Suðurlandið til sölu

Sértu strákur eða stelpa með meirapróf uppá vasann og smá ævintýraþörf í blóðinu, þá er Orkubloggið með hugmynd: Eyddu einu ári suður í Ástralíu og komdu svo heim um næstu jól með 10 milljónir ISK í rassvasanum.

Til að láta þetta rætast þarftu einungis að vinna svona ca. 15 tveggja vikna vaktir undir stýri á einum af stærstu trukkum heimsins. Þess á milli geturðu t.d. flatmagað á ströndinni við Sydney og notið lífsins. Ekki amalegt.

Á 2ja vikna fresti er þér skutlað með flugvél þvert yfir landið, þar sem þú klifrar uppí ofurtrukkinn og keyrir með rauða jörð frá skurðgröfunum og til skips. Vissulega þarf smá seiglu í vaktirnar, sem eru 12 tímar hver. En eftir vakt má alltaf skola niður svona eins og einum ísköldum Castlemain XXXX og eiga góða stund á barnum áður en haldið er til koju.

Já - á einhverju eyðilegasta horni Ástralíu má úr órafjarlægð sjá rykbólstrana stíga upp í kjölfar risatrukkana. Þar sem þeir keyra stanslaust allan sólarhringinn með 300 tonn af rauðum jarðvegi í hverri ferð!

Allt er þetta hluti af kínverska efnahagsundrinu, sem hefur haft gríðarleg áhrif á daglegt líf Ástrala. Nánast óendanleg eftirspurn frá Kína eftir áströlskum kolum, gasi, málmum, úrani og ýmsum öðrum hrávörum hefur valdið því að í Ástralíu koma menn af fjöllum þegar þeir heyra talað um kreppu. Enda er Ástralíudollarinn nú meðal þeirra mynta sem mest viðskipti eru stunduð með í heiminum. Aðeins bandaríkjadalur, japanskt jen, breskt pund og evra hafa meiri veltu.

Það hefur verið hreint magnað að fylgjast með uppganginum í Ástralíu. Ekka bara síðustu árin fyrir "heimskreppuna" - sem er bara alls ekki að ná til alls heimsins - heldur líka þess sem hefur verið að gerast þarna á Suðurlandinu mikla síðustu tvö árin. Það er einfaldlega rífandi gangur í atvinnulífinu og fátt sem virðist geta komið í veg fyrir að góðærið þar haldist lengi enn.

Efnahagsástandið í Ástralíu þessa dagana er svo sannarlega afar ólíkt því sem var, þegar Orkubloggarinn dvaldi þar við sólarstrendurnar dásamlegu í Sydney fyrir rétt rúmum áratug. Það var árið 1998 og áhrif Ásíukreppunnar voru ennþá mjög áberandi. Á leið sinni til þessa mikla og merka lands í suðri hafði bloggarinn haft viðkomu í Bangkok í Taílandi. Þar stóðu hálfbyggðir skýjakljúfar líkt og draugar út um alla borgina og ennþá langt í að Taíland næði sér upp úr kreppunni, sem hafði fellt gengi gjaldmiðils þeirra um helming. Enda var hægt að leyfa sér að gista þar á lúxushótelum og allt á spottprís - meira að segja fyrir Íslending.

Þegar komið var til Sydney virtist ástandið þar vera prýðilegt. En í reynd höfðu Ástralir orðið fyrir miklu höggi. Japan hafði verið þeirra mikilvægasti viðskiptavinur, en nú var japanska efnahagsundrið búið og ekkert virtist blasa við nema samdráttur. Efnahagslægðin í Japan olli því að Ástralíudollarinn snarféll, sem var auðvitað til góðs fyrir gestinn frá Íslandi. Það er alveg magnað að hugsa til þess að þá fór Ástralíudollarinn niður í hálfan bandaríkjadal, en í dag er gengið aftur á móti nánast 1:1! Það er svo sannarlega engin kreppa þarna í Suðrinu hinu megin á hnettinum.

Rétt um það leyti sem Orkubloggarinn kvaddi Ástralíu á steikjandi heitum desemberdegi 1998 fór æpandi uppgangurinn í Kína á skrið. Og á þessum rúma áratug sem liðinn er síðan þá, hafa viðskipti Ástralíu við Kína vaxið frá því að vera nálægt því engin og í það að nú fær Ástralía um fjórðung allra útflutningstekna sinna frá Kína! Vissulega flytja Ástralir líka mikið inn frá Kína, en viðskiptajöfnuðurinn við Kína er þeim samt hagstæður um tugi milljarða USD. Peningarnir sem sagt streyma frá Kína og til Ástralíu.

Það sem Kínverjar eru að kaupa svona mikið í Ástralíu þessa dagana er einfaldlega Ástralía sjálf. Náttúruauðlindir.

Áströlsk kol, ástralskt úran og ástralskt járn streymir sem aldrei fyrr til Kína. Hér í upphafi færslunnar var minnst á járngrýtið sem siglt er með í heilu skipalestunum frá rauðum auðnum NV-Ástralíu og til Kína. Jarðveginum er skóflað uppá sannkallaða risatrukka sem flytja það um borð í ofurpramma, sem svo færa góssið til Kína. Og þarna í Pilbara-héraðinu er af nógu að taka. Áætlað að auðnin þarna hafa að geyma um 40 milljarða tonna af þessum járnríka jarðvegi. Þ.a. þau milljón tonn sem nú er siglt daglega með frá Pilbara og gegnum sundin við Indónesíu og til Rauða Drekans, munu endast í dágóða stund.

