Ofurskálin er barmafull af olíu

Síðar í dag fer fram árlegur úrslitaleikur í bandaríska fótboltanum. The Super Bowl.

Orkubloggarinn er reyndar enginn sérstakur aðdáandi þessarar tuddalegu íþróttar. En í dag er samt tilefni til að rifja upp hvernig hin æpandi vinsæla Ofurskál er nátengd bandaríska olíuiðnaðinum. Það er nefnilega svo að án olíunnar og nokkurra helstu frumherjanna í bandaríska olíuiðnaðinum, þá væri Super Bowl varla sá risastóri viðburður sem leikurinn er í dag. Allt á þetta rætur að rekja til þess þegar geggjað olíugullæðið westur í Texas gerði gamla kusufylkið að einhverri mestu auðsuppsprettu Bandaríkjanna. Það mikla ævintýri hófst fyrir meira en hundrað árum:

SPINDLETOP

Í upphafi 20. aldar var Texas varla meira en syfjulegur útkjálki, sem flestum Bandaríkjamönnum utan fylkisins stóð nokk sama um. En svo rann upp 10. janúar 1901. Þegar borinn á Spindletop-hæðinni hitti í beint í mark.

Þarna á einungis 300 m dýpi austast í Texas höfðu menn rambað á hreint svakalega olíulind. Olíustrókurinn stóð líkt og risavaxinn svartur gosbrunnur 50 metra upp í loftið og það tók meira en viku að hemja olíugosið. Það er til marks um stærðina, að bormennirnir hefðu orðið nokkuð ánægðir ef brunnurinn hefði skilað 5-10 tunnum daglega - en þarna sprautuðust upp af gríðarlegum krafti litlar 100 þúsund tunnur daglega!

Olíulindin undir Spindletop reyndist framleiða meiri olíu en allir aðrir olíubrunnar Bandaríkjanna til samans. Þetta olli þáttaskilum í ólíuiðnaðinum; Spindletop markaði upphafið að olíuiðnaði nútímans og olíubransinn í Texas var fæddur. Og næstu fimm áratugina - eða allt þar til hræódýr olían frá Mið-Austurlöndum tók að streyma inn á bandaríska markaðinn upp úr 1960 - átti Texas eftir að vera vettvangur einhvers rosalegasta olíuævintýris í heiminum. Þegar hver risaolíulindin af annarri fannst undir yfirborði Yexas.

Fram að atburðunum við Spindletop 1901 hafði Pennsylvanía verið vagga bandaríska olíuiðnaðarins. En nú varð Texas miðpunkturinn. Bæði innfæddir Texasbúar og aðrir djarfhuga ævintýramenn streymdu með olíubora út á sléttur Texas. Næstu árin skapaði olían undir yfirborði the Lone Star State einhverja mestu auðmenn sem sögur fara af. Og borgirnar Dallas og þó einkum Houston urðu miðstöðvar bandaríska olíuiðnaðarins. 

OLÍUAUÐKÝFINGARNIR Í TEXAS 

Á þessum tíma var geysilegt magn af olíu að finna á sáralitlu dýpi. Það þurfti því ekki mikið fjármagn til að bora, heldur fyrst og fremst útsjónarsemi... og heppni. Auðvitað voru ekki allir útvaldir. En þeir sem hittu á stærstu olíulindirnar í Texas urðu ekki aðeins efnuðustu mennirnir í Bandaríkjunum, heldur meðal ríkustu manna veraldarinnar.

Þarna má einkum og sér í lagi nefna fimm náunga; þá Roy Cullen, H.L. Hunt, Glenn McCarthy, Clint Murchison og Sid Richardson. Olíuspámennirnir í Texas urðu auðvitað miklu fleiri, en þessir fimmmenningar hafa oft verið kallaðir risarnir í olíuævintýrinu í Texas. Saga þeirra er vægast sagt ævintýraleg og jafnvel lygileg á köflum. Og t.d. nokkuð augljóst að söguþráður hinna víðfrægu Dallas-þátta byggir verulega á samsulli úr ævi þessara Suðurríkjamanna og afkomenda þeirra. Þó svo raunveruleikinn hafi verið margfalt ótrúlegri og dramatískari en söguþráðurinn í sjónvarpssápunni.

