Orkubloggið

Undanfarið hafa staðið yfir viðræður milli Norðuráls (Century Aluminum) og Landsvirkjunar um mögulegan raforkusamning. Því núverandi samningur fyrirtækjanna, sem er vegna álversins á Grundartanga, rennur út árið 2019. Kannski eru fyrirtækin að ná saman - kannski ekki. Það vitum við ekki.

En dettur einhverjum í hug að talsmenn álveranna hér kynni raunveruleikann þegar þeir tjá sig um atriði sem snúa að raforkuverði eða öðrum samningum álveranna? Tilefni þessarar spurningar er sú óvenjulega og jafnvel fordæmalausa staða sem kom upp seint á nýliðnu ári í samskiptum erlendu stóriðjunnar hér við orkufyrirtækin.

Sú óvenjulega staða varð almenningi ljós þegar forstjóri Landsvirkjunar boðaði til fréttamannafundar í desember sem leið. Þar sem það kom m.a. fram að Norðurál hafi dregið kjaradeiluna í Straumsvík inn í viðræður um raforkusamning milli Norðuráls og Landsvirkjunar. Þetta áleit forstjóri Landsvirkjunar óheppilegt og gagnrýnivert. Og var greinilega afar ósáttur við þessi vinnubrögð Norðuráls. Orðrétt var haft eftir forstjóra Landsvirkjunar:

Það er ljóst að í umræðunum undanfarnar vikur hafa stjórnendur Norðuráls reynt að bæta sína samningstöðu með því að tengja þessar einföldu kjaraviðræður í Straumsvík inn í sínar viðræður. Ég tel að það sé mjög óheppilegt og rangt.

Forstjóri Norðuráls vildi aftur á móti ekkert kannast við slík vinnubrögð. Og í orðum hans fólst í reynd ásökun um að forstjóri Landsvirkjunar færi hreinlega með rugl ef ekki lygar:

Norðurál vísar á bug ásökunum forstjóra Landsvirkjunar í garð stjórnenda félagsins í allmörgum fjölmiðlum í gær.  Af máli hans má draga þá ályktun að nær öll gagnrýni sem beinist að Landsvirkjun í opinberri umræðu, í málum af ýmsum toga, sé á ábyrgð Norðuráls.  Jafnframt er því haldið fram að Norðurál stýri ákveðnum verkalýðsfélögum. Eins og allir sjá þá eru þessar fullyrðingar út í hött.

Með hliðsjón af þessum viðbrögðum Norðuráls er fróðlegt að skoða málflutning eins framkvæmdastjóra fyrirtækisins frá liðnu ári. Þar sem rangt var farið með staðreyndir og að auki reynt að nota rangar upplýsingar til að slá ryki í augu almennings. Í hnotskurn virðist sá málflutningur eða áróður hafa eitt meginmarkmið: Að sporna gegn því að stóriðjufyrirtækin hér - og þá einkum Norðurál - fái samkeppni um orkuna.

Áður en nánar verður vikið að umræddum rangfærslum og áróðri Norðuráls, er vert að minna á að nú eru miklar og merkilegar breytingar að eiga sér stað á alþjóðavettvangi - sem haft geta mjög jákvæð áhrif fyrir þjóð sem ræður yfir mikilli endurnýjanlegri orku. Við þetta bætist svo að hér á landi stöndum við nú frammi fyrir óvenjulegum tækifærum. Því á þessu ári mun mögulega ráðast hvort - og þá á hvaða kjörum - verður endursamið af hálfu Landsvirkjunar við bæði Elkem (í eigu China Bluestar) og Norðurál (Century Aluminum, sem er að stærstu leyti í eigu hrávörurisans Glencore). Og á þessu ári gæti líka skýrst hvort sæstrengur milli Íslands og Bretlands er raunhæf og ábatasöm framkvæmd. Það er auðvitað mjög jákvætt að íslensk stjórnvöld séu farin að skoða þennan möguleika af alvöru. En slíkur strengur er bersýnilega allt annað en vinsæll hjá álfyrirtækjunum hér.

Áhyggjur stóriðjunnar af réttlátari skiptingu auðlindaarðsins

Það er kannski eðlilegt að erlenda stóriðjan á Íslandi sé ekki ánægð með þá þróun að unnt verði að fá hátt verð fyrir íslenska raforku. Því það myndi þýða að töluvert aukin samkeppni hafi myndast um raforkuna sem hér er framleidd. Sem gæfi Íslendingum tækifæri á því að fá meira af auðlindaarðinum sem raforkuvinnslan skapar i sinn hlut - í stað þess að hann renni áfram að mestu leyti til stóriðjunnar.

Stóriðjufyrirtækin sjálf hafa að mestu leyti reynt að gæta sín á því að koma ekki grímulaust fram með áróður gegn aukinni arðsemi í raforkuvinnslunni eða gegn sæstrengsmöguleikanum. Forstjóri Alcoa á Reyðarfirði (Fjarðaáls) gat þó ekki setið á sér að gefa í skyn að Ísland muni ekki eiga raforku aflögu til að selja um sæstreng.

Þetta var einkennileg röksemd hjá áversforstjóranum. Því það vill svo til að Ísland er langstærsti raforkuframleiðandi heims per capita. Ef eitthvert land í heimi hér er aflögufært um raforku til að selja hana beint sem útflutningsvöru, þá er það Ísland. Og ekki þarf annað en að líta til gildandi Rammaáætlunar til að sjá að umrædd ummæli forstjóra Fjarðaáls eru algert þvaður. Það er einfaldlega miklu meira en næg orka hér fyrir sæstreng. Hvort sem sú orka myndi koma frá núverandi virkjunum eða nýjum virkjunum. Þar að auki kunna að vera tækifæri til að úrflutningur af þessu tagi gefi kost á að selja hluta af íslenskri raforku sem dýra eðalvöru - en fram til þessa hefur hún fyrst og fremst verið seld sem ódýr hrávara til stóriðju.

Ómerkilegt vindhögg Norðuráls

En víkjum aftur að Norðuráli. Meðan almennir starfsmenn fyrirtækisins unnu ötullega að álframleiðslu í verksmiðjunni á Grundartanga á liðnu ári, horfðu menn í framkvæmdastjórn Norðuráls á nef sitt lengjast á kyrrlátum skrifstofum fyrirtækisins.

Þar náði framkvæmdastjórinn Ágúst Hafberg alveg sérlega góðum árangri í sumarbyrjun liðins árs. Þegar hann kynnti landsmönnum rangar upplýsingar um raforkuverð til álvera á Íslandi. Og afneitaði því snyrtilega að orkusamningur fyrirtækisins við Landsvirkjun væri að renna út - og gaf í skyn að þar væri fyrir hendi einhliða framlengingarheimild af hálfu Norðuráls. En var svo seinheppinn að skömmu áður hafði forstjóri móðurfélags Norðuráls lýst því yfir á opinberum fundi - án nokkurs fyrirvara - að samningurinn renni út 2019. Orðrétt var haft eftir Michael Bless, forstjóra Century: „At Grundartangi, the contract with the national power company expires in 2019".

Þetta verður vart skýrara. Það var því alveg dásamlega broslegt þegar Ágúst Hafberg skrifaði sléttum mánuði síðar:. „Ketill segir að orka sé að losna frá Norðuráli árið 2019. Það er ekki rétt. Þessi orka er samningsbundin með sérstöku framlengingarákvæði  í samningunum".

Í reynd er þarna engin einhliða framlengingarheimild. Enda var málflutningur framkvæmdastjórans þvert á orð forstjóra Century. Og er bara dæmi um hvernig stjórnendur Norðuráls reyna að beita blekkingum til að villa um fyrir íslensku þjóðinni. En áróður þeirra er þó fjarskalega klaufalegur.

CRU flækist í áróðursvef Norðuráls

Þessi sami framkvæmdastjóri hjá Norðuráli beit svo höfuðið af skömminni með því að birta um svipað leyti upplýsingar úr trúnaðargögnum sem Norðurál kaupir af breska ráðgjafarfyrirtækinu CRU. Með því bæði að senda slíkar upplýsingar í tölvupósti og birta þær á hinum skemmtilega samfélagsmiðli Facebook. Sbr. skjáskotið hér að neðan.

Þrátt fyrir þetta trúnaðarbrot framkvæmdastjórans og fyrrnefndar rangfærslur hans, steig hvorki hann né forstjóri Norðuráls fram til að leiðrétta ruglið og enn síður til að biðjast afsökunar á framkomunni. Og þrátt fyrir augljóst trúnaðarbrot gegn CRU situr þessi umræddi framkvæmdastjóri að sjálfsögðu áfram í skjóli forstjóra Norðuráls. Þetta sýnir vel að ruslgrein Ágústs s.l. sumar, sem ég hef áður fjallað um, og leki hans á trúnaðarupplýsingum frá CRU hlýtur allt að vera með blessun forstjórans.

