NordLink: 1.400 MW tenging Noregs og Þýskalands

Norska raforkuflutningsfyrirtækið Statnett hefur um árabil unnið markvisst að því að byggja upp nýjar raforkutengingar við nágrannalöndin. Í vikunni sem leið var svo tilkynnt um að búið sé að semja um smíði og lagningu neðansjávarkapals milli Noregs og Þýskalands.

Þessi nýi sæstrengur nefnist NordLink og mun marka tímamót í raforkuflutningum neðansjávar. Síðustu árin hafa Norðmenn kannað ýmsa möguleika á nýjum kapaltengingum milli Noregs og annarra Evrópulanda. Lengsti kapallinn af þessu tagi í dag er NorNed-kapallinn milli Noregs og Hollands, sem hóf rekstur árið 2008. Sá kapall er með flutningsgetu sem nemur 700 MW.

Þessi áhugi Norðmanna á auknum tengingum við nágrannalöndin kemur ekki á óvart. Reynsla þeirra af tengingunum er afar góð. Verkefnin hafa skilað góðri arðsemi og eflt raforkuöryggi. Þess vegna hafa Norðmenn verið áhugasamir um fleiri tengingar af þessu tagi.

Það er ekki síður áhugi í nágrannalöndum Noregs að tengjast norska raforkukerfinu. Síðustu misserin hefur t.a.m. verið bærilegur skriður á viðræðum milli Norðmanna og Breta um lagningu rafstrengs milli landanna. Nýlega birtust fréttir um að fjárfestingaákvörðun um þann kapal verði tekin fljótlega; jafnvel á allra næstu mánuðum. Áætlað er að þessi kapall verði helmingi stærri en NorNed eða 1.400 MW. Hann verður einnig töluverð lengri eða rúmlega 700 km (NorNed er 580 km).

Nú stefnir þó allt í að næsti metkapallinn af þessu tagi verði áðurnefndur sæstrengur milli Noregs og Þýskalands. Þar er nefnilega ekki aðeins kominn pólitískur stuðningur við kapalinn, heldur er nú líka búið að ná samningum um smíði hans ásamt nauðsynlegum spennistöðvum.

Það verða ABB og Nexans sem munu smíða kapalinn. Hann verður alls um 570 km langur og þar af verða 516 km neðansjávar. Þetta verður að sjálfsögðu jafnstraumskapall með spennistöðvum við hvorn enda kapalsins. Þær verða í Tonstad í Noregi og Wilster i nágrenni Hamborgar í Þýskalandi. Gert er ráð fyrir að rafmagnið byrji að streyma þarna á milli eftir einungis tæp fimm ár; fyrstu prófanir verði síðla árs 2019 og kapallinn komist svo í fullan rekstur árið 2020.

Kostnaðurinn er áætlaður á bilinu 1,5-2 milljarðar EUR eða um 225-300 milljarðar ISK. Enda er um að ræða afar öflugan kapal; flutningsgetan samsvarar 1.400 MW. Það er hvorki meira né minna en tvöföld flutningsgeta NorNed. Þetta er til marks um hraða þróun í þessari tækni, sem veldur því m.a. að sá tímapunktur færist nær að kapall milli Íslands og Evrópu verði að raunveruleika.

NordLink verður í eigu tveggja fyrirtækja; norska Statnett (sem er í eigu norska ríkisins) og þýska fyrirtækisins DC Nordseekabel. Þetta þýska fyrirtæki er í   helmingseigu hollenska raforkuflutningsfyrirtækisins Tenne T annars vegar (Tenne T rekur einnig flutningskerfi handan landamæranna í Þýskalandi) og hins vegar þýska þróunar- og fjárfestingabankans KfW (bankinn sá er í eigu þýska ríkisins).

Viðskiptamódel NordLink gengur út á að auka nýtingu á þýskri vindorku með því að flytja hana til Noregs á næturnar, þ.a. Norðmenn geti safnað í miðlunarlónin og svo umbreytt þeirri orku í rafmagn og flutt um strenginn til Þýskalands á daginn (þegar raforkuverð er hærra). Þannig bæði eykur strengurinn hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkubúskap Evrópu og gerir Norðmönnum kleift að nýta betur sveigjanleika vatnsaflsins til að bæta arðsemi norsku orkufyrirtækjanna (sem að mestu eru í opinberri eigu rétt eins og íslensku orkufyrirtækin eru).

Þetta er ekki ósvipað því viðskiptamódeli sem væri áhugaverðast fyrir Íslendinga vegna sæstrengs milli Íslands og Evrópu (IceLink). Í því sambandi má minna á að af einhverjum ástæðum hafa íslensk stjórnvöld ennþá ekki orðið við ósk Breta um formlegar viðræður um slíkan rafstreng. Hvarvetna annars staðar í hinum vestræna heimi myndu stjórnvöld fagna slíkum áhuga á gjaldeyrisskapandi og arðbærum viðskiptum.

Golíat siglir umhverfis hnöttinn

„Tíminn líður hratt á gervihnattaöld, hraðar sérhvern dag, hraðar sérhvert kvöld“. Söng Pálmi Gunnarsson hér í Den. Orkubloggarinn tekur undir þessi orð. Því það er líkt og gerst hafi í gær að bloggarinn fjallaði um upphafið að nýju olíuævintýri Norðmanna; olíuna lengst norður í Barentshafi.

Reyndin er þó sú að það eru liðin rúm sex ár síðan fjallað var um Golíat hér á Orkublogginu. Og nú er loksins komið að því að vinnslan hefjist. Því rétt í þessu var verið að koma risastórum olíuborpallinum fyrir á sérstökum ofurpramma austur í skipasmíðastöðinni Ulsan á suðausturströnd Suður-Kóreu. Og hefst nú æði löng sigling þarna frá skipasmíðastöð Hyundai allt suður fyrir Góðrarvonahöfða og svo norður eftir endilöngu Atlantshafi og allt norður í Barentshaf.

Þar, um 50 sjómílur norður af Hammerfest, verður pallurinn tjóðraður niður og byrjað að sækja svarta gullið úr djúpi ævafornra jarðlaga langt undir hafsbotninum. Hafdýpið á svæðinu er um 350-400 m, en sjálf olían liggur þar undir u.þ.b. 700-1.400 m undir hafsbotninum. 

Þarna verður pallurinn tengdur flóknu kerfi borhola á sjálfum hafsbotninum. En Golíat-pallurinn er ekki aðeins fljótandi undrabor, heldur líka vinnslustöð (FPSO). Þetta er því gríðarleg fjárfesting - og því miður hefur þetta mikla verkefni verið þjakað of kostnaði og töfum. Kostnaðaráætlun hefur rokið úr um 4 milljörðum USD og í um 7 milljarða USD, sem nemur næstum 800 milljörðum ISK! Það er því eins gott að vinnslan skili dágóðum tekjum.

Pallurinn hefur vinnslugetu sem nemur um 100 þúsund tunnum á dag og með pláss fyrir hátt í milljón tunnur af olíu. Það má því gera ráð fyrir að olíuskip komi og tæmi herlegheitin af tönkunum á innan við tíu daga fresti. Vonandi að það gefi á sjó!

Það er ítalski olíurisinn Eni sem er stærsti hluthafinn í Golíat-verkefninu (65%), en norska Statoil er einnig með stóran hlut (35%). Þess er vænst að vinnslan standi yfir í um 15 ár eða svo. Og að alls muni Golíat skila nettum 174 milljónum tunna af olíu. Miðað við olíuverð upp á 50 USD/tunnu gerir það tæpa 9 milljarða USD í tekjur. Að teknu tilliti til fjármagnskostnaðar virðist því á tæpasta vaði að dæmið gangi upp. En olíuverð á sjálfsagt eftir að hækka - og það nógu mikið til að verkefnið skili viðeigandi arðsemi. Það er auðvitað mikilvægt til að Golíat verði góð tekjulind fyrir olíusjóð Norðmanna.

Þar að auki kunna að finnast meiri lindir þarna í nágrenninu sem unnt verður að nýta pallinn til að vinna. En mikið hlýtur það samt að vera svekkjandi fyrir Eni og Statoil að sjá olíuverð hrynja í sama mund og þetta hátækniundur nú siglir á áfangastað í Norðurhöfum. Og fyrirtækin eiga alla samúð Orkubloggsins í harðri samkeppni sinni við sogrörasötrið vestur í Bandaríkjunum. Því það er ekki annað en hægt að dást að Golíat, sem mun standa sem útvörður mannkyns þarna langt í norðri. Og bara að vona að hinn íslenski Fáfnir verði brátt ráðinn til að þjónusta Golíat.

Svo má bæta hér við einni skemmtilegri staðreynd. Olíulindin kennd við Golíat er nokkuð stór - þó svo þetta sé ekki risalind enda er orðið mjög sjaldgæft að slíkar finnist (þ.e. olíulindir sem skila jafnvel milljarði tunna af olíu). Á degi hverjum notar heimurinn nú um 90 milljónir tunna af olíu eða rúmlega það. Þegar hugsað er til þess að kostnaðurinn við það að sækja stöffið þarna úr djúpinu á þessu eina vinnslusvæði jafngildir um 800 milljörðum ISK er svolítið magnað að öll olían sem unnin verður á Golíat myndi einungis nægja heiminum í tæplega tvo sólarhringa.

Árið 2014: Dramatískt ár í orkubúskapnum

1) Orkuatburður ársins: Mikið verðfall á olíu.

2) Orkumenn ársins: Andrew Hall hjá Phibro og Ali al-Naimi í Saudi Arabíu.

3) Jákvæðasta orkuákvörðun ársins: Samningur Landsvirkjunar og Alcan.

4) Óskhyggja ársins: Vöxtur í áliðnaði.

5) Grænasta orkutækifæri ársins: Sæstrengur milli Íslands og Bretlands.

6) Mesta ógn ársins: Bárðarbunga.

Sjá nánari umfjöllun hér.

Olíuverð fer í 120 USD - nema ef það gerist ekki!

Það er svo undarlegt með olíumarkaði. Oft virðist tiltekin verðþróun blasa við - en þegar á reynir tekur sú verðþróun miklu lengri tíma en maður ætlaði. Svo þegar verðsveiflan loks verður, þá gerist hún oft miklu hraðar en mann óraði fyrir.

Það má reyndar kannski segja að þetta gildi almennt um efnahagslífið allt. Enda eru ofangreindar hugleiðingar hafðar nánast beint eftir þýska hagfræðingnum Rüdiger Dornbusch, sem í áratugi var prófessor í hagfræði við MIT. Tilvitnunin í Dornbusch er svohljóðandi: In economics, things take longer to happen than you think they will, and then happen faster than you thought they could.

Ýmsir hafa gert þessi orð að umfjöllunarefni síðustu vikurnar - með hliðsjón af mjög snöggu og miklu verðfalli á olíu. Einn þeirra er Howard Marks, stofnandi og stjórnarformaður Oaktree Capital Magaement.

Óskynsamir fjárfestar furðu algengir

Þetta ágæta Eikartré, Oaktree Capital, er risastórt eignastýringarfyrirtæki sem höndlar með eignir sem nema nálægt 80 milljörðum USD. Í nýlegu bréfi sínu til viðskiptavina Eikartrésins (bréfið er dags. 18. des. 2014) leggur Marks sérstaka áherslu á mikilvægi þess sem hann kallar „seinni bylgjuna“.