Fimmmenningarnir umræddu áttu það sameiginlegt að hafa brotist úr sárri fátækt - en urðu nú allir vægast sagt ofsaríkir. Þó þeir bærust mismikið á, má almennt segja að lífstíll þeirra hafi slegið út flest það sem fólk getur ímyndað sér. Risavaxnar olíulindirnar voru sem peningavélar og fyrir vikið söfnuðu þeir búgörðum, stórhýsum, veðhlaupahestum, einkaflugvélum og eyjum í Mexíkóflóa og Karíbahafinu - líkt og aðrir söfnuðu frímerkjum.

Eiginkonurnar lyftu sér upp með veisluhöldum; ýmist heima í Suðurríkjunum, einhverri lúxusvillunni í Mexíkó eða á dýrustu hótelunum í París eða Róm. En þetta voru engu að síður fyrst og fremst Texasbúar. Og sökum þess að Texas var ansið langt frá bandarísku yfirstéttinni á austurströndinni og fjölmiðlabylting 20. aldarinnar ennþá víðsfjarri, voru fæstir Bandaríkjamanna meðvitaðir um þessa ofurauðugu olíuklístrugu Texasbúa.

Það var ekki fyrr en olíuskáldsagan Giant kom út árið 1952 að Bandaríkjamenn áttuðu sig loks á tilveru olíu-auðkýfinganna í Texas - sem þá voru komnir vel yfir miðjan aldur. Þessi vitneskja náði þó ekki almennilega til bandarísks almennings fyrr en kvikmyndin byggð á Giant kom árið 1956. Með Hollywood-stjörnurnar James Dean, Elísabetu Taylor og Rock Hudson í aðalhlutverkum.

Alræmdastur og þekktastur af olíufimmmenningunum er eflaust H.L. Hunt (f. 1889). Hann var á tímabili hvorki meira né minna en auðugasti maður veraldarinnar - vegna risastórra olíuauðlindanna sem hann hafði komist yfir í austurhluta Texas.

H.L. Hunt var um margt mikill furðufugl og kannski heldur ógeðfelldur karakter. Hann var greinilega vænissjúkur og taldi kommúnista og gyðinga hafa gert samsæri um að ná yfirráðum í Bandaríkjunum og heiminum öllum. Og rasisti þar að auki, en á þessum tímum voru Suðurríkin reyndar afar fornaldarlegt samfélag þar sem kynþáttafordómar hvítu yfirstéttarinnar voru allsráðandi.

Hunt var mikill fjölskyldumaður - kannski of mikill því brátt kom í ljós fjölskyldustóðlífi hans með þremur eiginkonum! Sem allar áttu með honum sæg af börnum. Formlegt tvíkvæni sannaðist þó aldrei á karlinn. Að Hunt gengnum (d. 1974) urðu hörð málaferli um fjölskylduauðinn, en loks náðist samkomulag milli fjölskyldnanna þriggja um skiptingu arfsins.

Einn sona H.L. Hunt, Bunker Hunt (f. 1926), tók um skeið við sæti föður sins sem mesti auðjöfur veraldarinnar, þegar hann fann risaolíulind í Líbýu á 7. áratugnum. En það er sitthvað gæfa og gjörvileiki og Bunker Hunt fékk svo sannarlega að finna fyrir því. Þegar Gaddafi komst til valda í Líbýu snemma á 8. áratugnum þjóðnýtti hann olíulindir landsins og svipti Bunker þar með verðmætum upp á nokkra milljarða dollara. Bunker Hunt var þó ekki á flæðiskeri staddur - enn um sinn. Eða þar til fjármálaveldi hans hrundi til grunna með dramatískum hætti eftir misheppnaða tilraun hans til að króa af silfurmarkað heimsins. Eins og Orkubloggið hefur áður sagt frá.

ÍÞRÓTTAFRÖMUÐURINN LAMAR HUNT 

Annar sonur H.L. Hunt (og bróðir Bunker's) hét Lamar Hunt (f. 1932). Lamar hafði mun minni áhuga á olíustússi en stóri bróðir - en var þeim mun áhugasamari um íþróttir. Hann var liðtækur í amerískum fótbolta á skólaárunum og þegar hann óx úr grasi gerði hann íþróttabissness að helsta lifibrauði sínu. Og árangurinn varð hreint ótrúlegur. Því Lamar átti eftir að koma á fót bæði bandarísku deildarkeppninni í tennis og í knattspyrnu (sem Kanar kalla soccer). Og hann átti líka þátt í að byggja upp bandarísku körfuboltadeildina. Sjálfur var Lamar að auki hluthafi í ekki smærra körfuboltaliði en Chicago Bulls.