Kannski hefur Ágúst fengið klapp á kollinn fyrir tilþrifin og hina rösku viðleitni sína til að villa um fyrir íslenskum almenningi. En það var allt annað en ánægja sem þetta útspil Norðuráls skapaði á skrifstofum CRU. Þar var fólki ekki skemmt yfir trúnaðarbrotinu. Um leið sat CRU uppi með það að hafa augljóslega ofmetið raforkuverð til álvera á Íslandi um u.þ.b. 20%. Sem var svolítið erfiður biti að kyngja fyrir CRU. Að eigin sögn leiðréttu þeir meðalverðið vegna Íslands hið snarasta og vonandi að skýrslur þeirri endurspegli nú betur hið rétta orkuverð til álveranna hér.

Samál vitnar í trúnaðarskýrslu sem samtökin hafa í reynd ekki séð

Tilgangur hinna klaufalegu skrifa Águsts Hafbergs var bersýnilega að reyna að gera lítið úr grein sem hafði birst 26. maí s.l. (2015) undir yfirskriftinni Tímamót í efnahagssögu Íslands. Þar var í fyrsta sinn á opinberum vettvangi fjallað sérstaklega um það að hér á Íslandi eru mjög stórir og lágt verðlagðir orkusamningar brátt að renna út (2019). Og geysilega mikilvægt að nýta þetta tækifæri til að auka arðsemi af nýtingu íslensku orkuauðlindanna.

Skrif mín um þessi tímamót í efnahagssögu Íslands fóru greinilega eitthvað illa í Norðurál. Af einhverjum ástæðum sá svo framkvæmdastjóri Samáls, Pétur Blöndal, ástæðu til að blanda sér í umræðuna um raforkuverðið. Og endurtaka og ítreka bullið úr skýrslu CRU. Sem hann reyndar mátti ekki gera og átti heldur ekki að geta gert. Því að sögn CRU er Samál ekki viðskiptavinur CRU og gat því ekki haft upplýsingar úr umræddum gögnum CRU. Það er nefnilega svo að um þessi gögn CRU ríkir alger trúnaður milli CRU og viðskiptavina fyrirtækisins.

Lesendur verða sjálfir að reyna að meta eða álykta hvaðan Pétur Blöndal fékk umræddar trúnaðarupplýsingar frá CRU – sem Ágúst Hafberg var þá þegar búinn að birta á Fésbókarsíðu sinni (sic) og dreifa í tölvupósti. Það var svo líka alveg makalaust að þeir félagarnir Ágúst og Pétur kynntu niðurstöður CRU sem svo gott sem heilagan sannleika – þó svo það væri augljóst að niðurstöður CRU vegna Íslands voru rangar. CRU hafði augljóslega dregið rangar ályktanir og stórlega ofmetið meðalverð á raforku til álvera á Íslandi. Þetta ofmat viðurkenndi CRU fyrir þeim sem þetta skrifar, eftir að hafa verið í samband við mig og skoðað málið.

Kurteisi og virðing Norðuráls - eða algjört kjaftæði?

Nýjasta útspilið hjá Norðuráli er svo það að fyrirtækið hafi í hvívetna sýnt „kurteisi og virðingu“ í samningaviðræðum sínum við Landsvirkjun. Sá málflutningur forstjóra Norðuráls er svona ámóta trúverðugur eins og málflutningur forstjóra móðurfélagsins; Michael Bless hjá Century Aluminum (sem er að stærstu leyti í eigu hrávörurisans Glencore).

Bless virðist ekki geta tyllt niður fæti á Íslandi án þess að fullyrða að allt líti vel út í Helguvík og framkvæmdir séu um það bil að fara þar á fullt. Þó svo Bless viti fullvel að orka er ekki til taks fyrir álver í Helguvík. Þar að auki virðist augljóst að Century er ekki tilbúið til að bjóða eðlilegt verð fyrir raforku vegna Helguvíkur. Og dapurlegt hvernig fyrirtækið hefur síðustu árin haldið HS Orku svo til í gíslingu vegna samninga frá 2007 - vegna orku sem nota átti í Helguvík en þar hefur ekkert álver risið nú næstum áratug síðar.

Norðurál leitar viðskipta við Orkubloggarann

Einhverjum lesendum kann líka að þykja það áhugavert að framangreindar rangfærslur Norðuráls gagnvart málflutningi þess sem þetta skrifar, eiga sér vissa forsögu.

Eins og lesendum Orkubloggsins ætti að vera kunnugt, hefur hér á Orkublogginu ítrekað verið bent á það hversu fádæma lágs raforkuverðs álverin hér hafa notið. Það var svo í kjölfar skrifa minna á viðskiptavef mbl.is um athyglisverða möguleika vegna sæstrengs, sem framkvæmdastjóri Norðuráls hafði samband við mig. Allt í einu vildi álfyrirtækið fá mig til að útvega því upplýsingar. M.ö.o. að vinna fyrir sig verkefni.

Lesendur geta sjálfir velt fyrir sér hvað þar lá að baki. Þau kaup voru reyndar ekki í boði af minni hálfu. Og það næsta sem heyrðist á opinberum vettvangi frá umræddum framkvæmdastjóra hjá Norðuráli, var að ekkert væri að marka skrif mín því þau væru bara bull. Þannig eru vinnubrögð Norðuráls; ef ekki er unnt að kaupa sérfræðinginn (til starfa) þá má reyna að útmála hann sem bullukoll. En það var auðvitað framkvæmdastjóri Norðuráls sem þarna var hinn raunverulegi bullukolur.

Auðlindir stóriðjunnar eða þjóðarinnar?

Þetta kann allt að virðast ósköp sakleysislegt - svona dæmigerður íslenskur skoðanaágreiningur. En í reynd er þarna á ferðinni massífur áróður stórfyrirtækja. Stórfyrirtækja með tugmilljarða veltu. Fyrir einstakling verður það óhjákvæmilega afar ójafn leikur. Og þetta snýst vel að merkja um afar mikilvægt grundvallaratriði; hver á að njóta arðsins af íslensku orkuauðlindunum; stóriðjan eða þjóðin? Þetta skiptir gífurlegu máli. Eða eins og Kjarninn orðaði það ágætlega í ritstjórnargrein: 

Það átta sig kannski ekki allir á því en um þessar mundir stendur yfir gríðarlega hörð barátta um afnot að sjálfbærum orkuauðlindum íslensku þjóðarinnar. Sú barátta er tilkomin vegna þess að raforkusamningur sem Norðurál, sem á og rekur álver á Grundartanga, gerði við Landsvirkjun seint á tíunda áratug síðustu aldar rennur út árið 2019 og verið er að reyna að endursemja um hann. Gildandi samningur þykir í flestum samanburði slakur fyrir Landsvirkjun, og þar af leiðandi íslensku þjóðina sem á fyrirtækið.

„Þeir ætla sér að eyðileggja þig“

Það var athyglisvert að um mitt ár 2014 hafði samband við mig þaulreyndur framkvæmdastjóri hjá einu af stærstu íslensku fjármálafyrirtækjunum. Og sagði mér að forstjóri Norðuráls væri að hringja í stjórnendur fyrirtækisins og kvarta yfir samstarfi þeirra við mig. Þetta þótti mér auðvitað merkilegt, enda nokkuð undarlegt að fyrirtæki úti í bæ sé að skipta sér af einstaklingum með þessum hætti.

Það var svo í júní á liðnu ári, 2015, að einn af bankastjórunum í íslenska bankakerfinu hafði samband við mig. Og varaði mig við því að Norðurál væri að undirbúa herferð gegn mínum málflutningi. Og væri að reyna að ráða almannatengla til verksins. Og viðkomandi bætti við þessum skemmtilegu orðum: „Þeir ætla sér að eyðileggja þig“.

Þetta þótti mér líka fróðlegt að heyra. Því með þessu fékk ég í reynd staðfest að ég var að birta upplýsingar sem stóriðjan vill ekki að almenningur viti af. Hér er líka vert að minna á blekkingaleikinn sem átti sér stað árið 2009 og sýnir vel hversu sterkur áróður stóriðjunnar er. En nú var sem sagt orðið augljóst að ég var orðinn upplýsingabrunnur sem stóriðjan vildi kæfa.

Orkubloggið dregur sig í hlé

Það fór reyndar svo að miðað við ruglukollana sem spruttu nú fram með áróðursskrif fyrir stóriðju og gegn sæstreng, virðist sem Norðuráli hafi gengið eitthvað illa að fá fagfólk til þess verks. Það er a.m.k. svo að ruglukollaskrifin sem þarna spruttu fram eru svo yfirfull af röngum upplýsingum og sleikjuskap við Norðurál og önnur álfyrirtæki, að það er stundum vandséð hvort þau eigi að flokka sem hlægilega vitleysu eða áróður. Ég vænti þess að lesendur geti sjálfir ályktað hvaða ruglukollaskrif ég er þarna að vísa til.

