Ögurstund í íslenskum orkumálum?

Ísland er mesti raforkuframleiðandi veraldar (per capita). Svo gott sem öll þessi íslenska raforka er framleidd með nýtingu afar hagkvæmra endurnýjanlegra náttúruauðlinda (mikið vatnsafl og óvenju aðgengilegur jarðvarmi). Og við höfum ennþá tækifæri til að auka þá raforkuframleiðslu verulega - án þess að skerða náttúrugæði um of.

Þrátt fyrir hinar hagkvæmu íslensku orkuauðlindir er arðsemin í raforkuframleiðslunni hér afar lág. Það stafar af því að hér fer geysilega hátt hlutfall allrar raforkunnar til álvera og annarrar stóriðju sem beinlínis þrífst á lágu raforkuverði. Nú fer um 70% allrar raforkuframleiðslunnar á Íslandi til áliðnaðarins og alls er hlutfall raforkusölu til stóriðjunnar nálægt 80%.

Stóriðjustefnan leiðir til lágrar arðsemi orkufjárfestinga OG verulegrar áhættu

Gríðarlegar fjárfestingar í raforkugeiranum hér hafa fram til þessa byggt mjög á því að selja raforkuna til álvera. Nánast allar þær virkjunarframkvæmdir eru fjármagnaðar með ríkisábyrgð eða með ábyrgð sveitarfélaga. Þarna má því tala um ábyrgð - og þar með áhættu - skattgreiðenda og reyndar almennings alls. 

Auk þess sem svo geysihátt hlutfall raforkunnar hér fer til álvera, þá er líklega u.þ.b. helmingur raforkusölunnar hér beintengdur álverði (þ.e. verðið sem álverin greiða fyrir raforkuna sveiflast í takt við álverð). Sú tenging veldur því að orkufyrirtækin og þar með almenningur á Íslandi eru í reynd þátttakendur í veðmáli um þróun álverðs.

Almenningur á Íslandi hefur sem sagt tekið á sig mjög umtalsverðan hluta af rekstraráhættu álveranna. Áhættan af þessu fyrirkomulagi ætti að vera öllum ljós. Þarna er veðjað stíft á einungis einn tiltekinn málm. Og það er grafalvarlegt mál fyrir Íslendinga að nú er mikið offramboð af þessum málmi í heiminum og verð á áli því lágt. Fyrir vikið var t.a.m. Landsvirkjun rekin með tapi skv. hálfsársuppgjöri 2013. Og búast má við því að afkoma orkufyrirtækjanna á þessu ári verði í daufari kantinum.

Því miður eru horfur á að kreppan á álmörkuðunum geti staðið yfir í mörg ár enn. Nýjar reglur London Metal Exchange (LME) sem lúta að því að stytta afhendingartíma á áli eru taldar munu draga enn meira úr tekjum álframleiðenda. Það mun væntanlega leiða til ennþá erfiðara rekstrarumhverfis í áliðnaðinum og gera það ennþá ófýsilegra að selja raforku til álfyrirtækja.

Og jafnvel þó svo álverð færi að skríða upp á við (vegna þess að sum álfyrirtækjanna hafa verið að draga úr framleiðslu sinni) væri það afar óskynsamlegt og eiginlega óskiljanleg ákvörðun ef orkufyrirtækin hér myndu auka raforkuframleiðslu til álvera. Því þegar horft er til komandi ára eru litlar líkur á því að raforkusala til álvera geti skilað þvílíkri arðsemi að það réttlæti áhættuna af því að skuldsetja orkufyrirtækin hér ennþá meira fyrir áliðnað.

Viðskiptamódelið gengur vart upp 

Það má reyndar gera ráð fyrir því að við núverandi markaðsaðstæður geti orkufyrirtæki almennt ekki fjármagnað virkjanir sem ættu að selja raforkuna til nýrra álbræðslna. Viðskiptalega gengur slíkt módel varla upp nú um stundir - nema þá með einhverskonar niðurgreiðslum frá ríkisvaldinu.

Dæmi um slíkar niðurgreiðslur eða stuðning má sjá í sumum Persaflóaríkjunum. Í þeim tilvikum er ríkisvaldið (sem vel að merkja er þarna jafnan miklu nær því að byggja á einveldi en lýðræði) tilbúið til að nýta hluta af olíuauðæfunum til að veðja á hækkandi álverð. Og nota galopinn aðgang sinn að bæði fjármagni og ódýrri orku til uppbyggingar á risastórum álverum. Persaflóaríkin sjá þetta sem áhugaverðan kost til að koma strönduðu gasi í verð og þannig auka tekjur sínar a.m.k. til skemmri tíma - kryddað með von um að til lengri tíma litið muni álverð hækka. Að keppa við slíkt viðskiptamódel, sem segja má að einkenni áliðnað nútímans, getur ekki með nokkru móti verið æskilegt fyrir Ísland.

Annað dæmi er að finna í Kína. Þar eru markaðsaðstæður álvera með mjög sérstökum hætti, þar sem bæði ríkisvald og héraðsstjórnir nota fjármuni óspart til að styðja við uppbyggingu áliðnaðar. Nýjustu fréttir frá Kína benda til þess að lítt sé að hægja á ofboðslegum vexti í álframleiðslu þar. Og að þar sé meira að segja farið að bera á offramleiðslu í áiðnaðinum - þrátt fyrir efnahagsuppganginn og mikla eftirspurn eftir áli innanlands. Þetta gæti leitt til aukins útflutnings á áli frá Kína. Þetta er enn ein vísbendingin um að afar áhættusamt - og því óskynsamlegt - sé að auka álframleiðslu hér á Íslandi.