Þekktastur er þó Lamar Hunt fyrir að stofna bandarísku fótboltaruðningsdeildina American Football League (AFL) og byggja upp ruðningslið í Dallas. Þetta var árið 1960. Liðið nefndi Lamar Dallas Texans og þar með var ameríski fótboltinn loks kominn til Suðurríkjanna. [Orkubloggarinn leyfir sér að kalla þessa sérkennilegu íþrótt ýmist amerískan fótbolta eða ruðning, þó svo almennt sé hugtakið ruðningur einungis notað yfir rugby en ekki amerískan fótbolta].

Þegar Lamar stofnaði Dallas Texans í upphafi 7. áratugarins hafði hann um skeið reynt að kaupa lið í bandarísku deildinni þáverandi; National Football League (NFL). Sú keppni átti sögu sína allt aftur til 1920 og flest liðin voru staðsett í borgum í NA-hluta Bandaríkjanna. En nú var ameríski fótboltinn hreinlega að gera allt vitlaust í Bandaríkjunum og Lamar sá þarna mikil tækifæri.

Æðið var að miklu leyti tilkomið vegna eins ruðningsleiks sem fram fór í New York árið 1958. Þar sem New York Giants og Baltiomore Colts kepptu í einhverjum svakalegast úrslitaleik sögunnar. Sjónvarpsáhorfið á leikinn sló líka öll met, með 45 milljónir áhorfenda. Og allt ætlaði um koll að keyra - bæði á vellinum og framan við sjónvarpstækin - þegar Alan Ameche skoraði snertimarkið sem tryggði Baltimore Colts sigurinn í framlengingu. Það andartak var fangað á frægri ljósmynd, sem sjá má hér til hliðar. Touchdown! Áhorfendur gjörsamlega trylltust af æsingi og bandaríska þjóðin varð á þessu andartaki algerlega heltekin af ruðningi.

Þessi magnaði leikur árið 1958 fékk brátt viðurnefnið Greatest Game Ever Played. Segja má að leikurinn hafi tryggt að íþróttaheimurinn í Bandaríkjunum varð endanlega að þeim megabissness sem við þekkjum svo vel dag. 

Lamar Hunt var meðal áhorfenda á leiknum og ákvað samstundis að þessa íþrótt þyrfti hann að fá heim til Dallas. Hann hafði augastað á ruðningsliðinu í Chicago, en ef þau kaup myndu ekki ganga eftir vildi Lamar kaupa sérleyfi af NFL til að setja upp nýtt lið í Dallas. Það reyndist torsótt (eigandi Washington Redskins var með sérleyfi fyrir öll Suðurríkin). Á endanum ákvað Lamar einfaldlega bæði að stofna sitt eigið ruðningslið og koma á fót annarri ruðningsdeild; American Football League eða AFL. Sem myndi keppa við hliðina á NFL.

Þetta var sem fyrr segir í byrjun 7. áratugarins. AFL-ruðningskeppnin varð brátt feykivinsæl og veitti hinni gamalreyndu National Football League (NFL) harða samkeppni. Í hinni nýju AFL-deild kepptu alls átta ný lið. Eitt þeirra var að sjálfsögðu liðið hans Lamar's Hunt; Dallas Texans. Af liðunum átta mætti t.d. líka nefna Houston Oilers, sem eins og nafnið gefur til kynna var líka í eigu olíu-milljónamærings. Sá hét Bud Adams (er í bláa jakkanum með Lamar Hunt á ljósmyndinni). Sá karl var að vísu ekki jafn ógeðslega ríkur eins og Hunt-strákarnir. En þetta sýndi vel að vestur í Texas þótti mönnum að olíugróði og ruðningur væri ágætisblanda.