Það er engu að síður svo að ég hef orðið sífellt meira var við það að bæði í orkugeiranum hér, fjármálageiranum og víðar þrífst víða mikil undirgefni gagnvart Norðuráli og öðrum stóriðjufyrirtækjum sem hér starfa. Enda eru þessi útlendu stóriðjufyrirtæki með mikla veltu og kaupa hér margvíslega þjónustu. Og það eitt og sér skapar þeim völd. Hvað viðvíkur mér, þá er þarna um að ræða þvílíka yfirburðarstöðu að einstaklingur getur ekki til lengdar verið í því hlutverki að upplýsa um hið sanna um viðskiptaumhverfi og starfsaðferðir þessara fyrirtækja.

Þess vegna er nú svo komið að ég ætla að draga mig í hlé frá slíkri umfjöllun. Þar með yrðu skrif hér á Orkublogginu, eðli málsins samkvæmt, mun efnisrýrari og ekki eins upplýsandi og verið hefur. Þess vegna er eðlilegt að Orkubloggið verði lagt til hvílu.

Horft til nýrra tækifæra - utan Íslands

Þess í stað hyggst ég nú alfarið einbeita mér að alþjóðlegri ráðgjöf á sviði orkumála í löndunum umhverfis okkur. Þar eru margvísleg spennandi tækifæri t.d. í Kanada og Skandinavíulöndunum. Um leið verður sú breyting að upplýsingaveita sem ég hef starfrækt á ensku, mun hætta að kynna íslensk orkumál sérstaklega. Og þess í stað þróast yfir í að verða upplýsingaveita um orkumál landanna við N-Atlantshaf og á Norðurslóðum, með sérstakri áherslu á Kanada og Noreg.

Ég vil þakka lesendum Orkubloggsins samfylgdina (s.l. átta ár!). Og minni landsmenn á að orkuauðlindir Íslands eru fyrst og fremst auðlindir þjóðarinnar en ekki stóriðjunnar. Vonandi bera stjórnmálamenn og orkufyrirtækin hér gæfu til að tryggja það, að arðurinn af auðlindanýtingunni renni í auknum mæli til eiganda auðlindarinnar, þ.e. þjóðarinnar. Fremur en að hann renni að mestu til erlendu stóriðjunnar, líkt og verið hefur undanfarna áratugi.

Það er vont og það versnar.

Enn syrtir í álinn hjá Havyard. Þessi áður öfluga norska skipasmíðastöð rær nú lífróður við að innheimta útistandandi skuldir og tekjufæra allt sem mögulegt er. Til að reyna að hífa hlutabréfaverðið upp. Sem er þungur róður, því bæði er verkefnastaða félagsins afburðaslök um þessar mundir og sömuleiðis lausafjárstaðan.

Blóðrautt uppgjör Havyard

Í lok febrúar s.l. (2016) birti Havyard uppgjör sitt vegna fjórða ársfjórðungs 2015. Niðurstaðan var vægast sagt döpur. Tekjurnar hrundu á þessum síðasta ársfjórðungi og rekstrarniðurstaðan (EBITDA) eftir árið nam tapi upp á um NOK 35 milljónir.

Samtals bókfært tap Havyard vegna ársins 2015 nam NOK 79 milljónum. Og áhugavert að hafa í huga að heildarverðmæti fyrirtækisins í kauphöllinni í Osló er núna nánast þessi sama upphæð eða u.þ.b. NOK 80 milljónir. Sem er innan við 1/4 af verðmæti fyrirtækisins í kauphöllinni fyrir sléttu ári. Og einungis um 1/10 af verðmæti fyrirtækisins þegar það var skráð þar á markað fyrir um tveimur árum!

Vandamál Havyard er að fyrirtækið er að missa smíðaverkefni sín eitt af öðru. Og ekki að fá ný verkefni í staðinn. Þetta merkir hrun í tekjum. Það var því bersýnilega nánast happdrættisvinningur fyrir Havyard þegar viðskiptavinur fyrirtækisins, íslenska Fáfnir Offshore, greiddi nú fyrr í mánuðinum tæpar NOK 13 milljónir til Havyard. 

Verkefnastaðan hrynur

Það er athyglisvert að jafnskjótt og þessi greiðsla var innt af hendi af hálfu Fáfnis Offshore til Havyard, tilkynnti Havyard að ekki verður lokið við smíði þjónustuskips fyrir nígerískan kaupanda. Einungis eru um fjórir mánuðir síðan tilkynnt var að smíði þess skips yrði frestað og það afhent 2018 í stað 2017.

Þó svo í hinni opinberu tilkynningu sé ekki tiltekið hver sé þarna viðskiptavinurinn, vita allir í bransanum að það er nígeríska fyrirtækið Marine Platforms. Og nú er sem sagt orðið ljóst að ekkert verður af því að Havyard ljúki við þetta skip.

Það vill svo til að sú niðurstaða lá mögulega fyrir strax í október sem leið. Möguleikinn er sem sagt sá að Havyard hafi þá þegar samið við kaupanda skipsins um að fresta tilkynningu um að ekkert verði af smíðinni - fram á næsta ársfjórðung. Enda ekki gott fyrir ársuppgjörið ef slæmar fréttir um þann NOK 700 milljóna díl hefðu komið strax þarna á fjórða ársfjórðungi 2016.

Um þetta skal að vísu ekkert fullyrt. En ég get upplýst lesendur um að það var búið að fullyrða við mig fyrir all löngu síðan, að ekkert yrði af smíðinni fyrir Marine Platforms. Og að nákvæmlega þetta myndi gerast. Það virðist því sem sumir hafi góða innsýn í það hvernig þessi bransi virkar.

Fáfnir Viking færður í sérstakt dótturfélag

Það sem er áhugavert fyrir okkur Íslendinga, er að þarna er um að ræða skipasmíðastöðina sem smíðaði dýrasta skip Íslandssögunnar; Polarsyssel. Og er nú með skrokkinn af Fáfni Viking, sem skv. samningum á að ljúka við og afhenda Fáfni Offshore á næsta ári (2017).

Það blasir þó við, að afar ólíklegt er að nokkru sinni verði lokið við Fáfni Viking. Á liðnu ári sömdu Fáfnir Offshore og Havyard um að fresta afhendingu skipsins. Og nú hafa birst fréttir um að fyrirtækin séu búin að semja um að Fáfnir Viking verði færður yfir í annað félag (sem sagt úr Fáfni Offshore og í dótturfélag þess).

Þar er hugsunin bersýnilega sú að takmarka áhættu Fáfnis Offshore af útgjöldum vegna Fáfnis Viking. Kannski væri nær að segja að með þessu sé verið að koma skrokknum á Fáfni Viking snyrtilega fyrir í ógjaldfæru félagi. Eftir stendur spurningin hvernig fer um kostnað sem Havyard hefur nú þegar orðið fyrir vegna undirbúnings á smíðinni og ennþá er ógreiddur? Því varla hefur Havyard áhuga á að bera þann kostnað.

Tekur Havyard snúning á Fáfni Offshore?

Að teknu tilliti til erfiðrar stöðu Havyard, er líklegt að fyrirtækið muni þarna nýta alla möguleika til að ná meiri fjármunum af Fáfni Offshore vegna viðskipta fyrirtækjanna. Tíminn mun leiða í ljós hvort Fáfnir Offshore hefur með þessum samningum við Havyard náð að takmarka áhættu sína með þeim hætti sem stjórn félagsins virðist álíta.

Havila Shipping er norsk skipaútgerð sem einkum þjónustar olíuiðnaðinn. Árið 2014 ákváðu Íslandsbanki og Arion banki að lána verulega fjármuni til Havila. Það eitt og sér að Havila skuli hafa þurft á fjármunum að halda frá íslenskum bönkum segir allt sem segja þarf. Enda útlit fyrir að þetta Noregsævintýri bankanna verði ekki aldeilis ferð til fjár.

Það sem er þó kannski athyglisverðast er að af helstu fyrirtækjunum í Noregi í þessari tegund af þjónustu, sem skráð eru í kauphöllinni í Osló, var Havila sennilega allra versti kosturinn. Til að lána fjármuni.

Í nýlegu yfirliti um verðþróun slíkra fyrirtækja í norsku kauphöllinni, kemur nefnilega fram að það er Havila sem hefur hrunið mest í verði. Og er farið að nálgast það að vera verðlaust. Sem er auðvitað til merkis um að fjárfestar hafi afskaplega litla trú á að Havila geti forðast gjaldþrot.

Á tímabilinu júní 2014 til mars 2016 gufaði um 94% af verðmæti Havila upp á hlutabréfamarkaðnum. Flest samanburðarfyrirtækjanna lækkuðu á bilinu 70-90% á þessu tímabili. Ekkert af fyrirtækjunum missti eins hátt hlutfall af verðmæti sínu eins og Havila. Havila var því afleitur kostur að fjármagna.

Svo virðist sem íslenskir bankar hafi ekki áttað sig á áhættunni þegar þeir ákváðu að gerast með þessum lánveitingum þátttakendur í norska olíubransanum. En kannski væri nær að segja að íslensku bankana hafi beinlínis þyrst í áhættu. Þessu til stuðnings má benda á, að ekki ber á öðru en að strax árið 2009 hafi áhætta í norska olíuþjónustugeiranum farið vaxandi miðað við aðrar helstu greinar olíuiðnaðarins þar í landi. Sbr. grafið hér til hliðar. Og tölfræðin bendir til þess að áhættan þarna í olíuþjónustugeiranum hafi vaxið mjög hratt árin 2012 og 2013.