Að sögn Howard Marks einblína fjárfestar um of á fyrstu beinu afleiðingu verðbreytinga. En láta vera að kafa dýpra og skoða nánar hvaða áhrif umrædd verðsveifla hefur til framtíðar. Marks fullyrðir að hjá stórum hluta fjárfesta ráði tilfinningar, órökréttar ályktanir og hjarðhegðun mjög miklu. Menn freistist til að fylgja straumnum. Þess vegna verði t.a.m. iðuleg mjög ýkt yfirskot eða undirskot á markaði.

Howard Marks álítur sem sagt að mjög algengt sé að fjárfestingaákvarðanir séu teknar án þess að kafað sé nægilega djúpt í álitaefnin. Hann líkir þessu við skort á ímyndunarafli eða að ímyndunarafl fólks reynist misheppnað (failure of imagination); fólk reynist óhæft um að átta sig á hinum mörgu mismunandi afleiðingum tiltekinna atburða. Fjárfestar láti um of stjórnast af fyrstu bylgjunni (sem stundum er í formi mikilla og snöggra verðbreytinga, sbr. verðlækkunin á hráolíu síðustu vikur og mánuði). Þeir gæti þess ekki að horfa lengra fram á veginn og greina þau áhrif sem fyrsta bylgjan er líkleg til að hafa. Gleyma að huga að seinni bylgjunni. Og þeirri þriðju. Og þeirri fjórðu.

Umrædd þýðing mín („seinni bylgjan“) á því sem Howard Marks nefnir second-order consequences eða knock-on effects kemur auðvitað til af því að nú er heimsmeistaramótið í handbolta í algleymingi við Persaflóann. Þar sem hver seinni bylgjan af annarri ríður yfir. En rétt eins og íslenska landslið virtist gleyma illilega hættunni af seinni bylgju tékkneska liðsins í gær, þá virðast fjárfestar sömuleiðis oft gleyma að ýmislegt óvænt getur gerst eftir fyrstu bylgjuna.

Hvað er rétt verð fyrir hráolíu?

Í bréfi sínu setur Marks fram nokkrar pælingar um það hvað sé „rétt“ olíuverð. Hann álítur að núverandi verð - um 50 USD/tunnu - sé ekki „rétt“ verð. Þetta sé óeðlilega lágt verð, því það muni ekki nægja til að framleiða alla þá olíu sem notuð er í heiminum (sbr. grafið hér að neðan sem sýnir áætlaðan kostnað vegna olíuverkefna sem eiga að skila olíuvinnslu eftir um fimm ár). Þess vegna sé sennilega um að ræða undirskot á olíumörkuðum nú um stundir; fjöldi fjárfesta hafi metið stöðuna rangt eða öllu heldur stokkið á vagninn með niðursveiflunni án þess að grafast nánar fyrir um hina raunverulegu stöðu.

Marks veltir líka fyrir sér hvort verð upp á 100 USD/tunnu sé of hátt verð fyrir olíu, en þannig var jú verðið fyrir einungis um hálfu ári síðan. Um þetta segir Marks að ef taka eigi mark á sögunni sé slíkt verð ekki óeðlilegt; það megi lesa út úr því að verðið var yfir 100 USD/tunnu í 43 mánuði samfleytt.

Í umræddu bréfi til viðskiptavina Oaktree Capital svarar Marks ekki þeirri spurningu sinni hvað sé rétt verð fyrir olíu. Hann tekur aftur á móti fram að lækkandi olíuverð sé jafnan lykillinn að hækkandi olíuverði í framtíðinni. Af orðum hans virðist mega ráða að hann sé fullviss um að olíuverð fari senn hækkandi - og að hann telji að 100 USD/tunnu sé ekkert endilega of hátt verð. En hann getur þess líka að við hreinlega vitum ekki hvað sé „rétt“ verð fyrir olíu!

Hér má nefna að Steven Kopits hjá Princeton Energy Advisors (áður hjá Douglas-Westwood) álítur að það kosti u.þ.b. 80 USD að bæta nýrri tunnu i olíuframleiðsluna (þ.e. marginal cost; kostnaðurinn við að dæla upp tunnu í núverandi vinnslu er aftur á móti töluvert lægri). Miðað við þessa kostnaðartölu (80 USD/tunnu)  má gera ráð fyrir að olíuverð hljóti brátt að hækka og mögulega ná jafnvægi nálægt 80 USD/tunnu. Það tekur þó vafalítið einhver misseri, enda þarf daglegt olíuframboð sennilega að minnka um allt að 2 milljónir tunna áður en verðið fer að mjakast almennilega upp á við.

Goldman Sachs: New Oil Order 

Nú er verðið nálægt 50 USD/tunnu og ekki útilokað að það eigi enn eftir að lækka meira uns það fer að skríða upp á við. En það mun vafalítið koma að því að framboð og eftirspurn nálgist hvort annað - jafnvel svo mikið að olíuverð fari yfir 80 USD/tunnu. En þá er stóra spurningin hvort verðið nái jafnvægi þar - eða hvort það haldi áfram að hækka og fari kannski yfir 100 USD/tunnu? 

Samkvæmt Jeffrey Currie hjá Goldman Sachs virðist ólíklegt að olíuverð nái að fara umtalsvert hærra en 80 USD/tunnu. Ástæðan er mikil aukning bandarískrar bergbrotsolíu (tight oil; stundum nefnd shale oil). Currie álítur að jafnskjótt og olíuverð fari svo hátt muni framleiðsla á bergbrotsolíunni vaxa nógu hratt til að halda aftur af frekari hækkunum.

Þess vegna sé það sennilega liðin tíð að við sjáum olíuverð æða í vel á annað hundrað dollara fyrir tunnuna. Það verði m.ö.o. framleiðendur á bergbrotsolíu (tight oil) sem munu stilla framboðið af og þannig stabílísera verðið. Og þess vegna sé líklegt að í framtíðinni verði mun meira jafnvægi á olíuverði - eða a.m.k. ekki neinar ofsalegar verðhækkanir jafnvel þó svo eftirspurn eftir olíu aukist.

Það er þetta ástand sem Currie kallar the new oil order. Hvort þetta merkir að olíuverð fari aldrei aftur í 100 USD/tunnu verður framtíðin að leiða í ljós. Currie spáir því reyndar núna að olíuverð um næstu áramót verði nálægt 70 USD/tunnu. En að hans áliti mun framboð á berbrotsolíu aukast hratt ef olíuverð hækkar meira. Og þá muni aftur slakna á verðinu og eftir atvikum draga úr begbrotsolíuframboði. Þannig mun dágott jafnvægi ríkja á olíumörkuðum og bergbrotsframleiðslan gegna því hlutverki að jafna sveiflur - hlutverk sem undanfarin ár hefur nær alfarið í höndum Saudi Arabíu.

Er jafnvægi á olíumörkuðum raunhæft eða óskhyggja?

Þegar svona skoðanir koma fram, um að olíuverð muni ná jafnvægi í um 70-80 USD/tunnu, er gaman að minnast þess að ekki er lengra síðan en í ágúst s.l. að hinn þekkti fjárfestir Byron Wien, varaformaður stjórnar risafjárfestingasjóðsins Blackstone, spáði fyrir um miklu hærra olíuverð (þá var olíuverð vel að merkja nálægt 100 USD/tunnu). Þar studdist Wien við samtöl sín við stóran hóp þekktra fjárfesta og sjóðstjóra, en þau fundarhöld eru venjubundin hjá Wien á hverju sumri.

Að sögn Wien áleit þessi 90 manna hópur áhrifamikilla fjármálamanna vestra að olíuverð myndi á næstunni (þ.e. síðari hluta 2014) haldast nálægt þáverandi verði (sem var um 100 USD/tunnu). Og síðan fara hækkandi. Og eftir fimm ár yrði olíutunnan komin í u.þ.b. 120 USD.

Það var sem sagt svo að í águst sem leið var það sameiginleg framtíðarsýn margra helstu vitringanna á Wall Street og nokkurra ríkustu manna heimsins að olíuverð eigi svo sannarlega eftir að hækka mikið. Og að 80 USD/tunnu eða 100 USD/tunnu sé alls ekki neinn þröskuldur, heldur eigi olíuverðið eftir að fara ennþá hærra á næstu árum.

Vonlítið að spá rétt fyrir um þróun olíuverðs

Þess má geta að núna - eftir hið mikla verðfall síðustu mánuðina - spáir Byron Wien því að í árslok (2014) verði olíuverðið nálægt 70 USD. En þá má minnast þess að fyrir nákvæmlega einu ári síðan, þ.e. í árslok 2013, spáði Wien því að eftir mitt ár 2014 myndi olíuverð haldast yfir 110 USD/tunnu út allt árið. Það gekk ekki alveg eftir. Enda er snúið að spá... sérstaklega um framtíðina! En auðvitað verður að halda þessum skemmtilega spáleik áfram - þó svo allir eigi að vita að þetta er lítið annað en laufléttur samkvæmisleikur.

Núna eru sem sagt ansið margir að spá því að í árslok 2015 verði olíuverð nálægt 70-80 USD/tunnu. Sem er reyndar ansið skiljanleg spá, því þarna er einfaldlega miðað við hvað líklegt er að það kosti að auka framleiðslu á olíu um eina tunnu (marginal cost).

Munum samt að kannski tekur slík verðþróun miklu lengri tíma en margir ætla. Og/eða að hún gerist miklu hraðar. Væntanlega mun verðið ekki stíga í 70-80 USD/tunnu nema að meira jafnvægi komist á framboð og eftirspurn. Núverandi misvægi er líklega u.þ.b. 2 milljón tunnur. Vinda þarf ofan af þessu offramboði til að olíuverð hækki svona mikið frá því sem nú er. En enginn veit fyrir víst hvort það tekur fáeina mánuði eða nokkur ár. Eins og Jack Bogle, stofnandi Vanguard, hefur verið duglegur að minna lesendur Orkubloggsins á. Nobody knows nothing!

Hagkvæm og næg orka er lykill að hagvexti

Hver þróun olíuverðs verður næstu misserin og árin er ómögulegt að sjá fyrir. En ef olía á áfram að knýja góðan hagvöxt hlýtur verðið brátt að verða að nálgast það sem jafngildir kostnaði við að auka olíuvinnslu. Þess vegna eru margir óhræddir við að spá olíu í a.m.k. 80 USD/tunnu jafnvel innan árs. Og til lengri tíma litið hljóti verðið að fara hærra og vel yfir 100 dollara. Það er heldur ekki óeðlilegt að ætla að olíuverð fari í 120 USD/tunnu innan fárra ára. En hvort það gengur eftir er auðvitað óvíst. Það ræðst af tækniþróun, hagvaxtarþróun, pólitísku ástandi í heiminum og ýmsum öðrum óvissuatriðum. En þessi hádegispistill er orðinn meira en nógu langur og tímabært að láta staðar numið í þessum vangaveltum. Að lokum má þó minna á tilvitnunina hér í upphafi:

In economics, things take longer to happen than you think they will, and then happen faster than you thought they could.

ALDREI aftur hundrað dollara olía?

Olíuverð hefur fallið mikið undanfarna mánuði. Á innan við sex mánuðum hefur olíutunnan farið úr um 110 USD og í um 50 USD. Og nú segir bróðursonur Sádakonungs, prinsinn geðþekki Alwaleed bin Talal, okkur að heimurinn muni aldrei aftur kynnast olíu í 100 USD. Aldrei!

Aldrei er ansið stórt orð. Hér verður útskýrt af hverju það er fremur hæpið að þessi fullyrðing prinsins gangi eftir. Byrjað verður á því að skoða hvort þessi mikla verðlækkun núna sé óvenjuleg. Að því búnu verður útskýrt hvaða orsakir liggja að baki verðlækkuninni. Þá verður skoðað hvað það kostar að vinna hráolíu úr jörðu - og hvað það muni kosta næstu árin.