Tilvera Dallas Texans varð þó ekki löng í Dallas. Jafnskjótt og NFL sá samkeppnina verða til í formi AFL var ákveðið að hleypa fleiri Suðurríkjaliðum inn í NFL deildina (fram til þess hafði Washington Redskins verið eina Suðurríkjaliðið í NFL). Ekki leið á löngu þar til annar olíuauðkýfingur í Dallas ákvað að nýta sér þetta. Og Dallas Cowboys varð til.

Lamar Hunt taldi of áhættusamt að tvö lið væru í borginni - jafnvel þó þau myndu keppa í sitt hvorri deildinni. Hann ákvað að sá vægi sem vitið hefur meira. Árið 1963 flutti hann liðið til Kansasborgar og heitir það síðan Kansas City Chiefs. Kansasbúar tóku Lamar Hunt fagnandi og næstu áratugina hélt hann áfram að fjárfesta í bandarísku íþróttalífi og er álitinn eins konar faðir margra helstu íþróttagreinanna þar vestra. Lamar Hunt lést árið 2006; 74 ára að aldri og þá tóku börnin hans við rekstri Kansasliðsins. 

 DALLAS COWBOYS 

Sem fyrr segir ákvað NFL árið 1960 að heimila nokkur ný lið í deildina. Þetta tækifæri greip maður að nafni Clint Murchison Jr (f. 1923). Sá var vel a merkja sonur gamla Clint Murchison, sem var einn áðurnefndra fimmmenninga sem töldust mestu olíuauðkýfingar Suðurríkjanna. Þar með voru bæði synir HL Hunt og Cris Murchison Sr. komnir á fullt í ameríska fótboltann!

Rétt eins og Lamar Hunt, þá fæddist Clint Murchison Jr. svo sannarlega með silfraða olíuskeið í munni. Ásamt bróður sínum, John Murchison, var hann lengi vel einn umsvifamesti kaupsýslumaður Bandaríkjanna. Þegar auður hans varð mestur á 8. áratugnum var hann metinn á 250-350 milljónir dollara - sem á þeim tíma var hressilega mikið fé.

Clint Murcison Jr. var um margt einkennilegur persónuleiki. Hann erfði kommúnistaótta föður síns og var nokkuð fyrir flöskuna, en hætti svo að drekka og gerðist nánast sjúklega kirkjurækinn. Þekktastur er Clint Murchison Jr. þó fyrir að hafa gripið tækifærið þegar NFL ruðningsdeildin ákvað að hleypa nokkrum nýjum liðum í deildina. Þvi þá stofnað Murchison Jr. Dallas Cowboys. Sem átti eftir að verða eitthvert allra sögufrægasta íþróttalið Bandaríkjanna!

Dallas Cowboys urðu fljótlega sigursælir með afbrigðum. Ekki er ofsagt að saga Dallaskúrekanna sé eitthvert magnaðasta ævintýrið í öllum bandaríska íþróttaheiminum. Einungis nokkrum árum eftir að liðið var stofnað sigraði það NFL-deildina (1965) og endurtók þann leik margoft næstu árin.

Segja má að allt tímabilið 1965-1985 hafi velgengni Dallas Cowboys á leikvellinum verið með hreinum ólíkindum. Svo fór að í lok 8. áratugarins voru Dallas Cowboys orðið svo vinsælt lið um gjörvöll Bandaríkin, að félagið fékk viðurnefnið America's Team!

Eftir 1985 rann upp nokkurra ára tímabil þar sem liðið missti taktinn. En á 10. áratugnum náði það sér aftur á strik og Dallas Cowboys vann t.a.m. Super Bowl 1992, 1993 og 1995. Síðan þá hefur liðinu gengið nokkuð vel - þó svo það hafi ekki náð að sigra í Ofurskálinni síðan 1995. Vinsældir og velgengni liðsins er slík, að í dag er ruðningsliðið Dallas Cowboys hvorki meira né minna en eitthvert allra verðmætasta vörumerkið í íþróttum heimsins.

Árið 2009 hélt viðskiptatímaritið Forbes því t.a.m. fram að einungis Manchester United sé verðmætara lið. Nýi heimavöllur Dallas-kúrekanna skammt frá Dallas - Kúrekaleikvangurinn eða Cowboys Stadium - tekur meira en 100 þúsund manns í sæti. Og veitir ekki af því liðið nýtur gríðarlegrar hylli heimamanna og Bandaríkjamanna flestra (þó svo sumir auðvitað elski að hata liðið). Þessar vinsældir skila sér greinilega í þokkalegusta rekstri, því Dallas Cowboys er tekjuhæsta ruðingsliðið í Bandaríkjunum.