Miðað við þetta er vel skiljanlegt af hverju fyrirtæki í olíuþjónustunni áttu a.m.k. sum hver orðið í erfiðleikum með að fjármagna sig í Noregi, þegar kom fram á seinni hluta 2013. M.ö.o. þá var áhættan af svona lánveitingum álitin fara hratt vaxandi á þessum tíma. Og þar með varð dýrara fyrir fyrirtæki í þessum geira olíuiðnaðarins að fjármagna sig. En þá stukku Íslandsbanki og Arion banki til. Og gerðust stoltir lánveitendur  til Havila. Sbr. lýsingin í ársskýrslu Íslandsbanka: Íslandsbanki is proud to be among Havilas preferred financial partners, providing the company both a bilateral facility and participating in a syndicated facility.

Þess má svo geta að mögulega voru fjárfestingar á vegum íslandssjóða (Akurs) og Landsbréfa (Horns II) í íslenska olíuþjónustufélaginu Fáfni Offshore, studdar sterkari rökum en áðurnefndar lánveitingar til Havila. Því Fáfnir Offshore var með skip sem var sérsmíðað til íshafssiglinga - og vegna lítils framboðs á þeim markaði var þetta því mögulega áhugaverðara verkefni en að fara inn í hefðbundnu þjónustuskipaútgerðina.

Það er engu að síður augljóst að með aðkomu sinni að Fáfni Offshore tóku hluthafarnir verulega áhættu. Sem er reyndar eðli hlutafjárfjárfestinga. Það sem er kannski undarlegast er að á hluthafafundi í Fáfni Offshore í febrúar sem leið, stóð meirihluti hluthafanna að ákvörðunum sem sennilega munu reynast óskynsamlegar. Fyrir flesta hluthafana. Ef ekki alla. En spyrjum að leikslokum.

Raforkuverð til álvera á Íslandi er bundið í langtímasamningum og er það verð ekki gert opinbert. Út frá ársreikningum Landsvirkjunar má þó ætla að það hafi hin síðustu ár verið á bilinu 25-28 US mill á kWst [25-28 USD/MWst]. Til samanburðar má nefna að samkvæmt World Bureau of Metal Statistics var meðalverð í heiminum árið 2007 27 US mill á kWst [27 USD/MWst]. Verð hér virðist því vera á sama bili og annars staðar að jafnaði.

Þannig segir í skýrslu Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands frá árinu 2009 (leturbreyting og skýringar í hornklofum eru Orkubloggsins). Skýrslan sú ber titilinn Áhrif stóriðjuframkvæmda á íslenskt efnahagslíf og hana má sjá í heild hér á vef Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins.

Umrædd niðurstaða Hagfræðistofnunar ver vel að merkja nokkuð fjarri raunveruleikanum. Almennt hefur meðalverð til álvera á Íslandi verið töluvert langt undir heimsmeðalverðinu. Munurinn þarna hefur oft verið á bilinu 20-30% (íslensku orkufyrirtækjunum í óhag). Hér að ofan má sjá graf frá CRU Group sem sýnir meðalverðið til álvera í heiminum. Inn á grafið er búið að bæta við meðalverði Landsvirkjunar (bláu punktarnir). Minnt skal á að skýrsla Hagfræðistofnunar var birt 2009 og því er 2008 síðasta árið sem tilgreint er á grafinu. En þess má geta að umræddur verðmunur er ennþá fyrir hendi og er oftast hlutfallslega engu minni en var (sbr. einnig þetta graf hér).

Einungis árið 2006 var meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju og álvera svipað og meðalverð til álvera í heiminum. Eins og glögglega má sjá á grafinu hér að ofan. Það ár (2006) var mjög óvenjulegt. Því þá var verð á áli alveg einstaklega hátt (sbr. grafið hér til hliðar). Vegna verðtengingar í raforkusamningunum hér milli álveranna og Landsvirkjunar við álverð, naut Landsvirkjun góðs af þessu óvenju háa álverði. Þarna var um mjög óvenjulegt ástand að ræða. Árið 2006 var því undantekning frá því sem verið hefur að jafnaði.

Svo bíður maður bara spenntur eftir því að útsendarar Norðuráls spretti fram og segi að þarna sé verið að bera saman epli og appelsínur. Vegna þess að raforkuverð til járnblendiverksmiðjunnar (sem er jú ekki álver) skekki samanburðinn. En svo er alls ekki. Óvissumörkin vegna þessa rúmast innan bláu punktana.

Niðurstaðan er sú að allt tímabilið 2002-2008 var meðalverð á raforku Landsvirkjunar til álvera lægra en meðalverð á raforku til álvera í heiminum. Og oftast töluvert miklu lægra. Og hér er vel að merkja verið að tala um meðalverð. Fjölmörg álver í heiminum greiða miklu hærra orkuverð en meðalverð til álvera heimsins. Og einungis örfá af öllum rúmlega tvö hundruð álverum heimsins greiða jafn lágt raforkuverð eins og Norðurál og Fjarðaál.

Þegar þetta er skrifað eru gröf, sem venjulega birtast hér til hliðar, ekki að birtast. Ástæðan er óljós, en svo virðist sem ólag sé á vefnum MetalPrices.com. Þangað sækir Orkubloggið gröf um verðþróun á hráolíu, jarðgasi og áli. Vonandi kemst þetta í lag sem fyrst.

Á morgun, miðvikudag, fer fram hluthafafundur hjá Fáfni Offshore. 

Samkvæmt fundarboði má gera ráð fyrir að þar muni meirihluti hluthafa ná fram samþykki á því að félagið ráðist með hraði í skuldabréfasölu. Sem mun auka skuldir félagsins um ISK 195 milljónir. Tilgangurinn er að útvega félaginu fé til að eiga fyrir greiðslu til norsku skipasmíðastöðvarinnar Havyard vegna Fáfnis Viking. En Fáfnir Viking er þjónustuskip (Platform Supply Vessel; PSV) sem Havyard er með í smíðum fyrir Fáfni. Fyrir á félagið þjónustuskipið Polarsyssel, sem hefur verið í þjónustu fyrir Sýslumanninn á Svalbarða í sex mánuði á ári. 

Fyrir hluthafafundinum liggur einnig tillaga um að Fáfni Viking verði komið í annað félagi, sem yrði þá dótturfélag Fáfnis Offshore. Þá er á dagskrá fundarins að kjósa fimmta mann í stjórn fyrirtækisins. Auk nokkurra annarra dagskrárliða, þar sem m.a. stendur til að fara yfir tölvupósta fyrrum forstjóra félagsins; Steingríms Erlingssonar. Tilgangurinn með þessu síðastnefnda er ekki ljós, en kannski merkir þetta að stjórnin sé í leit að blóraböggli vegna slæmrar stöðu félagsins. Sem nú þegar er í vanefndum með lánasamninga, á ekki fyrir greiðslu til Havyard og hefur ekki ennþá tryggt lengingu á samningi við sýslumanninn á Svalbarða.

Miðað við þessa grafalvarlegu stöðu er augljóst að mikið þarf til ef forða á félaginu frá gjaldþroti. Hér verður reifað hvað núverandi stjórn hyggst þarna gera (miðað við þau gögn sem ég hef fengið aðgang að) og hvaða leið er skynsamlegust til að bjarga þarna einhverjum verðmætum.

Óljósar ástæður uppsagnar forstjórans

Minnt skal á að stjórn Fáfnis Offshore sagði Steingrími upp störfum snemma í desember sem leið (2015), en Steingrímur er stofnandi félagsins og var forstjóri þess frá upphafi. Af heimasíðu félagsins má ráða að ekki hafi ennþá verið ráðinn nýr forstjóri til fyrirtækisins. Það er umhugsunarvert að hvergi hefur komið fram, a.m.k. ekki með skýrum hætti, hver var ástæða uppsagnarinnar. Hún kom á mjög krítískum tíma. Þegar nýlega var búið að semja við sýslumanninn á Svalbarða um lengri leigutíma vegna Polarsyssel, en þó ekki búið að hnýta þar alla lausa enda. Fyrir vikið hefur sá geysilega mikilvægi samningur verið í uppnámi. 

Miðað við þau gögn sem ég hef séð, virðist sem hinn faglegi ágreiningur meirihluta stjórnar við Steingrím hafi einkum snúist um viðbrögð eða aðgerðir félagsins vegna Fáfnis Viking. Þar vildi meirihluti stjórnar færi mjög niður hlutafé núverandi hluthafa og fá inn nýtt hlutafé - til að geta greitt Havyard greiðslu sem var að nálgast gjalddaga (um ISK 200 milljónir). Steingrímur áleit þá leið óskynsamlega og jafnvel orka tvímælis lagalega að gera það með þeim hætti sem stjórnin eða meirihluti hennar vildi.