Þarna koma Kínverjarnir ekki bara fram sem laufléttir kaupendur að járngrýti og öðrum málmum og hrávörum. Þvert á móti hafa kínversk risafyrirtæki í námageiranum verið iðin við að kaupa upp áströlsk námafyrirtæki. Þarna eru á ferðinni nöfn eins og Sinosteel (stærsti járninnflytjandi Kína), kínverska ríkisfjárfestingafyrirtækið  CITIC og Chinalco (eitt stærsta álfyrirtæki heimsins). Ástralíumegin eru gamlir kunningjar lesenda Orkubloggsins eins og BHP Billiton og Rio Tinto (sem á m.a. álverið í Straumsvík undir merkjum Rio Tinto Alcan).

Stutt er síðan Chinalco keypti einmitt um 10% hlut í Rio Tinto og undanfarna mánuði hefur Kínalkóið verið að reyna að kaupa annað eins í viðbót. En nú var bæði áströlskum stjórnvöldum og öðrum hluthöfum Rio Tinto orðið nóg um - og díllinn var stöðvaður. Kínverjarnir tóku þá bara upp þá strategíu að verða stórir hluthafar í einstökum námaverkefnum í landinu; verkefni sem þeir fjármagna með Rio Tinto og öðrum slíkum fyrirtækjum. Og eru þannig smám saman að eignast stóran hlut í mörgum stærstu námum Ástralíu, þó svo kaup þeirra í áströlsku námarisunum hafi verið stöðvuð - í bili. Þar að auki er Kína einhver stærsti kaupandinn að skuldum Ástrala.

Utan við strönd Pilbara liggja svo hinar geggjuðu Gorgon-gaslindir, sem nýttar verða til að framleiða fljótandi gas (LNG) sem siglt verður með á risastórum tankskipum til Kína. Þar er á ferðinni fjárfesting upp á tugmilljarða USD, sem bætist við allt hitt fjármagnið sem streymt hefur í nýtingu ástralskra náttúruauðlinda síðustu árin. Búið er að undirrita samning við Kínverja um að þeir kaupi alla framleiðsluna næstu tuttugu árin. Kannski ekki skrítið að á liðnu ári (2009) hækkaði fasteignaverð í Pilbara um meira en 200%.

Ástralir fagna eðlilega góðu ástandi efnahagsmála. En núna þegar Kína stendur að baki um fjórðungi af öllum útflutningi frá Ástralíu eru menn farnir að spyrja hvort þetta geti verið tvíbent velmegun? Verði stöðnun í Kína er hætt við að efnahagur Ástralíu falli eins og steinn. Skyndilegt fall Ástralíudollarans í árslok 2008, þegar Kína tók lauflétta dýfu, er þörf áminning um þessa ógn.

Þeir Ástralir eru líka til, sem óttast að efnahagsstyrkur Kínverjar sé farinn að hafa óeðlilega mikil áhrif á ákvarðanatöku bæði ástralskra stjórnvalda og ástralskra kjósenda. Báðir þessir hópar hræðast fátt meira en efnahagslegan samdrátt og þess vegna er mikil freisting í þá átt að leyfa Kínverjum að fara sínu fram í Ástralíu.

Dæmi um þessa hugsun má t.d. sjá í því þegar vinstri stjórninni í Ástralíu mistókst að innleiða auðlindaskatt í landinu fyrir um ári síðan. Þar ætluðu menn að fara ekki ósvipaða leið eins og t.a.m. hefur verið gert í Noregi, enda vitað mál að kolin, járnið og úranið í Ástralíu mun ekki endast að eilífu og því æskilegt að koma á auðlindasjóði. En lobbýismi risafyrirtækjanna stöðvaði þessa tilraun til að koma á auðlindaskatti - og svo féll stjórnin í kosningunum þegar kjósendur refsuðu Verkamannaflokknum fyrir að leyfa ekki bara öllu að halda áfram með bensínið í botni. Það er jú bara svo gaman að gefa ennþá meira í!

Og lífið gengur sinn vanagang í auðnum Ástralíu. Þar sem trukkarnir halda áfram að flytja ástralskar náttúruauðlindir til skipa, sem svo sigla með þær norður til Kína og kynda undir efnahagsuppganginn þar. Þarna eru gríðarlegir tekjumöguleikar fyrir vinnuafl, sem er tilbúið að halda á vit vertíðarlífsins í eyðimörkinni rauðu og nógir ísskápar fyrir bjórinn. Gæti varla betra verið.

Þó eru þeir til sem ofbýður atgangur Kínverjanna við uppkaup á námum og hrávörum í Ástralíu - og reyndar út um allan heim. En það má líka spyrja hvort nokkuð sé athugavert við það að fjölmennasta þjóð heimsins, með um 20% allra íbúa jarðarinnar, leitist við að festa sér a.m.k. sama hlutfall af auðlindum heimsins? Annað væri eiginlega vítavert gáleysi af hálfu Kínverja.

 

Porter og skammsýnir Alþingismenn

Í vikunni sem leið birtist álit Skipulagsstofnunar um mat á umhverfisáhrifum álvers á Bakka við Húsavík ásamt tilheyrandi virkjunum við Þeistareyki og Kröflu og háspennulínum. Niðurstaða Skipulagsstofnunar var m.a. sú að mikil óvissa sé um það hvort fyrirhugaðar jarðhitavirkjanir vegna álversins verði innan marka sjálfbærni.