FRÁ ALLSNÆGTUM TIL ÖRBIRGÐAR 

Íbúar Dallas tóku strax miklu ástfóstri við Dallas Cowboys - ruðningsliðsins hans Clint Murchison Jr. Þeir troðfylltu Baðmullaskálina (Cotton Bowl), sem var fyrsti heimavöllur liðsins. Þar spiluðu Dallaskúrekarnir heimaleiki sína allt fram til 1971, en þá var svæðið þarna orðið hálfgert slömm og Murchison færði heimavöllinn á glænýjan leikvang í betra hverfi.

Clint Murchison varð feykivinsæll meðal íbúa Dallas og nágrennis. En glanstímabilið hans varð aldeilis ekki eilíft. Þegar olíuverð hrapaði snemma á níunda áratugnum breyttist viðskiptaveldi hans á örskotstundu í einhverja hrikalegustu skuldasúpu í sögu bandaríska kapítalismans. Þegar líða fór á 9. áratuginn var ástandið orðið ansið svart. Kröfuhafarnir uppgötvuðu sér til skelfingar að viðskiptaveldi Murchison skuldaði á bilinu 500-1000 milljónir dollara. Á sama tíma hafði lækkandi olíuverð og hrun á fasteignamarkaði valdið því að eignirnar slefuðu varla í hundrað milljónir dollara. Bilið var alltof breitt til að nokkru yrði bjargað. Murchison neyddist ekki aðeins til að selja ruðningsbarnið sitt ástsæla - Dallas Cowboys - heldur tapaði hann öllum eigum sínum.

Svo ógæfulega vildi til a einhver skuldabréfanna sem Murchison hafði skrifað upp á, báru sjálfskuldaábyrgð hans sjálfs. Þ.a. kröfuhafarnir gengu ekki aðeins að hverju einasta fyrirtæki og hlutabréfi í eigu Clint Murchison, heldur seldu þeir líka glæsihýsið ofan af þeim hjónum. Þar að auki hafði Murchison þá misst heilsuna; var komin með taugasjúkdóm sem olli því að hann gat vart talað og varð bundinn við hjólastól.

Clint Murchison Jr. - maðurinn sem áður var sannkallað stórveldi í bandarísku viðskiptalífi og stofnandi vinsælasta ruðningsliðs Bandaríkjanna - lést í Dallas árið 1987. Hann var einungis 63 ára að aldri og slyppur og snauður. Þessu hefur stundum verið lýst sem stærsta persónulega gjaldþroti í sögu Bandaríkjanna.

OFURSKÁLIN

En dveljum ekki við þessi dapurlegu örlög auðkýfingsins. Fögnum þess í stað Super Bowl. Það er reyndar svo að þessi magnaði úrslitaleikur á rætur að rekja til þess þegar Lamar Hunt stofnaði AFL í upphafi 7. áratugarins. Á þeim tíma var NFL nánast alhvít deild, en innan háskólanna í Suðurríkjunum reyndist mikill efniviður í nýjar ruðningsstjörnur (sem margir voru blökkumenn).

Ekki leið á löngu þar til nýju liðin í AFL voru orðin að sömu gæðum eins og ofurliðin í NFL. Þess vegna varð fullt tilefni til að koma á einhverju samstarfi milli deildanna. Þegar leið á 7. áratuginn fæddist hugmynd um sérstakan úrslitaleik milli sigurvegara deildanna tveggja. Þessi viðburður var nefndur Super Bowl og fór fyrst fram árið 1967 í Los Angeles. Og það var íþrótta-markaðssnillingurinn Lamar Hunt sem átti hugmyndina að nafninu

Árið 1969 voru ruðningsdeildirnar tvær (AFL og NFL) svo sameinaðar. Þar er liðunum nú skipt í alls átta riðla og eftir undankeppnina og útsláttarfyrirkomulag eru loks tvö lið eftir. Sem keppa til úrslita. Og það er þessi úrslitaleikur sem nefnist Super Bowl.