Niðurstaðan er sú að það er vissulega mögulegt og jafnvel líklegt að olíuverð haldist mjög hóflegt og jafnvel lágt um nokkurt skeið, þ.e. á bilinu 50-70 USD/tunnu eða svo. En til lengri tíma litið hlýtur olíuverð að nálgast 100 USD á ný og jafnvel verða hærra. Því ef það gerist ekki, verður varla unnt að nálgast alla þá olíu sem vænst er að heimurinn noti næstu ár og áratugi. Fari olíuverð ekki yfir 100 USD, til lengri tíma litið, yrði það vafalítið til marks um að efnahagslíf heimsins þróist allt öðruvísi en menn gera sér almennt vonir um. Það eina sem virðist geta komið í veg fyrir að olíuverð fari í 100 USD er að kaupmáttur almennings í heiminum ráði ekki við svo hátt verð (þ.a. eftirspurnin falli vegna hás olíuverðs) eða að nýr og hagkvæmur orkugjafi komi fram.

Snörp verðlækkun, en ekki einsdæmi

Verðlækkunin núna er afar snörp. En hún er alls ekki einsdæmi. Þess vegna er varla ástæða til að vera mjög undrandi yfir þróuninni núna. Ýmis dæmi eru um jafn miklar og snöggar verðlækkanir á olíu. Sem dæmi má nefna tæplega 70% lækkun 1986, 60% lækkun 1998, rúmlega 50% lækkun 2001 og rúmlega 75% lækkun 2008-09 (sbr, grafið hér að neðan). 

Ástæður lækkana á olíuverði í gegnum tíðina hafa verið af ýmsum toga. Meginástæðan er auðvitað misræmi eða misvægi milli framboðs og eftirspurnar. Það hvað veldur misvæginu er mismunandi. Stundum er um að ræða snöggan samdrátt í framboði (svo sem vegna stríðsátaka í nágrenni olíuvinnslusvæða). Stundum skapast misvægi vegna snögglegs samdráttar í eftirspurn (efnahagskreppa) eða að eftirspurn aukist mjög hratt (t.d. eins og varð upp úr aldamótum vegna efnahagsvaxtar í Kína). Oft eru orsakir misvægisins flókið samspil framboðs og eftirspurnar. Og vafalítið hafa verðsveiflurnar oft verið ýktar, rétt eins og vill gerast þegar snöggar verðsveiflur verða á hlutabréfamörkuðum (s.k. yfirskot eða undirskot).

Þegar litið er í baksýnisspegilinn núna, sést að verðlækkunin núna stafar af „offramboði“ af olíu. Og gera má ráð fyrir að þegar draga fer úr offramboðinu, sem óhjákvæmilega gerist fyrr eða síðar, muni olíuverð hækka á ný. Hvort það mun hækka í 60, 80 eða 100 USD eða afnvel meira er svo álitamál.

Mikið framboð / lítil eftirspurn

Hugtakið „offramboð“ er hér vel að merkja haft innan gæsalappa. Það getur nefnilega bæði táknað að mjög mikið framboð sé af olíu og/eða að mjög lítil eftirspurn sé eftir olíu. Það sem öllu skiptir er að „offramboðið“ kemur til vegna tímabundins misvægis á olíumarkaði, þ.e. notkun á olíu (eftirspurn eftir olíu) er umtalsvert minni en framleiðslan. Hjá Wall Street Journal hafa menn reyndar komist að þeirri merku niðurstöðu að nákvæmlega 70% verðlækkunarinnar núna stafi af lítilli eftirspurn og 30% stafi af miklu framboði. Basta!

Í reynd er alls ekki unnt að fullyrða hvað það er nákvæmlega sem veldur misvæginu síðustu misserin milli framboðs (framleiðslu) og eftirspurnar (notkunar). Þar er um að ræða ýmsar flóknar samverkandi ástæður. Þar koma m.a. saman dauflegur efnahagsvöxtur og stóraukin olíuframleiðsla á nokkrum svæðum heimsins sérstaklega í N-Ameríku).

En misvægið (offramboðið) er staðreynd. Þetta má sjá á grafinu hér til hliðar. Þegar framboðið (græna línan) er meira en eftirspurnin (gula línan) í nokkur misseri í röð, er eðlilegt að olíuverð lækki. Þetta er einmitt ástandið sem ríkt hefur allt frá u.þ.b. miðju ári 2013. Þess vegna voru sumir farnir að spá lækkandi olíuverði um mitt ár 2014 (t.d. olíuvitringurinn Andy Hall). Það hefur nú gengið eftir og sérstaklega þegar kom fram á haustið og veturinn 2014.

Verðlækkunin núna nemur rúmlega 50% á sex mánaða tímabili. Og nú er olíuverð komið undir 50 USD/tunnu. Ekki er er unnt tengja upphaf verðlækkunarinnar við sérstakan atburð. Og verðlækkunin hefur orðið þrátt fyrir mjög ótryggt ástand í nágrenni mikilværa olíuframleiðslusvæða, t.d. í Írak og Líbýu. Það er mjög athyglisvert, því slíkt ástand ætti alla jafna fremur að leiða til verðhækkunar á olíu en verðlækkunar. Þess vegna virðast nokkuð sterk rök fyrir því að kenna lítilli eftirpsurn um verðlækkunina nú. En hver svo sem helsta ástæða verðlækkunarinnar er, þá er misvægið staðreynd. Og það mun ekki breytast nema olíueftirspurn aukist umtalsvert og/eða að það dragi úr olíuframboði.

Sádarnir segjast ekki munu draga úr framleiðslu

Olíuverð tók að lækka upp úr miðju ári (2014). Í vetrarbyrjun hafði það lækkað um ca. 20-25% frá því í sumar. Og var komið niður í um 80 USD/tunnu. Í nóvember ákvað OPEC að halda framleiðslu sinni óbreyttri og þá tók verðið að falla ennþá meira og hraðar. Og var einungis nokkrum vikum síðar komið í um 60 USD/tunnu og svo í 50 USD.

Það kom mörgum á óvart að OPEC skyldi ákveða halda framleiðslu sinni óbreyttri - í stað þess að draga úr framleiðslunni til að reyna að hífa verðið upp. Á þessum tíma (þ.e. í nóvember s.k.) blasti það við, eins og nefnt var hér að ofan, að verðið myndi ekki hækka nema olíueftirspurn ykist og/eða að olíuframboð minnkaði. Litlar horfur voru á að eftirspurn væri að aukast að ráði á næstunni. Þess vegna töldu margir að eina leiðin til að hífa olíuverð upp væri að draga vel úr framboði. Í slíku ástandi er jafnan litið til OPEC. Og þá fyrst og fremst til Saudi Arabíu, sökum þess að Sádarnir eru sá olíuframleiðandi sem best ræður við að draga úr (eða auka) olíuframleiðslu.

En Sádarnir voru lítt áhugasamir um að draga úr framleiðslu sinni núna. Enda er það staðreynd að undanfarin ár hefur olíuframleiðsla OPEC verið fremur hógvær. Hún hefur haldist lítt breytt og stundum jafnvel farið minnkandi (tímabundið). Á sama tíma hefur olíuframboð utan OPEC aukist verulega. Þetta sést einmitt á grafinu hér til hliðar. Niðurstaðan er sú að OPEC hefur verið að tapa markaðshlutdeild á olíumörkuðum. 

OPEC verður sem sagt alls ekki „kennt um“ mikið olíuframboð nú um stundir. Nánast öll aukning í olíuframleiðslu heimsins allra síðustu árin stafar af aukinni olíuframleiðslu í N-Ameríku, þ.e. í Bandaríkjunum og Kanada. Þar skiptir mestu hröð framleiðsluaukning á bandarískri tight oil (stundum nefnd shale oil).

Þessi hraða aukning á framleiðslu tight oil hefur orðið á sama tíma og dregið hefur úr aukningu hagvaxtar víða um heim (t.d. í Kína) og hagvöxtur í Evrópu hefur verið lítill. Þessi dauflegi hagvöxtur er staðreynd þrátt fyrir mikið framboð af olíu.

Olíunotkun hefur ekki vaxið jafn hratt eins og olíuframleiðslan. Þess vegna hefur olíuverð lækkað. Og Sádarnir virðast telja miklar líkur á því að ef þeir dragi úr framleiðslu sinni núna muni það lítt duga til að hífa upp verðið. Þess í stað megi búast við að samdrætti þeirra yrði samstundis mætt með meiri olíu frá öðrum svæðum heimsins eða að ennþá meira myndi hægja á eftirspurn eftir olíu vegna verðhækkunar á olíu í kjölfar samdráttar Sádanna. Þá gæti niðurstaðan orðið sú að Sádarnir sætu uppi með minni markaðshlutdeild en óbreytt lágt olíuverð. Það gæti veikt stöðu þeirra á olíumarkaði umtalsvert og gert framleiðslusamdrátt þeirra að sannkölluðu vindhöggi.

Þess vegna hafa Sádarnir tekið þá ákvörðun að í þetta sinn sé ekki eðlilegt að þeir - framleiðendur ódýrustu olíu heimsins - dragi saman seglin. Miklu eðlilegra sé að þeir sem dragi úr framleiðslu verði þeir framleiðendur sem framleiða dýrustu olíu heimsins.

Slíkt sjónarmið styðst við þau samkeppnisviðhorf sem við flest aðhyllumst. Óhagkvæmasti framleiðandinn hlýtur að verða að gefa eftir. Stóra spurningin núna er sú hversu langt niður olíuverð þarf að fara til að það hægi nægjanlega á olíuframleiðslunni utan OPEC til að olíuverð mjakist á ný upp á við? Og hvaða framleiðendur það verða sem munu fyrst hægja á framleiðslunni? Líklega verða það framleiðendur á bandarískri tight oil. Þó svo kanadíski olíusandurinn sé dýrari framleiðsla, þá er þar um svo mikla fjárfestingu að ræða að mikil innbyggð tregða er á að hægja á framleiðslunni. Mun einfaldara er að hægja á framleiðslu á tight oil, enda er það sú tegund olíuframleiðslu þar sem olíuvinnslu hnignar hraðast í starfandi olíulindum.

Til að hægja almennilega á olíuframboði þarf olíuverð mögulega að fara undir 40 USD

Kostnaður við að sækja þá olíu sem heimurinn notar í dag er almennt á bilinu 5-50 USD/tunnu (jafnvel lægri í nokkrum tilvikum). Hér er átt við rekstrarkostnað olíulinda, þ.e. kostnaðinn við að sækja olíuna í olíulind þar sem vinnsla er þegar í gangi. Á ensku er hér venjulega talað um operating cost, en í olíuiðnaðinum er þetta oft nefnt lifting cost. 

Allra lægsta verðið er oftast að finna í olíuvinnslu við Persaflóa. T.d. er verðið (lifting cost) á stórum hluta olíuvinnslunnar í Saudi Arabíu allt niður í 5 USD/tunnu (og kann í vissum tilvikum að vera allt niður í 2 USD). Hæsta verðið er aftur á móti almennt talið vera í olíusandi í Kanada. Þar er lifting cost allt að 50 USD/tunnu. Þar á eftir kemur tight oil í Bandaríkjunum. Þar er lifting cost allt að 40 USD/tunnu.