Að baki þessu umhverfismati eru áætlanir um að reisa allt að 346 þúsund tonna álver á Bakka. Eigi þau áform að ganga eftir þarf orkuver með samtals u.þ.b. 570-580 MW afl. Umhverfismatið sem nú hefur farið fram miðaði að því að sýna fram á að þarna séu fyrir hendi 440 MW (Kröfluvirkjun II með 150 MW og Þeistareykjavirkjun með 200 MW, auk þess sem nú þegar liggur fyrir að Bjarnarflagsvirkjun verði 90 MW). Þessi 440 MW áttu að nægja álbræðslu með ca. 270 þúsund tonna framleiðslugetu. Hugmyndin var svo að þau nettu 135-140 MW sem uppá vantar til að unnt verði að byggja álverið í fullri stærð komi frá öðrum virkjunum

En nú liggur fyrir það álit Skipulagsstofnunar að ekki hafi verið sýnt fram á að Kröfluvirkjun II og Þeistareykjavirkjun geti skilað þeirri orku sem haldið hefur verið fram. Eða eins og segir í áliti Skipulagsstofnunar: "Ljóst er að engin vinnslusaga er til staðar á Þeistareykjasvæðinu og þrátt fyrir 30 ára reynslu af vinnslu jarðhita á Kröflusvæðinu með yfir 40 borholum hefur ekki tekist að útbúa reiknilíkan sem hermir jarðhitakerfið af einhverri nákvæmni vegna þess hve flókið kerfið er."

Það er sem sagt óvíst hversu mikil virkjanleg orka er þarna fyrir hendi. Verði farið í virkjanauppbyggingu með þeim hætti að byggja 150 MW virkjun við Kröflu (Krafla II) og 200 MW virkjun á Þeistareykjum, eru að mati Skipulagsstofnunar meiri líkur en minni á að orkuvinnslan verði ágeng. Sem þýðir að brátt kæmi að því, að ekki yrði unnt að viðhalda raforkuframleiðslunni á svæðunum. Það myndi hafa í för með sér hnignun jarðvarmasvæðanna við Kröflu og Þeistareyki og að leita þyrfti á ný svæði til að útvega álverinu raforku.

Framkvæmdin er samkvæmt þessu ekki ennþá fullhugsuð og því væri glapræði að fara að byggja álver á Bakka nú. Fyrst þurfa að fara fram meiri rannsóknir á umræddum jarðvarmasvæðum, svo menn viti hversu mikil virkjanleg orka er þarna í reynd og hversu hratt unnt er að virkja þá orku. Þannig að ekki sé gengið of nærri auðlindinni.

Jafnvel þó svo gríðarleg orka kunni að vera á svæðinu eru jarðvarmasvæði þess eðlis að það verður að fara varlega að þeim. Að öðrum kosti er hætt við ofnýtingu og að svæðið skili ekki þeirri stöðugu orku sem álverið þyrfti næstu áratugina.

Þetta er einmitt ein helsta ástæða þess að Landsvirkjun hefur ekki ennþá viljað skuldbinda sig til að afhenda orku handa álbræðslu við Húsavík. Þess í stað hefur fyrirtækið sagt að það geti samþykkt að sýna bestu viðleitni til að finna orkuna. Þetta viðhorf hefur t.a.m. komið mjög skýrt fram í nokkrum kynningum Landsvirkjunar á árinu sem er að líða (2010). M.a. á haustfundi fyrirtækisins snemma núna í nóvember. Þar útskýrði forstjóri Landsvirkjunar með skýrum og einföldum hætti hvernig uppbygging virkjana á jarðhitasvæðunum á NA-landi þurfi að fara fram í mörgum skrefum. Þar sem hvert skref verði helst alls ekki meira en 50-100 MW.

En það eru ekki allir sem eru sáttir við svona raunsæja stefnu og vísindalegar staðreyndir. Allra síst sumir íslenskir stjórnmálamenn. Fyrir fáeinum vikum lögðu hvorki meira né minna en 26 þingmenn fram tillögu á Alþingi, þar sem gert er ráð fyrir því að ríkisstjórnin grípi fram fyrir hendur Landsvirkjunar og ljúki samningum um byggingu álvers við Húsavík. Þessi þingsályktunartillaga kom fram snemma í október og þar segir: "Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að hefja nú þegar viðræður við Alcoa á Íslandi og kínverska álfyrirtækið Bosai Mineral Group (BMG) með það að markmiði að ljúka samningum um uppbyggingu orkufreks iðnaðar við Húsavík..."

Í greinargerð með þessari tillögu þingmannanna eru svo leidd rök að því að nóg sé af orku á svæðinu fyrir álver. Þar segir t.a.m. orðrétt [leturbreyting er Orkubloggarans]: "Mikil orka finnst á svæðinu og hefur það komið fram í svörum við fyrirspurnum hér á Alþingi... að varlega áætlað séu virkjanleg um 600 MW í Þingeyjarsýslum. Rannsóknir eru hins vegar alltaf að batna og Þeistareykjasvæðið er nú talið öflugra en áður."

Samkvæmt þessu virðast umræddir 26 þingmenn álíta borðleggjandi að virkja megi 600 MW í Þingeyjarsýslum og að sú tala sé jafnvel varlega áætluð. M.ö.o. að þarna sé jafnvel ennþá meiri virkjanleg orka. Og þess vegna engin ástæða til að staldra við, heldur barrrasta ljúka samningum um uppbyggingu álvers á Bakka. Slíkir samningar þýða auðvitað að samið yrði um afhendingu orkunnar á tilteknum tíma og að Landsvirkjun tæki á sig þá skuldbindingu. Fólk getur svo ímyndað sér hvað myndi gerast ef Landsvirkjun næði ekki að útvega orkuna á áætluðum tíma! Bótakrafa Alcoa eða annars eiganda álversins gæti jafnvel slegið út Icesave-upphæðina.

