maður lyfti brúnum við að sjá slíka fullyrðingu. Í fréttum af ákvörðun Apple má lesa að þarna við Foulum sé spennustöð sem tryggi það að öll raforkan sem gagnaverið muni nota sé græn orka - því spennistöðin fái eingöngu raforku frá vindorkuverum og norskum vatnsaflsvirkjunum. Það er engu að síður vandséð að gagnaverið muni með þessu tengjast lokuðu kerfi sem tryggi að þar veri eingöngu nýtt græn orka. 

Mest af raforkuframleiðslu Dana kemur frá kolaorkuverum. Vissulega er vindorkan þar hlutfallslega mikil. Hún er auðvitað ansið sveiflukennd, en skv. tölum frá Evrópusambandinu (ESB) nemur vindorka um fjórðungi af raforkunotkun í Danmörku. Og endurnýjanlegur hluti raforkunnar þar er alls sagður nálægt 40%. Skiptir þá mestu að auk vindorkunnar nýta dönsk orkuver mikið af lífmassa til raforkuframleiðslu.

Á Írlandi er hlutfall endurnýjanlegrar orku ennþá lægra en í Danmörku eða nálægt 20%. Sagt er að írska gagnaver Apple eigi að nýta vindorku. Það er reyndar hálfgerður blekkingarleikur, því framleiðsla vindaflstöðva er jú ansið breytileg og slík raforkuframleiðslu byggir alltaf á varafli. Sem í tilviki Írlands og Danmerkur byggist mjög á kola- og gasorkuverum.

Það er engu að síður svo að Danir framleiða mjög hátt hlutfall af raforku sinni með endurnýjanlegum hætti og Írar talsvert hátt hlutfall. Þarna hefur bæði Dönum og Írum bersýnilega tekist afar vel að kynna sig sem umhverfisvænt orku- og rekstrarumhverfi. Og sannarlega ansið súrt að Ísland skuli ekki hafa náð betur að fanga athygli Apple.