Athuga ber að allar þessar tölur eru nokkuð óvissar, en ættu þó að gefa vísbendingu um hvenær það hættir að borga sig fyrir olíufyrirtæki að selja olíuframleiðslu sína. Meðan olíuverð fer ekki undir 50 USD/tunnu er olíuvinnslan svo til allsstaðar í heiminum að skila nægjanlegum tekjum til að mæta rekstrarkostnaði. En ef olíuverð fer undir 50 USD er einhver hluti vinnslunnar í kanadíska olíusandinum kostnaðarsamari en sem nemur tekjunum. Og sama á við um tight oil ef olíuverð fer niður í um 40 USD.

Til skamms tíma þola olíuframleiðendur því lágt verð, þ.e. verð á bilinu 40-50 USD í einhvern tíma mun ekki snarhægja á olíuvinnslu. En þá fer engu að síður að borga sig að draga úr framboðinu á nokkrum stöðum. Samkvæmt nýlegu mati Wood Mackenzie eru alls um 400 þúsund af olíuframleiðslu dagsins í dag í tapi ef olíuverð fer niður í 45 USD (fyrst og fremst olíusandur). Og fari verðið niður í 40 USD er talið að um 1,5 milljónir tunna séu dýrari í framleiðslu en sem nemur tekjunum af þeim (stór hluti þessa er tight oil). Þess vegna er ólíklegt að það fari að draga úr olíuframboði frá núverandi vinnslu nema olíuverð fari niður í 45 USD/tunnu eða jafnvel niður fyrir 40 USD/tunnu.

Þetta merkir að ólíklegt er að það dragi að ráði úr olíuframboði nema olíuverð lækki nokkuð meira en nú er eða a.m.k. haldist nokkra stund nálægt því sem nú er (verðið er nú nálægt 50 USD/tunnu). Eftir því sem núverandi olíuverð helst lengur mun vafalítið smám saman draga úr misræminu milli framboðs og eftirspurnar, vegna þess að þetta lága verð hægir á nýjum olíuvinnsluverkefnum. En það gæti einhver tími liðið þar til olíuverð fer aftur að hækka umtalsvert. Þ.e. nokkur misseri og að sumra mati jafnvel nokkur ár.

Það kemur ekki á óvart að margir sérfróðir (svo sem áðurnefndur Andy Hall) segjast álíta að 40 dollara markið sé algert botnverð. Það er samt ekki hægt að útiloka að verðið fari ennþá neðar í einhverri örvinglan manna á olíumarkaði. Það eina sem er nokkuð víst er að olíuverð á eftir að hækka í framtíðinni. Og það væri satt að segja nokkuð sérkennilegt ef olíuverð færi aldrei aftur í eða yfir 100 USD/tunnu. Það mun nefnilega að öllum líkindum kosta töluvert meira að sækja olíu framtíðarinnar.  

Við þurfum sífellt að vera að nálgast olíu úr nýjum olíulindum.

Jarðarbúum fer sífellt fjölgandi og allir sækjast þeir sífellt eftir betri hag (a.m.k. flestir!). Það þarf orku til að knýja efnahagslíf heimsins og þar er olían hvað mikilvægust. Enda hefur olíunotkun aukist jafnt og þétt. Fræðilega séð má að vísu hugsa sér að við gætum hætt að reyna að vinna nýjar olíulindir. Og þess í stað einbeitt okkur að þeim lindum eingöngu sem eru í vinnslu. En það myndi merkja að þá yrði sífellt styttra í óumflýjanlegan og alvarlegan olíuskort. Þar að auki myndi hlutabréfaverð þeirra olíufyrirtækja sem hraðast ganga á núverandi olíulindir sínar þá sennilega falla sem steinn. Hagfræðilega gengur slík stefna ekki upp.

Á degi hverjum eru nú líklega sóttar um 91-92 milljónir tunna af olíu frá olíuvinnslusvæðunum (þá er NGL talið með). Olíunotkunin á liðnu ári (2014) nam alls um 33 milljörðum tunna. En olíulindirnar eru að sjálfsögðu ekki ótæmandi. Talið er að meðaltal hnignunar olíulinda heimsins á ári hverju nemi um 6,7%. Þessi tala er að vísu mjög á reiki; sumir vilja meina að meðalhnignunin sé eitthvað lægri (hnignunin er reyndar miklu hærri í tight oil). En Alþjóða orkustofnunin (IEA) hefur gefið út umrædda viðmiðun (6,7%) og ekki óeðlilegt að miða við hana. 

Það er sem sagt svo að sérhverri olíulind má líkja við mjólkurfernu. Eftir því sem tekið er úr fernunni minnkar innihaldið. Sá sem ætlar að drekka hálfa fernu á dag þarf að útvega sér nýja fernu annan hvern dag. Hvað „olíufernuna“ snertir þá erum við sennilega að drekka um 6,7% á ári hverju. 

Þess vegna þarf mannkynið sífellt að nálgast nýjar olíulindir. Nýjar olíulindir þurfa að mæta því sem tekið er af þeim olíulindum sem verið er að vinna úr. Að öðrum kosti yrði olían fljótt uppurin; fernurnar tæmdar. Og þar sem olíunotkun í heiminum virðist ennþá vera að aukast þurfa nýju lindirnar ekki aðeins að bæta upp notkunina í eldri lindum - heldur þurfa þær líka að útvega okkur olíu til að mæta síaukinni olíuneyslu.

Ný olíuvinnsla kallar á olíuverð upp á allt að 90-150 USD/tunnu

Þarna er því gríðarleg pressa á að finna og vinna nýja olíu. Og til þess þarf talsvert hátt olíuverð. Annars verður ekki unnt að fjármagna hina nýju vinnslu. 

Samkvæmt nýlegu mati Chevron munum við, auk þeirrar olíu sem við erum að vinna úr núverandi lindum, nota um 200 milljarða tunna af olíu næstu 15 árin. Að öðrum kosti verður olíuskortur í heiminum og/eða meiriháttar hagvaxtarbremsa. Við munum sem sagt sífellt þurfa að nálgast nýjar lindir og þaðan munum við taka um 200 milljarða tunna fram til ársins 2030 - ef allt gengur að óskum og til samræmis við væntingar okkar.

Það er kostnaðurinn við þessa olíuvinnslu sem hlýtur að ráða mestu um olíuverð næstu 15 árin. M.ö.o. þá verður þessi olía ekki unnin nema olíuverð (tekjurnar) nægi fyrir þeim kostnaði að nálgast olíuna, ásamt eðlilegri arðsemi. Ef olíuverð verður ekki nógu hátt verður ekki unnt að fjármagna þessa olíuvinnslu.

Umræddar 200 milljarðar tunna munu ekki koma frá ódýrum olíulindum við Persaflóa. Þessi olía verður miklu dýrari í framleiðslu. Samkvæmt nýlegri úttekt norska fyrirtækisins Rystad Energy þarf olíuverð að vera nálægt 90 USD/tunnu til að unnt verði að ráðast í þá olíuvinnslu sem vænst er. Að öðrum kosti verður vinnslan minni - sem yrði til marks um minni efnahagsumsvif í veröldinni.  

Sambærilegar tölur má sjá í ýmsum fleiri greiningum um olíuvinnslu framtíðarinnar. Þ.e. að olíuverð verði miklu hærra en nú er. Chevron er t.d. á svipuðum nótum og Rystad í sinni spá - en gerir þó ráð fyrir að olíuverð þurfi að vera nokkru hærra en mat Rystad hljóðar upp á.

Í spá Chevron er gert ráð fyrir að olíuverð þurfi að vera nálægt 110 USD til að nálgast þá olíu sem raðgert er að heimurinn noti þegar litið til næstu 15 ára. Það er afar athyglisvert að Chevron álítur að um 70% af nýju olíuvinnslunni muni koma fyrir tilstuðlan dýrustu vinnslunnar. Þ.e. frá olíusandi, tight oil og djúphafsvinnslu (Chevron tiltekur ekki hlutfall olíu frá heimskautasvæðum).

Þessi spá Chevron er í góðu samræmi við það álit að mjög erfitt sé orðið að auka vinnslu frá hefðbundnum olíulindum. Hugsanlega eru þó spár bæði Rystad og Chevron of hógværar. Þ.e. að olíuverð þurfi að verða ennþá hærra til að geta staðið undir þeirri vinnslu sem knýja þarf hagvöxt næstu 15 ára.

Í þessu sambandi skal vísað til spár frá Goldman Sachs. Sá virðulegi eða alræmdi fjárfestingabanki hefur tekið saman upplýsingar um 360 helstu olíuverkefni heimsins sem nú eru í undirbúningi eða þróun. Þetta eru sem sagt verkefni þar sem búið er að finna olíulindir og verið að vinna í eða undirbúa að ráðast í vinnslu þeirra. Skemmst er frá því að segja að samkvæmt Goldman Sachs þarf olíuverð að vera um 150 USD/tunnu til að öll þessi verkefni geti orðið að veruleika (break even).

Samkvæmt þessu virðist augljóst að olíu-, ráðgjafa- og fjármálafyrirtæki eru mörg hver algerlega ósammála áðurnefndum Alwaleed bin Talal um að olíuverð fari aldrei aftur í 100 USD. Og það virðist satt að segja afar ólíklegt að prinsinn muni reynast hafa rétt fyrir sér, því það myndi þýða að við munum ekki nálgast þá olíu sem þarf til að knýja hagvöxt framtíðarinnar. Við skulum samt ekki útiloka það alveg að prinsinn reynist hafa rétt fyrir sér. Það er nefnilega mögulegt að olíuvinnsla sé orðin svo dýr að það beinlínis hægi á hagvexti í heiminum. Það gæti þýtt að olíuverð haldist undir 100 USD/tunnu - vegna þess að kaupmáttur heimsins bara ráði einfaldlega ekki við hærra olíuverð. Ef það reynist svo, þá hlýtur efnahagslífið að taka miklum breytingum á næstu árum og áratugum. Sem gæti haft verulega neikvæð áhrif á viðskipti og velferð.

Hvernig svo sem olíuverð þróast, þá virðist sennilegt að olíuverð verði fremur lágt næstu misserin. Mögulega getur nokkuð langur tími liðið þar til við munum aftur sjá olíuverð nálægt því sem verið hefur síðustu árin. Hvort eitt ár eða heill áratugur er í að olíuverð hækki umtalsvert er ómögulegt að fullyrða. Hér verður því þó spáð að við munum sjá olíuverð fara nálægt 100 USD/tunnu innan fárra ára. En sá sem þetta skrifar hefur vissulega nokkrar áhyggjur af því að ný olíuvinnsla sé að verða svo dýr að það geti haft neikvæð áhrif á hagvöxt í heiminum. Jákvæða hlið málsins er sú að það yrði hvatning til að þróa nýja hagkvæma orkugjafa. Þess vegna er ástæða til að ætla að framtíðin sé björt - jafnvel þátt fyrir mikla óvissu um þróunina á olíumörkuðum.

---------------------------------------

Þetta innlegg er byggt á kynningu sem flutt var á fundi FVH s.l. föstudag (16. jan 2014). Upptöku frá þeim fundi má nálgast hér.

Er olíuhásléttunni endanlega náð?

Í þessari síðustu grein Orkubloggsins á árinu 2014 verður athyglinni beint að þeim athyglisverða atburði sem átti sér stað fyrir um áratug síðan. Sérstakt tilefni er til að vekja athygli á þessum viðburði núna þegar verð á olíu hefur skyndilega fallið hratt vegna offramboðs. Verðfallið og offramboðið núna gæti nefnilega verið vísbending um að heimurinn þoli ekki svo hátt olíuverð sem almennt hefur verið síðustu árin og að kostnaður í olíuvinnslu muni senn fara að þrengja alvarlega að hagvexti.