Fyrri umræða um þessa þingsályktunartillögu fór fram þann 11. nóvember s.l. - eða um viku eftir að svo skilmerkilega var útskýrt á haustfundi Landsvirkjunar að fara þurfi varlega í að lofa orku frá svæðinu. Ekki virðast þingmenn hafa áhyggjur af svoleiðis smámunum. Í umræðum um þingsályktunartillöguna má finna ýmis athyglisverð ummæli. Eins og t.d. að "gerð hafi verið góð grein fyrir um 440 megavöttum í Þingeyjarsýslum" [ummæli Kristjáns Þórs Júlíussonar]. Annar þingmaður bætti við: "Það er mikil orka í iðrum jarðar á þessu svæði og enda þótt menn greini á um það held ég að ljóst sé að sú orka í megavöttum sem komin er í gegnum skipulagsferlið sé um 525 megavött" [ummæli Sigmundar Ernis Rúnarssonar].

Eitthvað er brenglað við þekkingu umræddra þingmanna. Og það var ekki nóg með að þingmenn fullyrtu að þarna séu 440, 525 eða jafnvel 600 MW tiltæk fyrir stóriðju. Einn þeirra bætti um betur og skammaðist útí Landsvirkjun fyrir að vilja ekki lofa orku. Sagði það vera "algerlega ljóst að Landsvirkjun leikur lausum hala og fer þvert á stefnu stjórnvalda" - og spurði "hvort stjórnvöld ætli að láta Landsvirkjun algjörlega óáreitta í þessari stefnu sinni eða hvort til standi að stjórnvöld, sem eigendur, skipti sér af að því hvaða stefnu fyrirtækið taki" [ummæli Tryggva Þórs Herbertssonar].

Já - þingmönnum þótti einkennilegt að Landsvirkjun væri ekki tilbúin að skuldbinda sig til að afhenda orku sí sona. Og þeir gefa bersýnilega lítið fyrir það sjónarmið að skynsamlegt sé að kanna fyrst hvort orkan sé örugglega til staðar. Virðist þar engu skipta þó það sé alkunn staðreynd að erfitt eða jafnvel útilokað er að áætla nákvæmlega virkjanlega orku á jarðvarmasvæðum eins og við Kröflu eða Þeistareyki, nema hægt og sígandi með rólegri uppbyggingu. Væntanlega munu þingmennirnir nú skammast útí niðurstöðu Skipulagsstofnunar, sem nú hefur sagt hæpið að virkjanirnar geti staðið undir jafn mikilli raforkuframleiðslu eins og sumir hafa viljað halda fram.

Þetta er hið einkennilegasta mál. Það hlýtur hver maður að sjá að það væri algerlega galið ef Landsvirkjun færi að lofa orku, sem kannski er ekki fyrir hendi. Jafnvel þingmenn ættu að skilja þetta! Menn verða að horfa á staðreyndir málsins og ekki láta byggðastefnuna og atkvæðaveiðarnar gjörsamlega blinda sig. Álver verður ekki byggt við Húsavík fyrr en öllum efa hefur verið eytt um orkuöflunina. Taka þarf hvern virkjunarkost fyrir sig, rannsaka hann betur og virkja svæðið smám saman. Líklega best í u.þ.b. 50 MW skrefum. Þetta eiga menn að viðurkenna í stað þess að tala eins og álfar og segja að Landsvirkjun "leiki lausum hala".

Þetta er satt að segja grafalvarlegt mál. Það er líka alveg sérstaklega athyglisvert, að hvergi í umræddri þingsályktunartillögu, greinargerð með henni né í ræðum þingmanna er einu orði minnst á arðsemi framkvæmdanna! Hvergi er minnst á mikilvægi þess að raforkusala til álversins þurfa að skila tilteknum arði. Ekki eitt orð.

Það leiðir hugann að því að nýverið var prófessor Michael Porter hér á Íslandi og flutti þá erindi á ráðstefnu um jarðvarmageirann. Þar fjallaði Porter m.a. um gríðarlegt mikilvægi þess að Íslendingar kanni vel hvernig fá megi sem mestan arð af nýtingu raforkunnar. Í erindi sínu varaði Porter við því að Íslendingar selji ennþá meiri raforku til álvera. Hann álítur álverin hér mikilvæga stoð í efnahagslífinu, en að tímabært sé að huga að öðrum möguleikum. Möguleikum sem séu líklegir til að skila mun betri arðsemi og meiri þjóðhagslegum ávinningi heldur en álverin gera.

Porter gagnrýndi það sérstaklega að hér skuli ekki hafa verið gerður almennilegur samanburður á mismunandi kostum í orkufrekum iðnaði. Hvergi er t.d. að finna úttekt eða aðgengilegar upplýsingar í íslenska stjórnkerfinu um það hvort ný gagnaver eða nýtt álver skili þjóðarbúinu meiri arði. Porter undraðist þetta mjög. Hann lýsti einnig eftir opinberri orkustefnu. Þar sé um að ræða afar þýðingarmikið mál - bæði fyrir stjórnvöld og þjóðina alla. Slík langtímastefna sé ekki síður mikilvæg fyrir erlend fyrirtæki og fjárfesta til að auðvelda þeim að átta sig á því að Ísland sé áhugaverður fjarfestingakostur. Skýr langtímastefna í orkumálum á Íslandi sé m.ö.o. lykillinn að því að vekja áhuga nýrra iðngreina á Íslandi og þannig skapa hér meiri fjölbreytni í atvinnulífi og auka arðsemi í raforkusölunni.