Það mat Steingríms virðist hafa verið rétt. A.m.k. hefur stjórnin nú ákveðið að fara aðra leið til að útvega þessa fjármuni (þ.e. með skuldabréfaútgáfu í stað nýs hlutafjár). Í því ljósi er uppsögn Steingríms ennþá einkennilegri. Auk þess sem með uppsögninni missti fyrirtækið persónuleg tengsl við mikilvægasta viðskiptavin sinn; sýslumanninn á Svalbarða.

Stærstu eigendurnir áhrifalausir

Stærstu eigendurnir að Fáfni Offshore eru tveir lífeyrissjóðir; lífeyrissjóðurinn Gildi og Lífeyrissjóður verslunarmanna. En sökum þess að eign þeirra í fyrirtækinu er í gegnum tvo fjárfestingasjóði, á vegum Íslandssjóða (Akur) og Landsbréfa (Horn II), eru lífeyrissjóðirnir þarna áhrifalausir. Og skipta sér ekkert af fjárfestingunni. Þessir tveir sjóðir, Akur og Horn II, geta því ráðstafað þessari eign lífeyrissjóðanna að vild (innan ramma laga og viðeigandi samþykkta). 

Án þess að rekja það sérataklega hér, virðist sem ágreiningurinn milli forstjóra Fáfnis og stjórnarinnar hafi jafnvel fyrst og fremst verið af persónulegum toga; að einstaklingar í stjórninni hafi hreinlega ekki þolað Steingrím. Það hlýtur að vera umhugsunarvert fyrir lífeyrissjóðina, sem eiga mjög stóran hlut í fyrirtækinu í gegnum þátttöku sína í fjárfestingasjóðum, ef fyrirtækinu var stefnt í uppnámi út af slíkum persónulegum pirringi.

Það er þó engu að síður staðreynd að þarna var ágreiningur um hvað gera skyldi vegna Fáfnis Viking. Og úr því að stjórnin, eða a.m.k. meirihluti hennar, var þar ósammála forstjóranum má segja að uppsögnin kunni að hafa verið eðlileg. En annað mál er hvort hún var skynsamleg og í samræmi við fjárhagslega hagsmuni eigenda fyrirtækisins. Þar sem lífeyrissjóðir eiga í reynd mestu hagsmunina, eins og áður var nefnt. En sitja uppi með áhrifalausan Svarta-Pétur.

Hrikaleg vaxtakjör

Umrædd skuldabréfaútgáfa sem nú stendur til að Fáfnis ráðist í, er um margt athyglisverð. Skuldabréfin eiga að bera hvorki meira né minna en 20% ársvexti. Að auki er ráðgert að kaupendur bréfanna geti breytt þeim í hlutafé. Og þannig eignast allt að 60% hlut í félaginu. Og nafnvirði skuldabréfanna er vel að merkja einungis ISK 195 milljónir.

Með þessum gjörningi mun hlutur núverandi hluthafa þynnast úr sem þessu nemur. Sem sagt dragast saman um allt að 60%. Afar fróðlegt verður að sjá hver eða hverjir það verða sem kaupa þessi skuldabréf. Umræddir skimálar kunna að vera áhugaverðir fyrir einhverja sem ásælast háa vexti þrátt fyrir áhættuna. Eða einhverja sem þarna sjá tækifæri til að eignast ráðandi hlut í félaginu (og um leið fá háa ávöxtun af bréfunum í nokkur misseri eða ár).

Það virðist reyndar augljóst að kaupendahópurinn vegna skuldabréfanna hlýtur að vera nokkuð takmarkaður. Því staða Fáfnis Offshore er áfram afar óviss þrátt fyrir að áðurnefnd greiðsla verði innt af hendi til Havyard. Hér skiptir líka máli að skv. samningsdrögunum við sýslumanninn á Svalbarða, gilda ströng skilyrði um það hverjir mega eiga hlut í Fáfni Offshore. Þau skilyrði þrengja það mjög hver getur þarna leyft sér að sjá tækifæri í því að kaupa skuldabréfin - og bæði fá 20% ársvexti og í framhaldinu mögulega verða meirihlutaeigandi í félaginu. 

Gjaldfelling lána er yfirvofandi

Kannski lagar það stöðuna eitthvað ef Fáfni Viking er komið til hliðar. Að gert sé upp við Havyard vegna skelinnar af skipinu og hún sett inn í annað félag (sem þá er eftir atvikum unnt að setja í gjaldþrot án þess að það snerti Polarsyssel). En þetta er ekki ódýr aðferð; að auka skuldir Fáfnis Offshore um nærri ISK 200 milljónir á 20% vöxtum. Eða jafnvel þurfa að láta af hendi allt að 60% hlut í félaginu.

Þar að auki er fjárhagsstaða fyrirtækisins svo slæm að það á á hættu að þessi skuldabréfaleikur muni engu bjarga. Ekkert er í hendi um það að með þessum gjörningi muni nást að uppfylla skilmála vegna lána fyrirtækisins. Til að koma í veg fyrir að kröfuhafar gjaldfelli lánin þarf því líka að semja við þá um lausnir. Sem væntanlega myndu vera í formi frestunar gjalddaga. Að auki er svo samningur fyrirtækisins við sýslumanninn á Svalbarða ennþá í uppnámi. Og dýrt viðhald á Polarsyssel framundan.

Fáfnir Viking er skelin ein - verður hann nokkru sinni kláraður?

Eins og áður sagði þá hefur núverandi stjórn Fáfnis Offshore nú komist að samkomulagi við skipasmíðastöðina Havyard um að skipið sem verið er að smíða, Fáfnir Viking, verði tekið út úr Fáfni Offshore og sett í sérstakt félag. Tilgangurinn er væntanlega sá að forða því að gjalddagar sem eru framundan vegna smíðinnar á Fáfnis Viking ógni Fáfni Offshore. Þarna birtast reyndar ein mistök félagsins, þ.e. að hafa ekki frá upphafi haft sérstakt félag um Fáfni Viking.

Í dag er Fáfnir Viking skelin ein. Til að skipið verði klárað þarf mikla fjármuni. Miðað við hrikalega stöðuna í PSV-bransanum verður að teljast ólíklegt að Fáfnir Offshore (eða dótturfélag þess) muni fjármagna þá smíði. Þar með verður það skip komið út í horn og það þrátt fyrir umrædda greiðslu til Havyard núna upp á ISK 195 milljónir. Og vandséð að það skip muni nokkru sinni skila neinu til Fáfnis Offshore - nema útgjöldum.

Af hverju ekki selja?

Þrátt fyrir þessa erfiðu stöðu er stjórn Fáfnis Offshore nýbúin að hafna tilboði í fyrirtækið. Og sömuleiðis eru stærstu hluthafarnir, sjóðurinn Akur hjá íslandsbanka og Horn II hjá Landsbankanum, búnir að hafna öðrum tilboðum í sín hlutabréf í félaginu. Þetta er mjög athyglisvert. Minnt skal á að lífeyrissjóðir eru stórir eigendur í báðum þessum sjóðum. Miðað við þá miklu hættu sem Fáfnir Offshore er ennþá í - og verður í þrátt fyrir þær aðgerðir sem núverandi stjórn fyrirtækisins hyggst ráðast í - er eðlilegt að velta fyrir sér hvort það væri skynsamlegra að selja félagið. Og fá þannig a.m.k. eitthvað fyrir það - fremur en að búa við áframhaldandi mikla gjaldþrotahættu.

Allsendis óvíst er að þær aðgerðir sem stjórnin ætlar nú að ráðast í muni bjarga félaginu frá þroti. Þarna er auðvitað ekkert öruggt. Kannski gengur þetta upp hjá stjórninni. Og skilar núverandi hluthöfum eitthvað meiru en að selja fyrirtækið núna. Kannski. Kannski ekki.

En það er varla áhugavert fyrir lífeyrissjóðina eða aðra eigendur að horfa fram á það að Fáfnir Offshore þurfi nú að fara greiða 20% vexti af skuldabréfunum. Og óvissan um framtíð félagsins - þrátt fyrir að allar fyrirhugaðar aðgerðir stjórnarinnar nái fram að ganga - er í reynd alger.

Miðað við geysilega erfiða stöðu fyrirtækisins - í þessum útgerðarbransa sem nú er hörmulega ástatt fyrir vegna lágs olíuverðs - hefði maður haldið að það hentaði a.m.k. lífeyrissjóðunum betur að selja fyrirtækið. Og jafnvel hluthöfunum öllum. Þarna lá raunverulegt tilboð fyrir, sem skilaði a.m.k. einhverju af upphaflegu fjárfestingunni til baka.

Það vill svo til að það tilboð kom frá eina manninum í eigendahópnum sem hefur þekkingu á rekstri af þessu tagi; Steingrími Erlingssyni. Hann er auðvitað búinn að tapa svo til allri fjárfestingu sinni í félaginu - rétt eins og aðrir hluthafar. En hann er sá sem var með samböndin. Hann er sá sem útvegaði fyrirtækinu samninga við sýslumanninn á Svalbarða - á tímum þegar þessi skipafloti hér við Norðanvert Atlantshaf og um allan heim var meira eða minna að verða verkefnalaus. Er ekki líklegra að hann geti þarna bjargað einhverju - fremur en íslenskir bankamenn?