Tími kominn til að setja VERÐMÆTASKÖPUN í forgang

Þetta merkir þó ekki að fjárfestingin hér í orkuvinnslu fyrir álver hafi alltaf verið tóm vitleysa. Þvert á móti var þetta á sínum tíma farsæl leið til að tryggja nóg framboð af raforku til almennings og íslenskra fyrirtækja á hógværu verði. Um leið var reist öflugt flutningskerfi fyrir raforkuna og allt leiddi þetta til þess að hér byggðist upp mikil þekking innan tækni- og verkfræðigeirans.

En nú er kominn tími til að horfast í augu við þau tækifæri sem breyttir tímar hafa fært okkur. Við erum svo gæfusöm að tækniþróunin í heiminum hefur orðið með þeim hætti að komin eru tækifæri til að stórauka arðinn af raforkuframleiðslunni hér. Við værum að fara afar illa með tækifærin ef við ætlum enn á ný að bæta við mörg hundruð megavöttum (MW) til handa áliðnaði. Slíkt var snjall leikur fyrr hálfri öld (Straumsvík), nokkuð skynsamlegt fyrir tæpum tveimur áratugum (Columbia Ventures; Norðurál), en fljótlega þar á eftir fór þessi stefna að verða óáhugaverðari og óskynsamari.

Og nú er svo komið að bæði er áhættan orðin óþægilega mikil og ný tækifæri hafa opnast. Þess vegna er mál að linni og ekki skynsamlegt að auka hér raforkusölu umtalsvert til áliðnaðar. Þvert a móti ættum við jafnvel strax að byrja að leita að tækifærum fyrir arðbærari verkefni fyrir orkuna þegar raforkusamningarnir við álfyrirtækin renna út.

Síðasta áratuginn hefur orðið bylting í fjarskiptamálum. Eins og líklega flestir þekkja, með smartsíma í vasanum og/eða á þráðlausa netinu í fartölvunni. En það sem kannski færri gera sér grein fyrir er að síðasta áratuginn hefur líka orðið bylting í flutningi á raforku.

Sú bylting einkennist þó ekki jafn mikið af tækniframförum eins og í fjarskiptageiranum, heldur mun meira af stóraukinni eftirspurn eftir endurnýjanlegri orku. Ofan á það bætist svo að nokkur afar fjölmenn og þar með orkufrek ríki í nágrenni Íslands standa frammi fyrir minnkandi orkusjálfstæði. Þar er nærtækast að nefna Bretland (þar hefur gasframleiðsla snarminnkað og innflutningsþörfin til að knýja gasorkuverin því aukist mjög). Einnig má nefna Þýskaland (þar sem stórlega hefur verið dregið úr notkun á kjarnorku af öryggisástæðum).

Þessi þróun hefur breytt miklu á fremur stuttum tíma. Bæði umrædd lönd hafa mikinn áhuga á að auka aðgang sinn að hagkvæmri og þá ekki síst tryggri og endurnýjanlegri orku. Þetta skapar Ísland algerlega einstakt tækifæri. Því þarna fæst verð sem er miklu hærra en það sem áliðnaðurinn greiðir. Og það sem öllu máli skiptir; sú verðhækkun yrði uppspretta þess hagnaðar sem eðlilegt er að orkuauðlindirnar loksins skili okkur. 

Allir sem beita skynseminni og kynna sér málin hljóta að sjá að það væri algerlega galið að næstu 200, 350 eða 500 MW sem við kunnum að virkja fari til enn eins álversins. Nú er tímabært að við setjum verðmætasköpun í forgang.

Athugasemdir

[Ómar Ragnarsson, 14.11.2013 kl. 23:14]

Því miður má heyra á ráðherrunum Bjarna Benediktssyni og Hönnu Birnu Kristjánsdóttur að þau ætli að beita valdi sínu til að skipta um fólk í stjórn Landsvirkjunar og fara í gamla farið, þ. e. að selja orku til álvera, sama hvað umsamið verð verði lágt.

[Kjartan Sigurgeirsson, 15.11.2013 kl. 16:19]

Hvað með vinnuna sem þessi raforka sem stendur til að selja úr landi gæti skaffað okkur á Íslandi? Hvað með verðmætin sem við gætum framleitt hér með þessari raforku? Hvað með kostnaðinn við að leggja streng yfir (undir) hafið, eru líkur á að mismunur á endanlegum tekjum þjóðarinnar af raforkusölu greiði niður þann kostnað, og þá á hvað löngum tíma? Hvað með fullyrðingar aðstoðarforstjóra Landsnets varðandi mun á loftlínum og jarðstrengjum á landi að endingartími jarðstrengja sé aðeins 35 ár? Hvað með að sami aðstoðarforstjóri segir að við jarðstrengi þurfi á 20 til 30 km fresti útjöfnunarstöð, er það eitthvað sem hægt er að byggja neðansjávar?  Ég held Ketill að við þurfum að stíga mjög varlega til jarðar í þessum efnum, svo ég tali ekki um að því meiri tekjur sem Landsvirkjun hefur af þessari orkusölu, verður orkan dýrari til okkar Íslendinga, Það verður víst skv. duttlungum yfirþjóða okkar (ESB) að jafna verð á seldri orku. Auk þess er alls ekki víst að það sé mögulegt að flytja allt þetta rafmagn svo langa leið. Hvað með ef strengurinn slitnar? verður einhver dempun á högginu sem virkjunin verður fyrir? Förum okkur ekki til voða í þessum draumum. En takk fyrir skemmtilega grein. Kveðja.