Nú er Michael Porter auðvitað ekki óskeikull fremur en aðrir menn. En þessar ábendingar hans eru allrar athygli verðar og kannski upplagt að flutningsmenn áðurnefndrar þingsályktunartillögu kynni sér sjónarmið Porter's. Minnumst þess að árið 2006 varaði hann við ofþenslu í íslenska hagkerfinu. Ekki sá ríkisstjórnin eða meirihluti Alþingis ástæðu til að bregðast við þeim varnaðarorðum. Þess í stað horfðu menn þegjandi upp á bankakerfið halda áfram að blása í blöðruna og leyfðu henni áfram að þenjast út með dyggri aðstoð opinberra stofnana eins og Seðlabankans og Íbúðalánasjóðs.

Kannski finnst sumum Alþingismönnum okkar heldur engin ástæða til að bregðast við ábendingum Porter's í þetta sinn. Ábendingum hans um að varast of mikla áherslu á álbræðslur. Margir þingmanna virðast vilja keyra á fullt í enn eitt álverið án þess að skoða af alvöru hvað skynsamlegast sé fyrir íslensku þjóðina að nota orkuna í. Þeir vilja ekki einu sinni byrja á því að ganga almennilega úr skugga um það hvort nóg orka er fyrir hendi handa álverinu. Bara æða af stað. Er Alþingismönnum gjörsamlega ómögulegt að hugsa lengra en fram að næstu kosningum?

 

Orkubrúin Tyrkland

Það var svolítið kaldrifjað hvernig olíuskvísan hún Electra King var skotin með köldu blóði. En svona gerist í baráttunni um olíuauðlindirnar við Kaspíahaf. Og sem kunnugt er var stúlkan sú með slæmar ráðagerðar. Nefnilega að sprengja upp sjálfa Ceyhan-olíuleiðsluna.

Til allrar hamingju náðist að stöðva þessa harðsvíruðu orkuskutlu tímanlega. Reyndar er olíuleiðslan frá Kaspíahafi til Tyrklands nefnd allt annað þarna í James Bond myndinni The World is Not Enough. En augljóslega er átt við Ceyhan-leiðsluna - sem fullu nafni heitir Baku-Tbilisi-Ceyhan-leiðslan eða BTC.

BTC-leiðslan hefur gjörbreytt strategískri stöðu Tyrklands. Þetta gríðarstóra land, sem Evrópumenn hafa löngum haft tilhneigingu til að líta á sem heldur lítilsgilt jaðarsvæði eða í besta falli þægilegan stuðpúða milli vesturs og austurs, er allt í einu er orðið að mikilvægri orkubrú milli Evrópu og Mið-Asíu.

Þetta er þörf áminning um það hversu mikilvægt Tyrkland verður í framtíðinni - til að koma bæði olíu og gasi frá ofboðslegum orkuboltum Mið-Asíu til orkuþyrstrar Evrópu. Þar að auki er vert að hafa í huga spá Goldman-Sachs um að árið 2025 verði Tyrkir meðal stærstu efnahagsþjóða heimsins. Kannski fyllsta ástæða fyrir ESB að bjóða Tyrki velkomna í sambandið fyrr en seinna.

Gott samkomulag við Tyrkland kann að verða þýðingarmikið til að losa Evrópu undan orkuhrammi Rússa. Þarna er nærtækast að nefna olíugumsið sem dælt er upp í Kaspíahafslöndunum.  Það var árið 2006 sem 1.800 km löng BTC-leiðslan opnaði, en um hana streymir olía alla leið frá Bakú á vesturströnd Kaspíahafsins og vestur til tyrknesku hafnarborgarinnar Ceyhan við Miðjarðarhaf. Þar fer olían á tankskip, sem svo sigla með hana til Evrópulandanna. 

Og nú er horft til þess að líka verði lögð stór gasleiðsla, sem sniglist svipaða leið eins og BTC-olíuleiðslan. Alla leið frá Bakú og vestur til Evrópu og flytji þangað gríðarmikið af gasi á degi hverjum.

Þar erum að ræða hina margumtöluðu Nabucco. Leiðslan sú mun ekki aðeins færa Evrópu gas frá gasboltunum á Kaspíahafssvæðinu. Nabucco-gasleiðslan er nefnilega ennþá mikilvægari; hún er hugsuð sem hryggjarstykkið í frekari framtíðartengingum Evrópu við gaslindir í Írak og jafnvel líka í Íran. Gangi þær áætlanir eftir mun orkubrúin Tyrkland ekki aldeilis verða einbreið og gamaldags Fnjóskárbrú, heldur verður þetta sannkallað Energy-Freeway fyrir Evrópu.

Nabucco virðist svo sjálfsögð framkvæmd að það er í reynd með ólíkindum að eftir átta ára umræðu og samninga, er verkefnið ennþá á hugmyndastigi. Og ennþá allsendis óvíst hvort af því verði. Gasþorstinn í orkuhnignandi Evrópusambandinu er mikill og óvíða er að finna meiri gaslindir en í Mið-Asíu. Samt er engin - ekki ein einasta - gasleiðsla þarna á milli.

Ennþá fær Evrópa langmest af gasinu sínu frá Rússum og hefur ekki í aðra almennilega gas-sjoppu að fara. Til að Evrópa geti hrist af sér tangarhaldið sem þetta hefur gefið Rússum, er Nabucco borðleggjandi framkvæmd.

Byrjað var af alvöru að vinna í hugmyndinni um Nabucco árið 2002. Búið er að ganga frá samningum um legu leiðslunnar og komin eru nokkur afar öflug orkufyrirtæki að verkefninu. Risaskref var tekið þegar þýski orkuboltinn RWE varð hluthafi í verkefninu árið 2008. Það eina sem er eftir til að geta byrjað að leggja leiðsluna er bara "smámálið"; nefnilega það að tryggja gas í leiðsluna!