Það sem gerðist þarna fyrir um áratug síðan var að hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum náði hámarki. Og hefur síðan þá haldist nær óbreytt - í heilan áratug - þrátt fyrir sífellt meiri olíunotkun. Til skemmri tíma litið verða áhrifin af þessu sennilega óveruleg, nema hvað sveiflur í olíuverði verða meiri og ýktari en við höfum átt að venjast. Til lengri tíma litið er sennilegt að áhrifin verði þau að það dragi úr hagvexti í heiminum. Nema nýr, ódýr og praktískur orkugjafi komi til skjalanna.

Hámarkinu náð 2005 

Þetta hámark hefðbundinnar hráolíuframleiðslu sést vel núna þegar litið er í baksýnisspegilinn. Það hvernig hefðbundin hráolíuframleiðsla er skilgreind er reyndar alls ekki hárnákvæmt (á ensku er í þessu sambandi oftast talað um conventional oil). Það er engin föst eða óumdeild viðmiðun til um það hvaða olíuvinnslu eigi að telja hefðbundna eða óhefðbundna. Olíuvinnsla á heimskautasvæðum og á mjög miklu hafdýpi er t.d. bæði mjög dýr og um margt ólík venjubundinni vinnslu á landi og grunnsævi. Þess vegna vilja sumir kalla þá framleiðslu óhefðbundna.

Hér er aftur á móti ekki gengið svo langt, heldur er með óhefðbundinni olíuframleiðslu hér einungis átt við allra nýjustu (og oft dýrustu) olíuframleiðsluna. Sem er annars vegar olíuvinnsla úr olíusandi (oil sand) og hins vegar olíuvinnsla úr þunnum olíulögum (tight oil, sem stundum er líka nefnd shale oil). Þetta er hvort tveggja olíuvinnsla sem sker sig mjög mikið frá hefðbundnu framleiðslunni. Bæði vegna vinnsluaðferðanna, vegna þess hversu mikil orka er notuð við vinnsluna og vegna þess hversu kostnaðarsamar þessar nýju vinnsluaðferðir almennt eru. 

Það var á árabilinu 2004-2006 að vinnsla á hinum venjubundnu eða hefðbundnu olíulindum náði nýju hámarki. Það var svo sem ekkert nýtt að þarna væri nýtt met slegið - það var jú bara venjan og í takt við aukinn hagvöxt í heiminum. En það sem var nýtt var að einhvern tímann á þessu tímabili staðnaði þessi olíuvinnsla að magni til.

Vegna mismunandi tölfræðiupplýsinga er ekki unnt að fullyrða nákvæmlega hvenær umræddu hámarki var fyrst náð. Fyrir liggur að magnið var um 73 milljónir tunna af olíu á dag. Flest bendir til þess að þetta hafi gerst á árinu 2005 (þarna virðist vera u.þ.b. eins árs óvissa til eða frá). 

Þó svo dagleg olíunotkun í heiminum sé nú nokkrum milljónum tunna meiri en var árið 2005 hefur engin mælanleg aukning orðið í hefðbundinni hráolíuvinnslu. Slík vinnsla hefur bara rétt náð að halda í horfinu. Tekið skal fram að grafið hér til hliðar, svo og grafið hér næst fyrir neðan, eru ættuð frá jarðfræðingi sem heitir Euan Mearns, en hann skrifar mikið um olíu- og orkumál. Efni þessarar greinar byggir þó meira á upplýsingum og tölfræði frá Steven Kopits, sem er framkvæmdastjóri Princeton Energy Advisors og virðist afar glöggur greinandi. Hér mætti líka vísa til athyglisverðrar ársgamallar ritgerðar eftir Richard G. Miller, fyrrum jarðfræðings hjá BP, og Steven R. Sorrell, Háskólanum í Sussex, þar sem fjallað er um vandræðin við að útvega meiri olíu. Umfjöllun Kopits er þó alveg sérstaklega skýr og áhugaverð.

Fram til ársins 2005 eða þar um bil hafði hefðbundin olíuvinnsla aukist jafnt og þétt. Á krepputímum dró að vísu úr henni tímabundið. Og þegar mikill efnahagsvöxtur varð í heiminum var í auknum mæli sótt olía á heimskautasvæðin og djúpt undir hafsbotninn. Sem hvort tveggja er flóknara og dýrara en almennt gerist í olíuiðnaðinum. Þessi olíuvinnsla hefur farið vaxandi, en samt ekki nóg til að bæta upp hnignandi olíuvinnslu annars staðar. Tímamótin 2005 felast í því að eftir þann tíma hefur nær öll aukning í olíuvinnslu komið frá algerlega nýrri tegund af vinnslu.

Þar er, eins og áður sagði, annars vegar um að ræða vinnslu á olíu úr olíusandi (í Alberta í Kanada) og hins vegar olíuvinnslu úr þunnum lögum af olíu (einkum í N-Dakóta og Texas). Auk þessarar olíu er það einungis lífefnaeldsneyti (biofuels) og kolvetnisframleiðsla í formi fljótandi gass (natural gas liqids; NGL) sem hefur aukist umtalsvert. Hefðbundna olíuframleiðslan hefur aftur á móti staðnað ef svo má segja, þ.e. síðustu tíu árin hefur hún einungis rétt svo náð að halda í við hnignandi framleiðslu frá annarri hefðbundinni hráolíuvinnslu.

Athyglisvert er að þetta hefur gerst þrátt fyrir að olíuverð eftir 2005 hafi oftast verið mjög hátt í sögulegu samhengi. Þ.e.a.s. vel yfir 40 USD/tunnu og stundum miklu hærra. En áratugina 1985-2005 hafði verðið vel að merkja lengst af verið þar undir og stundum langt þar undir (sbr. grafið hér að neðan). Hækkandi olíuverð eftir 2005 hefur vafalítið verið hvati til að auka hefðbundna olíuframleiðslu enn meira. En það hefur bara ekki tekist.

Olíuframleiðslan staðnaði þrátt fyrir hækkandi verð

Það er sem sagt svo að allt fram til áranna 2004-2006 jókst hefðbundin hráolíuvinnsla statt og stöðugt um veröld víða og komst þá í um 73 milljónir tunna árlega. Til samanburðar er gott að hafa í huga að tuttugu árum áður, þ.e. árið 1985, var hefðbundin hráolíuframleiðsla í heiminum um 54 milljónir tunna á dag. Hefðbundin dagleg hráolíuvinnsla jókst því um sem nemur 19 milljónum tunna á dag frá 1985 og fram til 2005. Á þessum sama tíma fór öll olíuframleiðsla samtals í heiminum úr um 60 milljónum tunna á dag árið 1985 og í rúmlega 84 milljónir tunna á dag árið 2005; aukningin var um 24 milljónir tunna (munurinn á hráolíuvinnslu annars vegar og allri olíuvinnslu hins vegar felst einkum í því að öll olíuvinnsla nær líka til NGL og lífrænnar olíu og þá oft talað um total liquids í stað total crude).

Þessi aukning í olíuframleiðslu 1985-2005 kom auðvitað til samhliða því að eftirspurn eftir olíu jókst, þ.e.a.s. olíunotkun í heiminum jókst. En þrátt fyrir þessa miklu aukningu í eftirspurn hækkaði verðið á olíunni lítt þessa tvo áratugi. Allt þetta tuttugu ára tímabil (1985-2005) var olíuverð undir 40 USD/tunnan. Á þessu tímabili var meðalverðið nálægt 32-33 USD/tunnan, en sveiflaðist talsvert (allar fjárhæðir hér eru leiðréttar miðað við verðbólgu). Eftir 2005 eða þar um bil varð gjörbreyting á þróun olíuverðs. Og nú vitum við að það var einmitt á þeim tímapunkti sem ekki reyndist lengur unnt - tæknilega og/eða fjárhagslega - að auka vinnslu á hefðbundinni hráolíu. 

Hátt olíuverð en samt ekki aukning í hefðbundinni olíuvinnslu

Það er sem sagt svo að árin 1985-2005 var olía í 40 dollurum á tunnu alger undantekning og tákn um mjög hátt verð. En þarna varð grundvallarbreyting árið 2005. Því þá tók olíuverð að hækka mikið. Það lækkaði að vísu skarpt í kjölfar fjármálakreppunnar 2008, en einungis í stuttan tíma. Almennt hefur olíuverð verið hátt allar götur síðan 2005 eða þar um bil. Meðaltalið síðan 2005 hefur reynst eftirfarandi (bandarískt meðalverð námundað við næsta heila dollar):

2004   47 USD/tunnan
2005   60 USD/tunnan
2006   68 USD/tunnan
2007   73 USD/tunnan
2008  100 USD/tunnan
2009   59 USD/tunnan
2010   77 USD/tunnan
2011   91 USD/tunnan
2012   89 USD/tunnan
2013   92 USD/tunnan
2014   89 USD/tunnan (meðalverð fram í nóv)
Meðalverð áratugarins 2005-2014: 80 USD/tunnan
Meðalverð áratuganna 1985-2005:  33 USD/tunnan

Það vekur eftirtekt að þrátt fyrir geysilegt verðfall á olíu síðustu mánuðina núna 2014, er meðalverðið ársins 2014 samt nokkuð hátt. En það merkilegasta er að þrátt fyrir hátt olíuverð allt frá árinu 2005 og þrátt fyrir að heimurinn noti nú rúmlega 8% meira af olíu en var fyrir áratug - þá hefur hefðbundin olíuframleiðsla haldist svo til óbreytt þennan tíma (2005-2015).

Ýmsar mismunandi skýringar eru til um það af hverju olíuverð var lágt mestallt tímabilið 1985-2005 - og af hverju olíuverð fór þá að hækka hratt eftir það. En það sem er óumdeilt er að um eða upp úr aldamótunum 2000 fór kostnaður í olíuvinnslu að aukast mjög hratt, m.a. vegna hækkandi stálverðs og þó aðallega vegna þess að sífellt flóknara varð að nálgast nýjar olíulindir.

Eðlilegast skýringin á hækkandi olíuverði eftir 2005 er sem sagt einfaldlega sú að þá var orðið svo dýrt að sækja meiri olíu. Og hreinlega útilokað að ná að auka meira við framleiðslu á hefðbundinni hráolíu. Þess í stað gafst nú tækifæri til að ráðast í annars konar olíuvinnslu. Sem þó var að vísu talsvert mikið dýrari. En engu að síður góður bissness því eftirspurnin var mikil (einkum frá Kína).

Frá 2005 til 2015 hefur heildarnotkun á olíu aukist úr um 84 milljónum tunna á dag og í um 91 milljón tunnur á dag (af umræddum 84 milljónum tunna árið 2005 var hefðbundin olía um 73 milljónir tunna, en afgangurinn var aðallega NGL og lífræn olía, þ.e. biofuels). Fyrirfram hefði mátt búast að hefðbundin hráolíuframleiðsla á þessu tíu ára tímabili hefði líka aukist, t.d. í réttu hlutfalli við aukna olíuframleiðslu eða þar um bil. Þá hefði aukningin verið um 0.8% á ári og hefðbundin olíuframleiðsla árið 2014 verið nálægt 79 milljónum tunna á dag. 

En það gerðist bara alls ekki. Þess í stað varð reyndin sú að svo til öll aukning í olíuframleiðslu síðustu tíu árin hefur komið frá kanadískum olíusandi og bandarískri tight oil (auk aukningar í framleiðslu á lífrænni olíu og NGL). M.ö.o. þá stóð hefðbundna olíuframleiðslan í stað í um 73 milljónum tunna á dag. 