Stjórnarframboð - til að koma annarri áætlun á framfæri

Fram hefur komið í fjölmiðlum að sá sem þetta skrifar hafi gefið kost á sér í stjórn Fáfnis Offshore. Til stendur að stjórnarmanni verði bætt í stjórn félagsins nú í vikunni (á morgun; miðvikudag). Aðdragandi þessa framboðs var sá að s.l. föstudag fékk ég upphringingu frá Steingrími Erlingssyni, stofnanda Fáfnis Offshore. Þar sem hann óskaði þess að ég gæfi þarna kost á mér.

Vegna þess hversu framboðsfresturinn var þá orðinn skammur, gafst lítill tími fyrir mig að hugleiða þetta erindi. Engu að síður ákvað ég að slá til. Til að koma þeirri áætlun, sem við Steingrímur virtumst vera sammála um, milliliðalaust á framfæri við aðra stjórnarmenn. Af því virðist þó ekki geta orðið. Því ég hef nú fengið að vita að aðrir hluthafar hafi tilnefnt annan mann í stjórnina. Sem bendir til þess að þeir vilji alls ekki fá inn í stjórnina mann sem Steingrímur styður. Og það jafnvel þó svo Steingrímur eigi þarna rúmlega fimmtungshlut og myndi því eiga rétt á manni í stjórn ef um aðalfundarkosningu væri að ræða.

Gott og vel. Það er kannski eðlilegt hjá Akri og Horni II og öðrum hluthöfum að forðast að rödd mín geti komist þarna að. Því sú rödd myndi t.d. benda á það að sú tillaga sem sá hluthafahópur virðist ætla að koma í gegn, felur það t.a.m. í sér að skuldabréfaeigendur geti náð yfirráðum í félaginu - fyrir verð sem er ámóta og jafnvel lægra en það verð sem Steingrímur Erlingsson bauð nýverið fyrir hluti í félaginu. Þetta er óneitanlega einkennileg staða. Þar að auki er vandséð að Fáfnir Offshore án Steingríms muni verða betur í stakk búið til að finna ný verkefni fyrir Polarsyssel.

Sjálfur hef ég trú á því að með sín fjölbreyttu sambönd séu líkur á að Steingrímur Erlingsson gæti siglt félaginu í gegnum þá brimskafla sem félagið er nú statt í. Það er samt auðvitað alls ekki víst. Ástandið í bransanum er vægast sagt hrikalegt. En Steingrímur er að mínu mati líklegur til að geta lokið farsællega við samninginn við sýslumanninn á Svalbarða um að auka leigutíma skipsins úr 6 og í 9 mánuði árlega. Og hann er líklegur til að geta náð hagstæðari samningum við Havyard vegna Fáfnis Viking. Og finna verkefni vegna Polarsyssel þá mánuði sem skipið er ekki í verkefnum fyrir sýslumanninn á Svalbarða.

Steingrímur er sá hluthafanna sem er með útgerðareynsluna. Í þeim svakalega ólgusjó sem nú ríkir í þessum bransa er slík reynsla og persónuleg sambönd eins og Steingrímur hefur, ómetanleg.

Það er ansið hætt við því að sú leið sem núverandi stjórn Fáfnis Offshore hefur ákveðið að fara muni ekki skila hluthafahópnum hagstæðustu niðurstöðunni. Auðvitað er þarna ekkert víst. En gangi áætlun stjórnarinnar eftir verður fróðlegt að fylgjast með atburðarásinni. Og sjá hver það verður sem mun hagnast á þeirri vendingu sem þarna stendur til að taka. Sjálfur tel ég þó eðlilegt að stærstu eigendurnir í Fáfni Offshore segi hingað og ekki lengra - nú er nóg komið af áhættunni með þetta félag og skynsamlegast að selja það.

Norska Statkraft er stærsti raforkuframleiðandinn í Noregi. Og framleiðir svo til alla raforkuna með vatnsaflsvirkjunum. 

Og nú stendur Statkraft frammi fyrir afar spennandi tækifæri. Mjög stór hluti af raforkusölu Statkraft í dag er bundinn langtímasamningum til stóriðju (m.a. til álvera). Alls nemur þessi orka um 40% af raforkuframleiðslu Statkraft með vatnsafli í Noregi og öðrum norrænum löndum (Statkraft er með töluverða starfsemi utan Noregs; einkum í Svíþjóð).

Eftir einungis fáein ár losna langtímasamningar hjá Statkraft sem nema um 15 TWst framleiðslu árlega. Og eftir 2021 losnar þarna ennþá meiri orka. Samtals eru þetta nálægt 18 TWst sem þarna losna á næstu átta árum eða svo. Það er ámóta raforkumagn eins og öll sú raforka sem nú er framleidd á Íslandi!

Þessir samningar hafa hentað Statkraft prýðilega, þ.e. tryggt fyrirtækinu góðar stöðugar tekjur. En á móti kemur að þessir stóriðjusamningar halda aftur af arðsemi Statkraft. Mögulega verður endursamið um eitthvað af þessari orku við stóriðju - á hærra verði en verið hefur. En svo er líka mögulegt að talsvert af þessari orku verði fremur seld á almenna raforkumarkaðnum. Þar sem verðið er almennt töluvert hærra en stóriðjan greiðir.

Í tilviki Noregs er almenni raforkumarkaðurinn Nord Pool Spot. Sem m.a. nær einnig yfir Finnland, Svíþjóð og Danmörku. Að auki geta Norðmenn selt verulegt magn af raforku til meginlands Evrópu, sbr. Norned-sæstrengurinn milli Noregs og Hollands. Og keypt þaðan raforku þegar þeim hentar.

Statkraft er vel að merkja í eigu norska ríkisins og er því e.k. systurfyrirtæki Landsvirkjunar. Og í því sambandi er áhugavert að hjá Landsvirkjun eru einnig stórir orkusamningar við stóriðju senn að renna út. Því árið 2019 renna út samningar Landsvirkjunar við Norðurál (Century Aluminum) og við Elkem (China Bluestar). Þeir samningar nema alls um 2,5 TWst eða rúmlega það.

Norðmenn eru með margar raforkutengingar við nágrannalöndin, eins og lesendur Orkubloggsins vita mætavel. Og eru sífellt að auka þessar tengingar. Þannig er nú verið að vinna að lagningu raforkustrengs milli Noregs og Bretlands og einnig milli Noregs og Þýskalands. 

Þessi verkefni hafa fyrst og fremst þann tilgang að búa til meiri verðmæti úr norska vatnsaflinu, þ.e. að auka arðsemi þess. Sem er mjög til hagsbóta fyrir norsku þjóðina - einkum og sér í lagi vegna þess að Statkraft og flest orkufyrirtæki í Noregi eru í eigu ríkisins, sveitarfélaga og fylkja. Þannig leita Norðmenn sífellt leiða til að núverandi nýting þeirra á vatnsaflsauðlindinni sé nýtt með það að markmiði að skapa þjóðinni meiri verðmæti. Og eins og áður sagði, eru nú þarna mjög áhugaverð tækifæri framundan.

Á Grænlandi finnast fjölmörg svæði sem hafa að geyma gimsteina og ýmis verðmæt frumefni. Þar á meðal er gull og fleiri málmar.

Allt frá því Hans Egede kom til Grænlands snemma á 18. öld hafa menn leitað svæða á Grænlandi sem kunna að vera áhugaverð fyrir námuvinnslu. Í lok 18. aldar stunduðu Þjóðverjar kolavinnslu á Grænlandi og á 19. öld komu Englendingar þar á fót koparvinnslu. Smávægilegur námurekstur átti sér stað á Grænlandi á 20. öld, en allt var þetta fremur lítið í sniðum. Enda landið erfitt yfirferðar, nánast engir innviðir og námurnar óralangt frá mörkuðunum.

Svo fór að námuvinnsla lagðist svo til alveg af á Grænlandi í upphafi tíunda áratugar liðinnar aldar (þ.e. um 1990). En eftir að ný öld gekk í garð, 21. öldin, urðu breytingar sem endurvöktu mjög áhuga á námuvinnslu á Grænlandi. Efnahagsuppgangurinn í Kína jók eftirspurn eftir ýmsum málmum og frumefnum. Og árið 2009 fengu Grænlendingar yfirráð yfir náttúruauðlindum sínum.

Þetta tvennt varð til þess að stjórnvöld á Grænlandi tóku að undirbúa útboð á leitar- og vinnsluleyfum á bæði olíu (á landgrunninu) og málmum og ýmsum jarðefnum (á landi). Og áhuginn lét ekki á sér standa. Á næstu árum fengu fjölmörg fyrirtæki leyfi til að leita málma og ýmissa annarra efna á Grænlandi (exploraition licenses) og nokkur vinnsluleyfi (exploitation licences) hafa verið veitt. Á vefsvæði grænlenska stjórnarráðsins má sjá heildarlista yfir þessi leyfi og er nýjasti listinn dagsettur 1. janúar s.l. (2016).