Enn hafa ekki náðst samningar þar um við Azerana og Túrkmenana. Þar að auki vantar ennþá gastenginguna þvert yfir Kaspíahafið; á milli Bakú og Túrkmenistans. Ómögulegt er að segja hvenær Trans-Kaspíahafsleiðslan verður lögð, eftir botni Kaspíahafsins, en hún mun bæði opna aðgang að gasinu í Túrkmenistan og að æpandi gaslindum Kazakhstan.

Það er sem sagt alls ekki víst að þessar stórhuga áætlanir um Nabucco og tengingar við gaslindirnar á Kaspíasvæðinu (og síðar Írak og Íran) verði að veruleika í bráð. Og samkeppnin er hörð. Kínverjar hafa verið afar duglegir undanfarin ár að tryggja sér aðgang að kolvetnisauðlindum Mið-Asíuríkjanna austan og sunnan Kaspíahafsins. Og Rússar ætla sér ekki að kyngja því þegjandi og hljóðalaust að Tyrkland verði í hlutverki orkubrúar milli Mið-Asíu og Evrópu. Baráttan milli Nabucco og South Stream er á fullu og ómögulegt að segja hvor leiðslan hafi vinninginn. Sú þeirra sem fyrr verður hafist handa við er líkleg til að ryðja hinni úr vegi.

Rússar hafa síðustu árin staðið sveittir í að tryggja sér samninga við gasveldin við Kaspíahaf um að kaupa frá þeim sem allra mest af gasi. Ekki til að nota í Rússlandi, enda nóg af gasi þar. Heldur til að þeir fái tekjurnar af því að flytja gasið áfram til annarra kaupenda - svo sem landa innan ESB.

Hugsunin þarna að baki byggir ekki bara á bissness. Miklu fremur er þetta útpæld strategía til að auka áhrif og völd Rússlands gagnvart Evrópusambandinu. Planið er sáraeinfalt; að gasið frá löndum eins og Kazakhstan, Túrkmenistan og Azerbaijan fari um leiðslur til Rússlands og Rússar svo selji það áfram til ESB um South Stream og aðrar gasleiðslur frá Rússlandi til Evrópu. Um leið myndu Rússar t.d. hafa í hendi sér að geta skrúfað fyrir gasið þegar þeim hentar! Sumir segja að þar með yrði Evrópa endanlega á valdi Rússlands.

Þó svo Orkubloggaranum þyki Moskva margfalt fallegri, glæsilegri og skemmtilegri borg en Brussel, veldur þessi þróun mörgum Evrópumönnum áhyggjum. Þeir hinir sömu líta svo á að það hafi gríðarlega pólitíska þýðingu fyrir Evrópu að Nabucco-leiðslan verði lögð.

Og takist ESB ekki fljótlega að tryggja lagningu Nabucco skapast líka ný hætta. Nefnilega sú að Tyrkland lendi í vandræðum með að fá gas til innanlandsnotkunar. Það gæti hrakið Tyrki endanlega í faðm Rússa, sem hefði afgerandi áhrif á pólitíska þróun mála ekki aðeins í Mið-Asíu heldur líka í Mið-Austurlöndum.

Rússar vilja ólmir að ESB fái gasið sitt austanfrá um South Stream fremur en Nabucco. Og að Tyrkir fái sitt gas líka beint frá Rússlandi. Rússland er nú þegar orðinn mikilvægasti gasbirgir Tyrkja, sem fá rússneskt gas um Blue Stream leiðsluna, sem lögð var milli landanna á árunum 2001-02 eftir botni Svartahafsins. Og nú hafa Rússar hug á að leggja aðra leiðslu þarna suður til Tyrklands, sem muni svo halda áfram til ríkjanna í Mið-Austurlöndum, þ.e. landanna sunnan Tyrklands.

Þá myndi gas streyma frá Rússlandi til landa eins og Sýrlands, Líbanon og Ísrael. Slíkt myndi væntanlega ekki alveg samrýmast bandarískum hagsmunum. Þess vegna kom það mörgum á óvart þegar sjálfur Obama Bandaríkjaforseti tók af skarið á liðnu ári og lýsti yfir stuðningi við lagningu South Stream. Þar með var hann í reynd að tala niður Nabucco, en fram að því hafði Bandaríkjastjórn lagt sérstaka áherslu á að Nabucco verði reist áður en South Stream komi til greina.

Umskiptin virðast einkum hafa komið til vegna þess að Bandaríkjastjórn hafi áhyggjur af því að Nabucco geti styrkt pólitíska stöðu Klerkastjórnarinnar í Íran. En í Brussel eru menn ekki aldeilis sama sinnis og þar ráku margir upp ramakvein við yfirlýsingu Rikharðs Morgunstjörnu f.h. bandarískra stjórnvalda.

Þetta sýnir glögglega hvernig Hvíta húsið westra lítur nú á Íran sem hinn eina sanna óvin. Að auki er hugsanlegt að Bandaríkjastjórn meti góð samskipti við Rússa jafnvel ennþá meira en velferð Evrópu. Það kann að stafa af áhyggjum Bandaríkjastjórnar af miklum uppgangi Kína. Kínverjar hafa verið að færa sig upp á skaftið gagnvart gömlu Sovétlýðveldunum við Kaspíahaf, þar sem bæði er að finna gríðarlegt gas og ekki síður olíu. Rússar hafa árangurslítið reynt að spyrna þar við fótum - en þurft að horfa upp á æ fleiri samninga milli Kínverjanna og Kaspíahafsríkjanna um sölu á bæði olíu og gasi þaðan og beint austur til Kína.