Olíuhásléttan virðist vera staðreynd

Í þessu sambandi er oft sagt að framleiðsla á hefðbundinni hráolíu sé stödd á því sem kallað er háslétta (plateau). Þar með er ekki sagt að þetta sé hin eina sanna endanlega olíuháslétta. En flestar spár um olíuframleiðslu framtíðarinnar gera nú engu að síður ráð fyrir því að héðan í frá þurfi svo til öll aukning á olíuframleiðslu að verða með hinum nýju og dýru aðferðum.

Eins og áður sagði virðist umrædd olíuháslétta vera nálægt 73 milljónum tunna á dag (grafið hér til hliðar er frá Alþjóða orkustofnuninni; IEA). Öll notkun heimsins umfram það þarf að koma með nýjum og dýrum vinnsluaðferðum. Og í dag er olíunotkunin orðin yfir 90 milljónir tunna dag og horfur á að hún muni enn eiga eftir að aukast á komandi árum og áratugum. Nýju vinnsluaðferðirnar þurfa að skila þessari aukningu. Og kannski gott betur - því við vitum jú ekki hversu lengi hásléttan helst. Það sem sumir óttast er að brátt verði ekki unnt að viðhalda hefðbundnu framleiðslunni, þ.e. að finna sífellt nógu margar olíulindir til að hásléttan nái að haldast þrátt fyrir stanslausa olíunotkun heimsins. Ef svo fer að hefðbundna olíuframleiðslan fari beinlínis að minnka, þ.e.a.s. að hásléttan breytist í aflíðandi brekku niður á við, þarf ennþá meira hlutfall að olíunni að koma með nýju og dýru vinnsluaðferðunum. 

Meira að segja ofurbjartsýnir olíuframleiðendur eins og ExxonMobil hafa nú viðurkennt tilvist olíuhásléttunnar. Í nýjustu spá ExxonMobil, sem birt var 9. desember s.l. (2014) kemur þetta skýrt fram, sbr. grafið hér til hliðar. Sama er uppi á teningnum hjá Alþjóða orkumálastofnuninni (IEA), sbr. næsta graf hér fyrir ofan. 

Stóra spurningin núna virðist því annars vegar vera sú hvort nýja og dýra olíuvinnslan nái að standa undir - eða stuðla að - aukinni eftirspurn eftir olíu? Og hins vegar er spurningin sú hversu lengi hásléttan getur varað? Ef hásléttan getur einungis haldist í fáein ár mun olíuverð óhjákvæmilega hækka mikið innan tíðar. Ef hásléttan aftur á móti helst lengi óbreytt getur olíuverð áfram orðið tiltölulega hógvært í nokkur ár. Athuga ber að hér er átt við verðþróun til lengri tíma litið; til skemmri tíma litið geta alltaf átt sér stað allskonar og stundum mjög ýktar sveiflur í olíuverði

Hver verður þróun olíuverðs?

Það virðist sem sagt svo að ekki sé lengur unnt að auka olíuframleiðslu nema með mjög dýrum vinnsluaðferðum. Og að þarna hafi orðið ákveðin vatnaskil um 2005. Það kann að virðast eðlilegt að af þessu megi álykta sem svo að olíuverð hljóti þess vegna almennt að haldast nálægt því sem kostar að framleiða olíu úr olíusandi og tight oil. Það myndi þýða að olíuverð hljóti að verða a.m.k. 90-100 USD/tunnan (skv. sumum skýrslum er break-even í umræddri vinnslu sagt vera talsvert hærra eða a.m.k. 130 USD/tunnu í olíusandi).

Málið er þó auðvitað margfalt flóknara en svo að hér sé unnt að miða við umræddan kostnað upp á 90-100 USD/tunnu. Ennþá er einungis mjög lítill hluti olíuvinnslu heimsins svo dýr að þurfa meira en u.þ.b. 60-70 USD/tunnu til að vera break-even. Þess vegna geta litlar sveiflur í framboði og eftirspurn valdið miklum verðsveiflum á olíu. Við þetta bætist svo að OPEC-ríkin reyna að stýra olíuverði með samráði sínu.

Hvernig olíuverð mun þróast veit nákvæmlega enginn. Og algerlega útilokað að spá af einhverri nákvæmni fyrir um þróun þess næstu árin. En það virðist samt líklegt að olíuverð muni á næstu árum sveiflast mun meira en áður. M.a. vegna þess hversu það kostar orðið geysilega mikið að bæta við nýrri tunnu í framleiðsluna (um eða yfir 90 USD/tunnu) og vegna þess hversu aukin samkeppni virðist hafa myndast milli helstu olíuframleiðsluríkjanna (OPEC, Bandaríkjanna og Rússlands). Fyrrnefnda atriðið ætti að hífa olíuverð upp, en síðar nefnda atriðið gæti togað olíuverð niður. Þess vegna er skynsamlegast að hafa óvissumörkin nánast óendanlega mikil þegar spáð er fyrir um þróun olíuverðs.

Olíverð verður 60-200 USD/tunnan... eða kannski eitthvað allt annað

í síðustu spá bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) eru óvissumörkin einmitt höfð afar frjálsleg. EIA er sennilega búið að læra af reynslunni; til að forðast að spárnar virðist kjánalegar eftir fáein ár  er öruggast að spá olíuverði allt á milli þess að verða í lægstu lægðum og í hæstu hæðum. Og það er sérstaklega ríkt tilefni til þessa núna - þegar olíuhásléttan virðist orðin staðreynd og miklu dýrari olíuframleiðsla er orðin nauðsynleg til að knýja áframhaldandi hagvöxt víða um heim. Það er reyndar áhugaverð spurning hvort olíuframleiðsla sé orðin svo kostnaðarsöm að það muni beinlínis takmarka olíuframboð og halda aftur af hagvexti? Nánar verður fjallað um það álitamál síðar, enda þarf að færa afar góð rök fyrir slíkum möguleika nú þegar olíumarkaðir einkennast af offramboði!

Það sem EIA gerir nú ráð fyrir, er að á næstu árum og áratugum verði olíuverð að sveiflast þetta á milli ca. 60-200 USD/tunnan. En verði þó sennilegast nálægt 90-100 USD/tunnan næstu árin. Og muni svo hækka jafnt og þétt upp í um 140 USD/tunnan árið 2040 (að núvirði). Það verður áhugavert að sjá hvort þessi spá EIA gengur eftir. En hversu margir vilja veðja á að olíuverð árið 2040 verði í námunda við lággildi EIA; að olíuverðið 2040 verði nálægt því það sama og er í dag eða nálægt 60 USD/tunnu?

Fáfnir Offshore í meðbyr og mótbyr

Fáfnir Offshore er ungt íslenskt fyrirtæki sem hyggst verða talsvert umsvifamikið í rekstri þjónustuskipa fyrir olíuiðnaðinn. 

Fyrirtækið hefur verið nokkuð í fréttum síðustu mánuði, einkum  vegna stórra fjárfestinga íslenskra lífeyrissjóða í fyrirtækinu. Reyndar eru opinberar upplýsingar um þetta athyglisverða nýja íslenska fyrirtæki fremur fáorðar. Þar að auki eru upplýsingar á heimasíðu fyrirtækisins beinlínis úreltar. Þar segir t.a.m. núna að áætlað sé að félagið fái fyrsta skipið sitt afhent í águst n.k. En núna er jú langt liðið fram í desember og skv. fréttum eru um þrír mánuðir liðnir síðan umrætt skip var afhent.

Þá er fréttasíða Fáfnis Offshore vægast sagt innihaldslítil. Þar er ekki að finna eina einustu frétt enn sem komið er. En það skiptir kannski ekki miklu máli - það er jú mikilvægara að láta verkin tala. Þar er fyrirtækið komið á fullt skrið, eins og heyra má og sjá af athyglisverðu  viðtali starfsmanns VÍB við stofnanda fyrirtækisins, Steingrím Erlingsson.

Þarna er bersýnilega á ferð mikill eldhugi, sem hikar ekki við að koma draumum sínum í framkvæmd. Í viðtalinu kemur m.a. fram að Steingrímur á sér sögu sem togaraútgerðarmaður í Kanada og er lykilaðilinn í að reisa tvær vindmyllur í landi Þykkvabæjar í Rangárvallasýslu. Það er afar mikilsvert að slíkar vindrafstöðvar séu reistar hér á landi, því þannig fást kærkomnar upplýsingar um hagkvæmni þess að nýta vindorku a Íslandi. Það gæti orðið afar verðmæt auðlind í framtíðinni. Þetta framtak Steingríms er því sannarlega jákvætt verkefni - þó svo arðsemi þess hljóti að vera fremur lítil vegna þess hversu raforkuverð hér er lágt. 

Hér verður ekki fjallað nánar um þetta vindorkuverkefni í Þykkvabænum, heldur athyglinni beint að öllu stærra verkefni Steingríms. Árið 2012 stofnaði hann Fáfni Offshore. Félagið skyldi hasla sér völl í skipaútgerð sem þjónustar olíuiðnaðinn á landgrunninu hér á Norðurslóðum og víðar um heim. Þó svo þarna væri horft til útgerðar um veröld víða, virðist sem Steingrímur hafi verið bjartsýnn um olíuleitina á Drekasvæðinu. Brátt hafði verið samið um smíði fyrsta skipsins og til stóð að það yrði skráð í Fjarðabyggð.

Skipið var svo afhent Fáfni Offshore snemma í haust sem leið (2014). En ekki varð af því að það yrði gert út frá Fjarðabyggð, heldur er heimahöfn skipsins erlendis. Fáfnir Offshore er engu að síður með aðalstöðvar sínar hér á Íslandi - nánar tiltekið í vesturbæ Reykjavíkur.

Þarna mun vera um að ræða dýrasta skip Íslands. Kostnaður vegna skipsins er sagður jafngilda 7,3 milljörðum ISK (sú fjárhæð miðast við norskar krónur, en vegna gengislækkunar norsku krónunnar undanfarið er þessi upphæð nú vafalítið eitthvað lægri í ISK). Það hversu skipið er dýrt stafar af því að svona skip, sem kallast Platform Supply Vessels eða PSV, hafa margvíslegan afar dýran búnað. Þar má t.d. nefna flókinn skrúfubúnað, öfluga vél og afar marbrotið tanka- og lagnakerfi. Þar að auki er þetta skip Fáfnis Offshore sérstaklega hannað til að takast á vð siglingar í hafís.

Skipið ber nafnið Polarsyssel og hefur 3.700 tonna burðargetu (DWT). Það var hannað og smíðað af stóru norsku skipasmíðafyrirtæki; Havyard Group. Skrokkurinn var smíðaður í Istanbúl í Tyrklandi, en mikið af útbúnaðinum var settur í skipið í Leirvík í Noregi. Það að norskt skipasmíðafyrirtæki hafi orðið fyrir valinu, kemur sjálfsagt að verulegu leiti til af því að þannig var unnt að fá stórt lán til smíðinnar - frá sérstakri lánastofnun sem rekin er af norska ríkinu. Þar var um að ræða lán frá Garantiinstituttet for Eksportkreditt (GIEK) með aðkomu Eksportkreditt Norge. 

Þetta norska fyrirkomulag felst í því að útvega erlendum fyrirtækjum fjármögnun þegar þau kaupa þjónustu eða framleiðslu í Noregi. Fjármögnun GIEK (með aðkomu Eksportkreditt Norge) fólst í að útvega 70% lánsins (með fyrsta veðrétti í skipinu). Það var svo Íslandsbanki sem útvegaði 30% af viðkomandi láni. Ekki munu liggja fyrir opinberar upplýsingar um heildarupphæð lánsins eða hlutfall þess af framkvæmdakostnaðinum. En gera má ráð fyrir að talsvert eigið fé hafi þurft að koma á móti láninu.