Og núna seint í kvöld að íslenskum tíma eru það New York Giants og New Engaland Patriots sem mætastí svalanum á Lucas Oil Stadium í Indianapolis. Já - Lucas Oil Stadium! Blessað olíusullið er bersýnlega ennþá nátengt bandaríska ruðningnum. Til fróðleiks má nefna að umræddur leikvangur er kenndur við fyrirtækið Lucas Oil, sem vörubílstjórinn Forrest Lucas stofnaði í kringum 1990. Hann keypti réttinn að nafninu á leikvanginn árið 2006 til næstu 20 ára - fyrir 120 milljónir dollara. Money never sleeps, pal!

Þessi úrslitaleikur NFL er talsvert mál þarna vestra - svo ekki sé fastar að orði kveðið. Leikstaðurinn vegna leiksins í kvöld var t.a.m. ákveðinn strax árið 2008. Og 30 sek sjónvarpsauglýsing kostar laufléttar 3,5 milljónir USD (það var NBC sem keypti sýningarréttinn í Bandaríkjunum þetta árið). Þetta er reyndar bara meðalverðið; dýrustu sekúndurnar eru ennþá dýrari. Og aldrei áður hefur auglýsingaverðið á Super Bowl verið svo hátt.

IDOL stjarnan Kelly Clarkson mun syngja þjóðsönginn fyrir leik. Og Madonna skemmtir í hléinu. Sem sagt mikið show. Sjálf segir Madonna að það að syngja í hléinu á Super Bowl sé líkt og draumur litlu stelpurnnar frá Mið-Vesturríkjunum sé að rætast (Madonna ólst upp í smáborg í Michigan).

En svo er líka sagt að í draumi sérhvers manns sé fall hans falið. Það á vonandi ekki við um Madonnu - en virðist óneitanlega smellpassa við Clint Murchison Jr. Lýkur þar með þessari langloku um Ofurskálina og tengsl hennar við olíuna. Enda fer leikurinn bráðum að byrja. It's Miller time!

Athugasemdir

[Ketill Sigurjónsson, 5.2.2012 kl. 19:23]

Tek enga ábyrgð á þessari tölfræði. En skemmtileg engu að síður:

SUPER BOWL SPENDING: CHICKEN, CHIPS, AND ANTACIDS:

http://thesocietypages.org/socimages/2012/02/05/super-bowl-spending-fried-chicken-chips-and-antacids/

SUPER BOWL INFOGRAPHIC:

http://www.cheapsally.com/blog/super-bowl-xlvi-infographic/

[Björn (IP-tala skráð) 6.2.2012 kl. 14:48]

skv. tölfræðinni drekka þeir 325,5 milljón Gallon af bjór yfir leiknum.

það eru 4 lítrar af bjór á hvern einasta Ameríkana, konur og börn meðtalin.

ég á pínu erfitt með að trúa því.

[Ketill Sigurjónsson, 6.2.2012 kl. 16:21]

Í dag fer fram uppgjörið á leiknum í nótt. Madonna ýmist sögð hafa verið ömurleg eða æðisleg. Svo er stóra spurningin hvaða aulýsing var best. Kannski þessi:

http://www.youtube.com/watch?v=_PE5V4Uzobc&feature=share

Skemmtilegt að sjálfur konungur Spagettí-vestranna var þarna í aðalhlutverki. U.þ.b. 60% af þessu ofurameríska fyrirtæki er jú núna í eigu ítalska Fíat! Engu að síður logaði auglýsingin af bandarískri þjóðerniskennd.

[Ketill Sigurjónsson, 6.2.2012 kl. 17:30]

Nú eru menn farnir að velta fyrir sér hvort auglýsing Chrysler, "It's Halftime in America", hafi verið stuðningur við endurkjör Obama:

http://blogs.wsj.com/washwire/2012/02/06/chryslers-eastwood-ad-pro-obama/?mod=e2fb

[Ketill Sigurjónsson, 7.2.2012 kl. 19:20]

Chrysler-auglýsingin með gamla Spagettí-meistaranum heldur áfram að valda Bandarikjamönnum hugarangri:

http://finance.yahoo.com/blogs/daniel-gross/strange-controversy-over-chrysler-ad-165913492.html