Byrjað er að reisa stórar gasleiðslur til Kína frá Túrkmenistan og öðrum ríkjum austan Kaspíahafsins og Bandaríkin skynja það, að til að eiga roð við Kínverjunum sé skynsamlegt að rækta gott samband við Rússa. Vegna þessa og vilja þeirra til að einangra klerkana í Tehran, virðist nú sem South Stream sé að hafa vinninginn umfram Nabucco. Á Evrópa öngvan vin?

En allt er í heiminum hverfult. Á síðustu misserum hefur orðið æ meira áberandi hvernig nýja shale-gas-tæknin virðist ætla að gjörbreyta þróuninni á gasmörkuðunum. Og þar með orkumörkuðunum eins og þeir leggja sig. Þessi nýja framleiðslutækni hefur stóraukið framboð af gasi í Bandaríkjunum. Það hefur valdið miklum verðlækkunum á gasi, sem er til þess fallið að hjálpa Evrópu og öðrum gaskaupendum að ná vopnum sínum á ný gagnvart Rússum og öðrum seljendum.

Þar að auki er væntanlega bara tímaspursmál hvenær þessi nýja tegund af gasvinnslu kemur til Evrópu. Þar eru svæði í Þýskalandi, Póllandi og Úkraínu hvað áhugaverðust. En orkuiðnaðurinn í Evrópu virðist miklu þunglamalegri en vestan hafs. Ennþá hefur shale-gas-tæknin furðu lítið sést hér í Gamla heiminum.

Hvað um það. Gasverð hefur lækkað ótrúlega mikið á stuttum tíma og engan veginn náð að halda í olíuverðið (eins og sést vel af myndinni hér að neðan, sem er beint af vef Orkubloggsins). Lægra verð á gasi eru góð tíðindi fyrir gaskaupendurna, en stærstu gasútflutningsríkin eru að fá mikinn skellinn. Þetta er afar vond þróun fyrir Rússa, sem eru langstærsti gasútflytjandi heimsins. Þeir eru bæði að missa af miklum tekjum og nýja gasvinnslutæknin gæti þar að auki dregið talsvert úr pólitískum áhrifum þeirra gagnvart Evrópu.

Sumir segja að gasið sem nú flæðir á markaðinn frá shale-vinnslusvæðunum valdi því að í reynd verði hvorki þörf fyrir South Stream né Nabucco - fyrr en eftir fjöldamörg ár. Þar að auki muni brátt streyma gas til Evrópu frá nýjum vinnslusvæðum í A-Evrópu. Það væri engu að síður mikið kæruleysi af ESB að setja Nabucco á ís. Það mun koma að því að aðgangur að orkulindum Mið-Asíu verður algert grundvallaratriði til að halda efnahagslífinu gangandi. Þess vegna væri afar óskynsamlegt af ESB að slaka á í viðleitni sinni til að efla tengsl sín við orkubrúna Tyrkland.

Það mælir sem sagt allt með því að Evrópa fjölgi tengingum sínum við helstu gasframleiðendur heimsins og forðist að lenda í úlfakreppu af hendi eins eða örfárra framleiðenda. En vissulega mun nýja gasvinnslutæknin gefa ESB smá umhugsunarfrest og valda umtalsverðum breytingum í orkujafnvægi heimsins.

Efnahagslega mun þessi nýja tækni líklega fyrst og fremst styrkja Bandaríkin og veikja Rússland. Þetta gæti líka komið Norðmönnum illa, sem hafa verið að byggja upp mikla og dýra gasvinnslu lengst norður í rassi. Norðmenn geta þó alltaf huggað sig við það að gasið fýkur ekki burt. Sama hvernig fer þá mun alltaf koma að því að þeir geti ráðist í enn meiri gasvinnslu í Barentshafi. Bara spurning umtíma.

Kannski má segja að ein stærsta orsökin fyrir hnignun og falli Sovétríkjanna hafi verið að olíuverð hrundi í upphafi níunda áratugarins og hélst ofurlágt allan áratuginn. Olían var Sovétríkjunum mikilvæg tekjulind og þetta lága olíuverð stráfelldi efnahag þeirra. Enda er sagt að Reagan og félagar hafi lagt hart að Sádunum að framleiða olíu eins og brjálaðir menn til að grafa undan Sovétríkjunum.

Eitthvað er óvíst hvort þessar sögur um olíustrategíu Washington DC gagnvart Rússum eigi við rök að styðjast. En lágt olíuverð var a.m.k. veruleiki allan 9. áratuginn og það kom Sovétríkjunum illa. Ef það sama gerist nú með gasið er ekki víst að Rússland sjái fram á bjarta tíma í nánustu framtíð. Lágt gasverð mun tvímælalaust veikja Rússland.

Þessi nýjasta vending í orkumálunum kann að hjálpa Evrópu að fá smá slaka á orkusnöruna, sem hefur verið að herðast að hálsi bandalagsins undanfarin ár. En menn mega ekki gleyma að hugsa til langs tíma. Gasleiðslur um Tyrkland eru bæði til þess fallnar að tryggja fjölbreyttara framboð OG aðgang að ódýrara gasi. Þess vegna ætti Evrópusambandið alls ekki að slaka á við að byggja upp Tyrkland sem orkubrú.

 

Aðvörunarorð frá Jeremy Grantham

Öll eigum við okkar idol. Hvort sem það er T. Boone Pickens, John Bogle eða Meredith Whitney. Eða einhver allt annar eða önnur.