Lánið er til 12 ára. Nú liggur fyrir að verulegan hluta þessa tíma verður Polarsyssel að vinna við öryggiseftirlit og birgðaflutninga við Svalbarða. Fáfnir Offshore gerði nefnilega sex ára samning þar um við sýslumannsembættið á Svalbarða (sýslumaðurinn þar er e.k. landstjóri á eyjaklasanum þarna langt í norðri). Sýslumaðurinn hefur skipið til umráða að lágmarki 180 daga á ári hverju - þ.e. sex mánuði - þau sex ár sem samningurinn nær til. Samkvæmt fréttum kveður samningurinn á um endurgjald sem jafngildir 6,8 milljörðum ISK yfir allt tímabilið (vegna gengislækkunar norsku krónunnar hefur þessi upphæð vafalítið lækkað umtalsvert í ISK).

Þessar öruggu tekjur koma sér væntanlega ansið vel til að greiða rekstrar- og fjármagnskostnað vegna Polarsyssel fyrstu árin. Þar að auki er búið að tryggja skipinu stutt verkefni fyrir rússneska Gazprom, þ.a. verkefnastaðan virðist nokkuð góð. Þá sex mánuði á ári sem Polarsyssel er ekki í þjónustu sýslumannsins á Svalbarða verður skipið væntanlega á s.k. PSV-markaði, sem er e.k. spot-markaður fyrir skip af þessu tagi. Einnig má vera að eitthvert fyrirtæki taki skipið á leigu til lengri tíma.

Af ofangreindu má sjá að Fáfnir Offshore hefur haft prýðilegan meðbyr; bæði náð að tryggja sér mikilvægt langtímaverkefni og sennilega nokkuð hagkvæma fjármögnun. En fyrirtækið mun þó engu að síður geta lent í verulegum mótbyr áður en langt um líður.

Samkvæmt nýlegu áliti ráðgjafafyrirtækisins IHS er búist við umtalsverðu offramboði af þjónustuskipum af þessu tagi á næstu árum. IHS segir að eftir nokkurra ára tímabil þar sem gott jafnvægi var í framboði og eftirspurn, bendi pantanir og staða hjá skipasmíðastöðvum núna til þess að mjög fjölgi í PSV-skipaflotanum á næstu árum. Og það mun hraðar en nemi aukningu í eftirspurn eftir þjónustu skipanna.

Þetta gæti verið áhyggjuefni fyrir Fáfni Offshore, sem er jú að byrja í bransanum. Hér má líka hafa í huga að hratt lækkandi olíuverð síðustu mánuði hefur dregið verulega úr eftirspurn eftir þjónustu svona skipa. Enda hefur hlutafbréfaverð í mörgum fyrirtækjum sem stunda slíka skipaútgerð hreinlega hrapað undanfarna mánuði og tekjuáætlanir þeirra farið illilega úr skorðum.

Í þessu sambandi er athyglisvert að Fáfnir Offshore fær annað nýtt skip af þessu tagi afhent á næsta ári. Þar er líklega um að ræða aðra fjárfestingu nálægt 6-7 milljörðum ISK eða svo. Engar fréttir hafa borist af verkefnum fyrir það skip og verður að teljast sennilegt að þar þurfi fyrirtækið að bítast um verkefni á spot-markaðnum. En þar sem Steingrímur Erlingsson virðist afar útsjónarsamur er kannski ekki ástæða fyrir hluthafana til að hafa miklar áhyggjur af samkeppninni. 

Þetta nýjasta skip Fáfnis Offshore verður aðeins stærra en Polarsyssel og líka eitthvað dýrara. Og skv. ummælum Steingríms á fundi VÍB, sem minnst var hér ofar, stefnir fyrirtækið á að vera senn með 3-4 skip í rekstri. Það hljóta því að vera gríðarlegar fjárfestingar framundan hjá Fáfni.

A.m.k. hluti af fjármögnun nýja skipsins virðist hafa verið tryggð með aðkomu tveggja nýrra hluthafa, sem eru sjóðir í rekstri Íslandsbanka og Landsbankans (Horn II og Akur, en í báðum tilvikum eru íslenskir lífeyrissjóðir stærstu fjárfestarnir). Áhugavert verður að fylgjast með þessum fjárfestingum næstu árin - og sjá hvernig Fáfni Offshore tekst til í þeirri hörðu samkeppni sem virðist vera framundan hjá Platform Supply Vessels. Þar er ástandið víða afar erfitt þessa dagana. Jafnvel skuldlausar útgerðir PSV-skipa eru nú nánast að grátbæna hluthafa sína um að örvænta ekki og sýna þolinmæði. Stóra spurningin núna virðist vera sú hversu lengi olíuverð helst lágt - og hvað útgerðir þjónustuskipa þola þetta ástand lengi?

Spáin sem því miður rættist

Faroe Petroleum og samstarfsaðilar þess í olíuleitar- og vinnsluleyfi númer 1 á íslenska landgrunninu hafa skilað inn leyfinu sínu. Þetta kemur ekki á óvart, enda var alltaf nokkuð augljóst að Faroe Petroleum hafði vart fjárhagslega burði til að ráðast í þær rannsóknir sem nauðsynlega eru til að staðreyna hvort olía er á svæðinu. Um þetta má vísa til fyrri skrifa Orkubloggsins.

Í þessu sambandi er reyndar svolítið skemmtilegt að sjá rök Faroe Petroleum og annarra leyfishafa fyrir því að leyfinu sé skilað. Í fréttatilkynningu Orkustofnunar um skilin á leyfinu segir að skv. leyfishöfum hafi niðurstöður frumrannsókna þeirra á leyfissvæðinu bent til þess „að frekari endurkastsmælingar í næsta áfanga myndu ekki skila tilætluðum árangri vegna basaltlaga, einangruðum við austurjaðar Drekasvæðisins, þar sem þau skyggja á það sem undir liggur.“ Þarna segir einnig að það sé mat leyfishafa „að aðrar rannsóknaraðferðir, að undanskildum borunum, myndu ekki auka umtalsvert líkurnar á að finna kolvetnisgildrur á leyfissvæði[nu].“

Niðurstaða Faroe Petroleum er sem sagt sú að ómögulegt sé að staðreyna olíu á leitarsvæðinu nema með borunum - vegna þess hversu basaltið á svæðinu gerir bergmálsmælingar ónákvæmar. En það lá alltaf ljóst fyrir að þetta væri langlíklegast - og að svo til útilokað væri að fá nægilega skýrar vísbendingar um olíu á svæðinu nema með borunum. Það var ekki bara Orkubloggarinn, sem hélt þessu fram. Heldur má sjá þetta í ýmsum gögnum sem lágu fyrir í aðdraganda þess að leyfi til olíuleitar á Drekasvæðinu voru auglýst og afgreidd. Í þessu sambandi má t.d. vísa til skýrslu Íslenskra orkurannsókna (ÍSOR) frá árinu 2007, en þar segir m.a. eftirfarandi:

Eins og lauslega hefur verið imprað á áður er eitt stærsta vandamálið við kortlagningu setlaganna með hljóðendurvarpsmælingum það að basaltþekjan, sem myndaðist í upphafi reksins, hylur bróðurpartinn af svæðinu, sérstaklega syðri hlutann. Víða er þó hægt að sjá í eldra set undir basaltinu. Basalthulan tvístrar og endurkastar megninu af hljóðinu sem notað er til kortlagningar staflans, en það getur dregið verulega úr þeim upplýsingum sem hægt er að vinna úr. 

Basaltið er sem sagt að þvælast fyrir - og það hefur alltaf verið vitað að svo væri. Og það er vandséð að bergmálsmælingar eða aðrar frumrannsóknir munu nokkru sinni geta skilað mjög skýrum niðurstöðum um olíu á svæðinu. Það eru að vísu sumstaðar á Drekasvæðinu e.k. glufur þar sem basaltið er ekki jafn mikil fyrirstaða rannsókna eins og er víðast á svæðinu. Mögulega voru Faroe Petroleum og félagar alveg sérstaklega óheppnir með val á leitar- og vinnslusvæði.

Nú liggur ekki aðeins fyrir að Faroe Petroleum hafi gefist upp á svæðinu, heldur hefur þeim og viðskiptafélögum þeirra vegna leyfisins ekki tekist að finna áhugasamt fyrirtæki til að kaupa leyfið. Þessi niðurstaða hlýtur að vera talsverð vonbrigði fyrir leyfishafana. 

Það vekur athygli að Faroe Petroleum, sem er skráð á breskan hlutabréfamarkað, virðist ekki ennþá hafa tilkynnt hlutabréfamarkaðnum um skil sín á umræddu leyfi. Það sýnir kannski vel hversu litlar væntingar fyrirtækið alltaf hafði um verðmætasköpun af þessu leyfi.

Nú verður fróðlegt að sjá hvernig hinum tveimur olíuleitar og -vinnsluleyfunum reiðir af. Þar er eitt geysilega fjárhagslega sterkt félag meðal leyfishafa, þ.e. kínverska olíufyrirtækið CNOOC. Áætlað er að fljótlega (jafnvel næsta sumar, þ.e. 2015) verði gerðar endurvarpsmælingar á þessum tveimur leyfissvæðum. Þá mun vonandi skýrast hvert framhaldið þar verður.

Sádarnir vilja ekki tapa meiri markaðshlutdeild

Kannski rétt að byrja þessa grein á alveg svakalegra djúpri speki - sem er í takt við það sem nú má lesa á hundruðum ef ekki þúsundum vefsíðna greiningadeilda og sérfræðinga um veröld víða: Olíuverð hefur lækkað mikið undanfarna mánuði og gæti haldið áfram að lækka - þar til það nær jafnvægi. Og að því mun koma að olíuverð tekur að hækka á ný.

Þannig er nú það og kannski ekki meira um þetta að segja. Og þó. Það er staðreynd að olíuverð hefur lækkað skarpt á árinu eða vel rúmlega þriðjung á um hálfu ári. Þessi lækkun stafar af  miklu olíuframboði og slaka í efnahagslífi heimsins. Hversu langt niður olíuverð fer veit ekki nokkur hræða. Og enn síður hvenær verðið nær jafnvægi. Og/eða hvenær það fer að mjakast upp á við á ný. En það er áhugavert að velta aðeins fyrir sér hvaða áhrif verðlækkanirnar hafa á olíuframleiðslu. Þarna á sér nefnilega stað ansið spennandi einvígi þar sem hagsmunirnir nema hundruðum milljarða USD í hverjum mánuði.

Tvennt hlýtur hér að skipta miklu máli. Í fyrsta lagi það að stór hluti af olíunni sem heimurinn notar verður ekki framleidd nema olíuverð sé a.m.k. 70 USD/tunnan og jafnvel nær 80 USD/tunnan. Í öðru lagi skiptir miklu að sum mikilvæg olíuútflutningsríki geta ekki rekið ríkissjóð sinn hallalausan nema olíuverð sé vel yfir 100 USD/tunnan.

Þess vegna blasir við að núverandi olíuverð, um 70 USD/tunnan á Brent og 65 USD/tunnan á WTI, er ekki sjálfbært miðað við olíuþörf heimsins. Þetta verð er því ekki raunhæft eða mögulegt nema í takmarkaðan tíma. Olíuframleiðsla hlýtur senn að minnka og verðið að skríða upp á við. Stærstu spurningarnar eru a) hversu hratt mun draga úr framleiðslunni og b) hversu lengi munu helstu olíuútflutningsríkin geta lifað við olíuverð sem ekki stendur undir ríkisútgjöldum þeirra?