Það er athyglisvert að samkvæmt frétt Viðskiptablaðsins í vikunni sem leið er íslenskt fyrirtæki, ARC hf (sem mun standa fyrir Arctic Resources Capital) handhafi tveggja af sex námuvinnsluleyfum á Grænlandi. Þetta er reyndar ekki í samræmi við gögn á vef grænlenska stjórnarráðsins. Því þar kemur fram að ARC (ARC Mining) er einungis skráð fyrir einu leyfi, sem er leyfi nr. 2014/08. Og þar er um leitarleyfi að ræða en ekki vinnsluleyfi. En þegar aftur á móti er farið inn á vef dönsku landfræðistofnunarinnar (GEUS) má sjá að þar er tiltekið að ARC Mining ehf. hafi sannarlega fengið úthlutað tveimur vinnsluleyfum á Grænlandi. Og þar má reyndar líka sjá að vinnsluleyfin sem úthlutað hefur verið á Grænlandi eru fleiri en sex - en það skiptir ekki öllu.

Þessi tvö vinnsluleyfi íslenska ARC eru annars vegar leyfi nr. 2014/07 og hins vegar leyfi nr. 2014/09. Þessi tvö leyfi eru vegna sinknámu við Qivaaqi eða Hudsonland, 150 norður af Meistaravík, og vegna gullnámu við Nakatagaq suður af Daneborg. En af einhverjum ástæðum eru þessi tvö leyfi ekki tilgreind á fyrrnefndum lista grænlensku landstjórnarinnar frá 1. febrúar s.l. (2016). En þau eru sem sagt skýrlega tilgreind á vef danska GEUS.

Í báðum tilvikum virðist vera um að ræða leyfi sem í reynd eru endurvakin. Þ.e. þarna hefur áður verið stunduð námuvinnsla og tækifærið liggur í því að nálgast nýjar æðar á svæðinu. Um leið eru nú þegar ákveðnir innviðir á umræddum svæðum, sem valda því að verkefnin eru ekki eins flókin eða dýr eins og ella væri.

Það er ánægjulegt að íslensk fyrirtæki og Íslendingar séu farnir að huga að nýtingu verðmæta sem Grænland hefur að geyma. Um leið er öll fjárfesting af þessu tagi á Grænlandi afar áhættusöm. Og eins og staðan er á hrávörumarkaði í dag er hæpið að umrædd vinnsluleyfi munu skapa ARC arð á næstu árum. En þar að kemur að verð á málmum mun hækka á ný. Og þá kann námuvinnsla á Grænlandi að verða ábatasöm.

Í desember sem leið (2015) urðu þau tímamót vestur í Bandaríkjunum að olíuskip lét úr bandarískri höfn - fullhlaðið og með stefnuna á útlönd! 

Bandaríkjaþing hafði þá nýaflétt rúmlega fjörutíu ára banni á útflutning á bandarískri hráolíu. Þetta var bara fyrsta olíuskipið af mörgum sem á næstunni mun flytja bandaríska hráolíu til útlanda. Og núna berast t.a.m. fréttir af því að skip með fyrsta farminn af bandarískri olíu til Kína sé á leiðinni þangað. Nú þegar heil 44 ár eru liðin frá því Richard Nixon, þáverandi Bandaríkjaforseti, fór til Kína að hitta Maó. Og Bandaríkin og Communist China tóku loks upp stjórnmálasamband. 

Í tilefni af þessum bandaríska hráolíu-útflutningi, er ekki síður skemmtilegt að rifja upp sjónvarpsávarp Nixons síðla árs 1973. Þegar hann flutti landsmönnum sínum tíðindi um orkukreppuna sem skollin væri á þjóðinni. Þar sem hann, ansið brúnaþungur, tjáði þjóð sinni að hún mætti helst ekki nota bílinn á sunnudögum. Og yrði að keyra hægar. Og spara húshitun (sem var á þessum tíma að miklu leyti olíukynding).

Fyrir ökuglaða Bandaríkjamenn með sitt olíukynta heimili og raforkuvædda eldhús, var þetta ekki neinn gleðiboðskapur. Þess vegna reyndi öðlingurinn hann Nixon að stappa stálinu í þjóð sína. Með því m.a. að minna hana á að bensínsölubann yfir helgar myndi t.d. leiða til þess að fólk ætti meiri kósý tíma heima; „spend a little more time at home“. Og kreisti fram sitt einstaka glott.

Sjálfur myndi Orkubloggarinn gjarnan vilja ferðast þarna aftur til 1973. Og á afar auðvelt með að sjá sjálfan sig sitja notalega við vökvastýrið á sjálfskipta dollaragríninu. Og liðast áfram á 50 mílna max speed - samkvæmt fyrirmælum Nixons - innan um olíuasna eða eldflugur einhvers staðar í Suðurríkjunum. Á föstudagssíðdegi. Því það var jú ekki lengur hægt að fá bensín á drekann um helgar!

Þessi ljúfi fólksbíll á myndinni, Cadillac Eldorado, væri t.a.m. upplagður fyrir Orkubloggarann. Ekki nema nett tæp 2,500 kg og pínkuponsu 400 hestafla átta lítra vél. Sem sagt sannkallaður sparibaukur! Úff - ímyndið ykkur hljóðið þegar stigið var létt á benísgjöfina á þessu stáltryllitæki. Those were the days!

En Adam var ekki lengi í Paradís. Nú voru árans Sádarnir á góðri leið með að eyðileggja stemninguna. Tilefni olíusparnaðaraðgerðanna var auðvitað ástandið í Mið-Austurlöndum. Þar sem helstu olíuflutningsríkin sættu sig ekki við stuðning vestursins við Ísrael. Og voru svo óforskömmuð að setja útflutningsbann á olíu.

En snúum aftur til nútímans og nýs upphafs að bandarískum olíuútflutningi. Í desember á því herrans ári 2015. Það var auðvitað viðeigandi að þessi fyrsta bandaríska hráolía sem flutt var út þarna í desember sem leið, skv. hinni almennu nýsamþykktu heimild þingsins í Washington DC, sigldi úr höfn frá Líkama Krists í gamla olíufylkinu Texas. Texas hefur einmitt undanfarin ár upplifað nýtt olíuæði í formi tight oil (shale oil). Og það er þessi nýja olíuvinnsla sem hefur valdið því að þörf Bandaríkjanna fyrir innflutta olíu hefur á skömmum tíma snarminnkað. 

Með hliðsjón af þessum tímamótum er kannski vert að rifja upp olíuútflutningssögu Bandaríkjanna. Svona rétt í hnotskurn.

Bandaríkjamenn hófu mjög snemma að flytja út olíu. Strax upp úr 1910 var þetta orðinn góður bissness. Og þegar komið var fram á fjórða ártug 20. aldar var Japan orðið afar mikilvægur viðskiptavinur. Það breyttist eftir að þeir gerðust árásargjarnir og 1940 bannaði Roosevelt forseti olíuútflutning til Japans (fram að því fékk Japan um 80% allrar olíu sinnar frá Bandaríkjunum!). Þessi ákvörðun var vafalítið ein af orsökum þess að ráðist var á Perluhöfnina á Hawaii 1941. Og andvaraleysi Bandaríkjahers með ólíkindum.

Á tímum heimsstyrjaldarinnar síðari reiddu bandamenn í Evrópu sig mjög á bandaríska olíu. En með æpandi efnahagsuppgangi vestra eftir stríðið, þurftu Bandaríkjamenn sjálfir sífellt meira á olíunni sinni að halda. Og fóru meira að segja að flytja inn olíu. Upp úr 1970 urðu svo þau tímamót að olíuframleiðslan vestra nægði ekki lengur til að uppfylla eftirspurnina innanlands (sbr. grafið hér að ofan). Í fyrsta sinn í sögunni urðu Bandaríkin háð innfluttri olíu.

Það varð því mikill taugatitringur westur í Washington þegar enn eitt stríðið skall á milli Ísrael og Arabaríkjanna. Haustið 1973. Þetta var stríðið kennt við helgidaginn Yom Kippur. Og nú ákváðu Arabaríkin að nýta tækifærið til að þrýsta á Vesturlönd og settu á áðurnefnt útflutningsbann á olíu vegna bandamanna Ísrael.

Þar með lokaðist á olíuútflutning til Bandaríkjanna. En þó ekki algerlega, því Arabaríkin létu Bandaríkjaher njóta undantekninga. Enda hefði Bandaríkjaher í Víetnam fljótt orðið eldsneytislaus og Arabaríkin vissu að það bæri of áhættusamt að ganga svo langt. Þ.a. herinn fékk sína olíu - en ekki bandarískur almenningur. Fyrir vikið fór brátt a bera á eldsneytisskorti vestra.