Einvígi Sádanna við olíuiðnaðinn utan OPEC

Fyrri spurningin (hversu hratt mun draga úr framleiðslunni?) snýr fyrst og fremst að þeim olíuframleiðendum sem eru að takast á við dýrustu vinnsluna. Þetta eru aðallega vestræn fyrirtæki, sem stunda olíuvinnslu á heimskautasvæðum, vinnslu úr olíusandi í Alberta í Kanada  og vinnslu úr þunnum olíulögum á nokkrum svæðum í Bandaríkjunum; einkum í Texas og N-Dakóta.

Undanfarin ár hefur olíuframleiðsla nokkurra landa utan OPEC vaxið töluvert hraðar en framleiðsla OPEC-ríkjanna. Þar kemur einkum til aukin olíuframleiðsla úr olíusandi í Kanada (oil sand) og ný tegund olíuframleiðslu í Texas og N-Dakóta í Bandaríkjunum, þ.e. framleiðsla á s.k. tight oil (stundum kölluð shale oil, sem ekki má rugla saman við oil shale sem er allt annars konar auðlind). Fyrri spurningin, sem hér var nefnd, er því fyrst og fremst sú hvort draga muni úr olíuframleiðslu í Kanada og Bandaríkjunum?

Síðari spurningin (hversu lengi munu helstu olíuútflutningsríkin geta lifað við olíuverð sem ekki stendur undir ríkisútgjöldum þeirra?) snýr að hinum dæmigerðu olíuríkjum þar sem vinnslan er fyrst og fremst í höndum ríkisolíufélags og hagnaður af vinnslunni er langmikilvægasta tekjulind ríkissjóðs viðkomandi landa. Þarna eru OPEC ríkin besta dæmið ásamt Rússlandi. En þar sem Saudi Arabía er langstærsti olíuútflytjandinn innan OPEC eru það í reynd Sádarnir sem öllu ráða um það hvaða olíuverð OPEC getur sætt sig við. A.m.k. meðan samstarfið innan OPEC springur ekki í loft upp og ríkin virða framleiðslukvótana þokkalega. Þess vegna snýst síðari spurningin fyrst of fremst um það hversu lágt olíuverð Sádarnir eru tilbúnir að þola og hversu lengi.

Segja má að nú sé í gangi störukeppni milli Sádanna annars vegar og vestræna olíuiðnaðarins hins vegar. Eða einvígi. Með vestrænum olíuiðnaði er hér fyrst og fremst átt við fyrirtæki í olíuvinnslunni í N-Dakóta og Texas. Þar er á ferðinni vinnsla á tight oil, en þetta er olíuvinnsla sem var lítt þekkt þar til fyrir fáeinum árum (á ensku er aðferðin nefnd hydraulic fracturing; stytt sem fracking). En það er sem sagt störukeppni í gangi á milli Sádanna annars vegar og hinnar nýju tegundar af olíuvinnslu vestur í Bandaríkjunum hins vegar. Og þess er nú beðið hver fyrst lítur undan og dregur úr olíuframleiðslu sinni.

Nýjum olíuverkefnum seinkar

Sa sem lítur til kostnaðar við olíuvinnslu kann að velta fyrir sér af hverju lágt olíuverð veldur ekki fyrst samdrætti í vinnslu á heimskautaolíunni eða olíusandi. Það er jú almennt ennþá dýrari vinnsla heldur en sú að vinna tight oil með fracking. En málið er flóknara en svo. Verkefnin í heimskautaolíunni og olíusandinum eru risastór fjarfesting í gríðarstórum olíulindum. Þetta eru fjárfestingar gerðar til svo langs tíma, að nettar sveiflur í olíuverði hafa yfirleitt ekki mikil áhrif á þau verkefni sem komin eru í gang.

Lækkandi olíuverð núna stöðvar því ekki slíka vinnslu, jafnvel þó dýr sé. En auðvitað leiðir olíuverðlækkunin til þess að nýjum svona verkefnum er seinkað, þ.e. þeim er slegið á frest. Það kann að hafa alvarlegar afleiðingar í framtíðinni þegar olíueftirspurn eykst og olíuframleiðendur munu ekki ná að fullnægja markaðsþörfinni. Þá er líklegt að olíuverð æði upp. Hvenær það verður er ómögulegt að segja. Og það er framtíðarvandamál.

Vinnsla á olíulindum þar sem um er að ræða tight oil er miklu einfaldara og kostnaðarminna verkefni en vinnsla á heimskautaolíu eða olíusandi. Þess vegna eru verkefnin í tight oil líka margfalt fleiri og skammtímaáhrif olíuverðs í þeim iðnaði miklu meiri. Hver og ein slík olíulind er mjög fljót að tæmast og þarf sífellt að vera að ráðast í ný og fleiri verkefni til að viðhalda framleiðslunni. Lækkandi olíuverð gæti því nokkuð skjótt haft þau áhrif að mjög hægi á slíkri vinnslu. Og sennilega þarf olíuverð ekki að lækka mikið meira en orðið er til að valda gjaldþrotum hjá fyrirtækjum sem eru umsvifamikil í tight oil - og þá sérstaklega hjá þeim skuldsettustu. Það er því vel mögulegt og jafnvel nokkuð líklegt að brátt fari a.m.k. að hægja á vextinum í vinnslu á tight oil. Það er bara óvíst hversu hratt þetta gerist.

Sádarnir ætla sér að ná fyrri markaðshlutdeild

Þetta er efalítið það sem Sádarnir eru að horfa til. Þ.e. að hægja á olíuframleiðslunni utan OPEC og þar með halda markaðshlutdeild sinni. Þeir hafa undanfarin ár horft upp á það að markaðshlutdeild þeirra hefur verið að dragast saman og álíta að nú sé nóg komið. Með því að þrengja að arðsemi vestrænu olíufyrirtækjanna telja Sádarnir sig geta hægt á olíuframleiðslunni í Bandaríkjunum, Kanada og víðar utan OPEC - og þar með haft tækifæri á að auka eigin markaðshlutdeild til þess sem var.

Um leið gera þeir ljúflingarnir ráð fyrir að þá muni markaðsáhrif þeirra og OPEC aukast. Þ.a. unnt verði að stýra olíuverði án þess að eiga á hættu að missa markaðshlutdeild.

Þessi stefna Sádanna kom skýrt fram á síðasta fundi OPEC í Vín. Innan OPEC eru nokkur ríki sem eru að lenda í verulegum vandræðum vegna lágs olíuverðs. Sennilega er Venesúela verst statt, en einnig gætu Nígería og Íran mögulega lent í vanda svo dæmi séu tekin. Þess vegna er verulegur þrýstingur á Sádana innan OPEC um að þeir dragi úr olíuframleiðslu sinni - svo verðið hækki. En Sádunum varð ekki hvikað; OPEC skyldi halda framleiðslukvótum sínum óbreyttum og ekki draga svo mikið sem einn dropa úr framleiðslu sinni. 

Háskalegur leikur?

Þetta er ekki einfaldur leikur. Í fyrsta lagi er mögulegt að olíuverð falli meira og lengur en áætlanir Sádanna gera ráð fyrir. Þá yrði tekjutap þeirra meira en þeir eru að meta núna. Saudi Arabía er að vísu það fjárhagslega sterk að áhætta Sádanna sjálfra er ekki mikil. En ef þessi sviðsmynd yrði að veruleika yrði fjártjón sumra annarra OPEC-ríkja hrikalegt - og þá gæti samstaða OPEC rofnað og Saudi Arabía misst mikil áhrif á olíumarkaði.

Hugsanlega hefði þó verið ennþá áhættusamara ef Sádarnir og OPEC hefðu dregið úr framleiðslu sinni núna til að reyna að ná olíuverði upp. Mikið olíuframboð virðist vera víða um heim - og svo hefði geta farið að Sádarnir hefðu einfaldlega misst ennþá meiri markaðshlutdeild og það án þess að olíuverð haggaðist. En hvað svo sem verður er þetta allt saman veisla fyrir orkuáhugafólk; það verður æsispennandi að fylgjast með verðþróuninni næstu mánuðina og misserin og sjá hvernig Sádarnir og OPEC bregðast við. 

Ísland græðir miklu meira en Kína

Olíuverð er lágt, OPEC ætlar ekki að draga úr framleiðslu og þess vegna mun olíuverð sennilega lækka enn meira.

Í fjölmiðlum hefur talsvert verið fjallað um þessa ákvörðun OPEC. Sem í fyrirsögn RÚV er kölluð „aðgerðarleysi“. En það er reyndar ekki „aðgerðarleysi“ af hálfu OPEC að halda framleiðslukvótum sínum óbreyttum. OPEC hefur með formlegum hætti brugðist við stöðunni á olíumörkuðum eins og samtökin álíta skynsamlegast. Það er miklu fremur aðgerð fremur en aðgerðarleysi!

Í fréttum RÚV sagði einnig að sumar þjóðir hagnist mikið á lágu olíuverði og mest Kína. Það er jú svo að Kína flytur inn meiri olíu og olíuafurðir en nokkurt annað land (þegar miðað er við nettó innflutning). Þess vegna skiptir lágt olíuverð Kína auðvitað miklu máli.

En það er ekki allskostar rétt að segja að Kína sé það land sem mest hagnist á lágu olíuverði. Olíunotkun í Kína er ennþá afar lítil - þegar litið er til fólksfjölda. Flest vestræn ríki eru miklu stærri nettó innflytjendur að olíu og olíuafurðum heldur en Kína, þ.e. miðað við fólksfjölda.  

Þau ríki sem hagnast mest á lágu olíuverði eru lönd sem nota hlutfallslega mikið af olíu - miðað við fólksfjölda - og þurfa að flytja hlutfallslega mest inn af olíu. Helstu dæmin um lönd sem nota hlutfallslega mjög mikið af olíu (og olíuafurðum) og flytja hlutfallslega mikið inn, eru t.d. Belgía, Finnland, Luxembourg, Singapore og Svíþjóð. Og i þessum ljúfa hópi er einnig Ísland. 

Við Íslendingar erum sem sagt sú þjóð sem nýtur þess hvað mest að olíuverð lækki. Vegna þess að við erum einn allra stærsti nettó innflytjandinn á olíu og olíuafurðum - miðað við fólksfjölda. Og þessi þægilega verðlækkun á olíu og olíuafurðum núna sést alveg örugglega á hratt lækkandi verði á bensínstöðvum landsins. Ekki satt?

---------------------------------------

PS: Það flækir reyndar mat á hagnaði Íslendinga af lágu olíuverði að hvergi er framleitt eins mikið af áli eins og hér á Íslandi - miðað við fólksfjölda. Þegar olíuverð lækkar hefur álverð tilhneigingu til að lækka líka. Verðið á stærstum hluta raforkunnar sem seld er til álveranna hér á Íslandi er tengt álverði. Þess vegna er líklegt að lækkun á olíuverði lækki tekjur Landsvirkjunar og annarra orkufyrirtækja hér.

Sökum þess hversu bilaflotinn okkar og fiskveiðiskipin nota mikið af olíuafurðum, eru nettóáhrifin af lækkandi olíuverði engu að síður jákvæð fyrir Ísland. Til að vita nákvæmlega hversu jákvæð áhrifin eru, m.a. að teknu tilliti til lækkandi álverðs, er um að gera að sitja við nú yfir helgina og reikna. Orkubloggarinn treystir því að lesendur muni einmitt gera það og skili nákvæmri niðurstöðu sem allra fyrst. Góða helgi.