Nixon kynnti nú olíusparnaðaraðgerðirnar og greip til ýmissa stjórnvaldsákvarðana sem fólu í reynd í sér útflutningsbann á bandaríska olíu. Þetta er að vísu nokkur einföldun, því bandaríski olíuiðnaðurinn hafði um áratugaskeið notið mikillar verndar gagnvart ódýrri innfluttri olíu frá Mið-Austurlöndum. Útflutningsbannið kom því eiginlega í stað allskonar verndaraðgerða sem haft höfðu þann tilgang að sporna gegn samkeppni við bandaríska olíuframleiðendur. Og það er athyglisvert að nýlega var þetta útflutningsbann Ríkharðs Nixon á bandaríska olíu nefnt a fine example of the perverse effects of protectionism. Í grein í Economist.

Það fór reyndar svo að OPEC og Arabaríkin létu brátt af olíuútflutningsbanni sínu. Og Bandaríkin gátu óhindrað flutt inn olíu þaðan, en á þessum tíma var vel að merkja mest öll olíuvinnslan við Persaflóa í höndum vestrænna olíufyrirtækja. En olíuframleiðsla í Bandaríkjunum hafði náð toppi og fór nú hnignandi. Og þar með urðu Bandaríkjamenn smám saman sífellt háðari innfluttri olíu.

Alaskaolían veitti að vísu tímabundinn létti og á níunda áratugnum minnkaði innflutningsþörf Bandaríkjanna verulega. Þar kom einnig til erfitt efnahagsástand á þessum tíma, sem dró úr olíueftirspurn.

En Alaskaolían dróst jafnhratt saman og hún kom - og brátt jókst innflutningsþörfin á ný. En upp úr árþúsundamótunum kom svo nýr bjargvættur - í formi Tight Oil.

Sú olía, ásamt aukinni olíuvinnslu úr kanadískum olíusandi, var í reynd ekkert annað en skýrt tákn um hátt olíuverð. Nú var sem sagt orðið hagkvæmt að sækja olíu sem vitað var af í jörðu í þunnum lögum víða um Bandaríkin og þó einkum undir sléttunum í Texas og N-Dakóta. Fram að þessu verið alltof dýrt að vinna þessa olíu, en nú var olíuverð orðið svo hátt að þetta varð rífandi bissness.

Þessi nýja olíuvinnsla, ásamt sífellt sparneytnari bifreiðum, hefur nú orðið til þess að olíuinnflutningaþörf Bandaríkjanna hefur síðustu árin minnkað hreint ótrúlega hratt. Öll þessi þróun kemur vel fram á grafinu hér ofar í greininni. Stóra spurningin núna er hversu lengi þessi nýja olíuvinnsla - tight oil fracking - nær að halda í horfinu. Það verður ekki mjög lengi ef marka má spá bandaríska orkumálaráðuneytisins, sbr. grafið hér til hliðar.

Þegar litið er á tölur um olíunotkun og innflutningsþörf Bandaríkjanna á olíu kemur vel að merkja í ljós að olíubúskapur Bandaríkjanna núna er lítt skárri en var 1973 - þegar Nixon bannaði olíuútflutning. Bandaríkjamenn eru sem sagt í dag ámóta stór olíuframleiðandi og var 1973 0g eru i dag ekkert síður háðir innfluttri olíu en var þá! Þar að auki er búist við að framleiðsla Bandaríkjanna á tight oil nái brátt hámarki - og muni svo fara hnignandi.

Þess vegna eiga varnaðarorð Nixon væntanlega alveg jafn vel við í dag eins og þá. Og þess vegna kemur nokkuð á óvart að Bandaríkjaþing skuli nú hafa leyft útflutning á hráolíu. Þarna virðist meira horft til hlutabréfaverðs bandarísku olíufyrirtækjanna fremur en hagsmuna almennings af því að eiga aðgang að bandarískri olíu til framtíðar. 

Og ástandið í Mið-Austurlöndum núna er varla mikið skárra en var þarna 1973. Enda var Obama alls ekki sáttur við útflutningsleyfi þingsins - en lét þó gott heita.

En fyrst að olíuverð er nú komið í og jafnvel undir 30 USD/tunnu mætti kannski hugsa sér að Kanar fari aftur að smíða almennilega bíla. Úr stáli! Því hver þarf álbíladós þegar gallonið af bensíni kostar orðið minna en skitna tvo dollara? Bráðum getur maður kannski aftur beðið um Wipe the Windows, Check the Oil, and Dollar Gas!

Snemma á ferli Orkubloggsins birtist færsla þar sem fullyrt var að þýska „Flabeg sé áhugaverðasta fyrirtækið í CSP-speglabransanum“. Nú rúmum sjö árum síðar má segja að þetta hafi sannast. Árið 2013 var Flabeg keypt af risastórum arabískum fjárfestingasjóði, ACWA Holding, og nú í febrúar 2016 er speglatækni Flabeg að baki glænýju og stærsta speglaorkuveri heimsins. Sem er Ouarzazate-sólarorkuverið sunnarlega í Marokkó.

Umrædd sólarorkutækni gengur út á það að safna sólgeisluninni í brennipunkt með risastórum speglum (oft íhvolfum en einnig eru þarna dæmi um flata spegla). Á ensku er talað um Concentrated Solar Power eða CSP. Með þessari aðferð næst að mynda mikinn hita sem nýtist til að skapa gufuþrýsting sem knýr túrbínu. Þar að auki má nota hitann til að hita upp sérstaka saltlausn, sem geymd er á stórum tönkum, og nýta þann hita til að knýja hverfilinn fram eftir kvöldi, vel eftir að dimmt er orðið.

Þetta er sem sagt sniðug aðferð til að framleiða rafmagn. En líka nokkuð dýr aðferð. Stofnkostnaðurinn er mikill og ætlað er að framleiðslukostnaður þessarar raforku yfir líftíma orkuversins sé oft nálægt 200 USD/MWst. Sem er t.d. um eða rúmlega tífalt það verð sem Landsvirkjun er nú almennt að selja raforkuna á til stóriðjunnar hér (þ.e. meðalverð án flutnings, m.v. núverandi álverð).

Þetta CSP hljómar auðvitað sem afar dýrt rafmagn. En í reynd er þetta t.a.m. ekki svo mikið dýrara en sem nemur kostnaði við að framleiða raforku með stórum vindrafstöðvum utan við ströndina (offshore wind). Slíkt er orðið algengt t.d. í Danmörku og Bretlandi.

Víða úti í heimi er sem sagt álitið þokkalegt ef unnt er að auka græna rafmagnsframleiðslu jafnvel þó svo verðið sé nálægt 200 USD/MWst. Þess vegna er CSP á þokkalegasta skriði. Það er engu að síður svo að þessi speglatækni hefur átt nokkuð erfitt síðustu árin. Á tímabili voru uppi miklar áætlanir um stórfellda uppbyggingu svona sólarorkuvera víða í löndunum við Miðjarðarhaf; allt frá Spáni og Marokkó til Túnis og Egyptalands. Vinnuheiti þeirrar áætlunar var Desertec og að henni komu mörg stærstu og öflugustu fyrirtæki Evrópu. En þegar niðursveifla varð í evrópska sólarokuiðnaðinum, m.a. vegna undirboða á kínverskum sólarsellum, fór að þrengja að hjá fyrirtækjum í þessum speglabransa. Og þegar arabíska vorið 2011 umbreyttist í hrikaleg innanlandsvandamál og átök víða í N-Afríku, var orðið augljóst að áætlanir Desertec myndu ekki verða að veruleika - í bili. 

Þegar þarna var komið við sögu voru fyrirtækin sem höfðu haft hug á að taka þátt í uppbyggingu stórra speglaorkuvera í Marokkó farin að draga sig í hlé eitt af öðru. En stjórnvöld í Marokkó dóu ekki ráðalaus. Og tókst að fjármagna verkefnið með aðstoð Alþjóðabankans (World Bank). 

Ouarzazate-sólarorkuverkefnið er hluti af metnaðarfullum áætlunum stjórnvalda í Marokkó um að setja upp um 2.000 MW af sólarorkuverum fram til ársins 2020. Ouarzazate verður alls 580 MW og verður reist í þremur áföngum.

Fyrsti áfanginn, sem nú er verið að ljúka við og nefnist Noor 1, er 160 MW og samanstendur af hundruðum þúsunda íhvolfum speglum sem standa í löngum röðum þarna í auðninni. Og það eru einmitt þessir speglar sem koma frá... engum öðrum en besta vini Orkubloggarans í Þýskalandi; Flabeg!

Þetta verður mikilvægur áfangi fyrir Marokkó í þeirri viðleitni að auka raforkuframleiðslu sína. Árið 2017 á framkvæmdum við Noor 2 og Noor 3 (þ.e. hina tvo áfanga verkefnisins) svo að vera lokið. Og svo virðist sem þetta merka sólarokuverkefni sé prýðileg staðfesting á því að upphafleg áform Desertec voru alls ekki út í hött. Þó svo ennþá kunni að vera ansið langt í að raforka frá sólarorkuverum í N-Afríku verði útflutningsvara til landanna norðan Miðjarðarhafsins.