En í dag mælir Orkubloggarinn með frábæru viðtali við Jeremy Grantham á CNBC nú í vikunni sem leið. Nánast skuggalegt að hlusta á þennan aldna snilling: "The Fed has spent most of the last 15, 20 years manipulating the stock market whenever they feel the economy needs a bit of a kick".

Í stuttu máli sagt, þá líst honum alls ekki vel á stöðu mála og ennþá verr á þær aðgerðir sem bandaríski Seðlabankinn hefur gripið til. Hlutabréf séu almennt orðin alltof dýr vegna fáránlegrar stefnu bankans og ekkert annað yfirvofandi en hrun á hlutabréfamörkuðum.

Fyrir Orkubloggarann er þó ennþá athyglisverðara það sem Grantham segir um hrávörumarkaðinn. Til skemmri tíma virðist hann reyndar sammála bloggaranum um að hrávöruverð nú um stundir sé óeðlilega hátt og sé líklegt til að lækka. En til lengri tíma litið virðist Grantham sannfærður um yfirvofandi miklar hækkanir á hrávöruverði.  Hann er sem sagt ekki jafn bjartsýnn eins og Orkubloggarinn um að enn sé nóg af hrávörum í jörðu. "We're entering a period where we're running out of everything. The growth rate of China and India is simply - can't be borne by declining quality of - of resources. And - and I think we're in a period that I call a chain-linked-crisis in commodities."  

Nú vill svo til að Grantham er einn af þessum vísu öldnu og þrautreyndu mönnum sem Orkubloggarinn hlustar ætíð á af mikilli athygli. Nánast sýgur í sig hvert orð og íhugar. Og ekki er verra þegar það er ofurskutla eins og hún Maria Bartiromo sem tekur viðtalið. Og í fúlustu alvöru; bloggarinn hvetur alla lesendur Orkubloggsins til að gefa sér tíma til að hlusta á eða lesa þetta viðtal hennar við Jeremy Grantham. Hverrar mínútu virði.

Fyrir þá sem ekki þekkja til Grantham's er rétt að nefna að hann er einn stofnenda fjárstýringafyrirtækisins Grantham Mayo Van Otterloo (GMO) í Boston. Sem er með meira en 100 milljarða USD umhendis. Þannig að Jeremy Grantham er vanur að höndla með fjármuni og bera mikla ábyrgð gagnvart sínum viðskiptavinum. Hann er því enginn gasprari og vert að gefa orðum hans gaum.

Sem fyrr segir má sjá viðtalið á vef CNBC. Þeir sem frekar vilja lesa viðtalið, heldur en að hlusta á yfirvegaða rödd Grantham's, geta lesið viðtalið hér á vef CNBC. Einnig má skoða það m.a. á You Tube, þar sem það er nú að finna í þremur hlutum: 

 

 

 

Kárahnjúkar og Kína

Aldrei að segja aldrei. En væntanlega er það samt svo að stærsta vatnsaflsvirkjun sem byggð verður á Íslandi er risin. Kárahnjúkavirkjun.

Metin eru aftur á móti enn að falla þegar litið er til heimsins alls. Nú fyrir rétt rúmri viku síðan urðu þau merku tímamót að lónshæð Þriggja gljúfra virkjunarinnar austur í Kínaveldi náði í fyrsta sinn hámarkshæð sinni (þetta markmið náðist þriðjudaginn 26. okt. 2010). Þar með getur þessi magnaða 18 þúsund MW risavirkjun senn farið að skila fullum afköstum. Sem mun skila u.þ.b. 85 TWst inn á dreifikerfið í Kína á ári, en það samsvarar um fimmfaldri raforkuframleiðslu allra virkjana á Íslandi!

En þó svo þetta mikla verkefni sé nú að baki, þá eru Kínverjar langt frá því að vera hættir í vatnsaflinu. Því þeir vinna nú að hugmyndum um sannkallaða ofurvirkjun, sem yrði næstum tvöfalt stærri en nýja risavirkjunin kennd við gljúfrin þrjú. Og sennilega bara tímaspursmál hvenær af því verður að þessi ótrúlega virkjun rísi - í ósnertum dölum Tíbets.

Það er reyndar svo að jafnvel Orkubloggarinn á erfitt með að átta sig á umfangi svona framkvæmda eins og þarna austur í Kína. Enda hefur bloggarinn aldrei komið á svæðið. En það er magnað að skoða myndir frá virkjunarsvæði Þriggja gljúfra stíflunnar - hvort sem eru af stíflumannvirkjunum, uppistöðulónunum eða skipastigunum.

Það segir talsvert mikið um geggjaða stærðina, að virkjunin samanstendur af alls 26 hverflum (túrbínum) sem hver og einn er aflmeiri en samanlögð Kárahnjúkavirkjun! Því hver hverfill er nett 700 MW (Kárahnjúkavirkjun er alls 690 MW). Svo á virkjunin þar að auki eftir að stækka talsvert á næstu árum þegar sex hverflum verður bætt við. Þá verður aflið samtals rúmlega 22 þúsund MW og virkjunin mun þá framleiða hátt í 100 TWst árlega (nú um 85 TWst).

Það er ekki nóg með að Kínverjar hafi smíðað einhverja mestu skipastiga heimsins upp meðfram stíflunni, heldur eru þarna líka skipalyftur. Það tekur nefnilega skolli langan tíma fyrir skip, sem sigla eftir Yangtze-fljótinu, að fara eftir stigunum. Þess vegna var ákveðið að gera líka lyftur til að flýta fyrir skipaumferðinni!

Þriggja gljúfra virkjunin er langstærsta vatnsaflsvirkjun sögunnar - til þessa. Sem fyrr segir er afl virkjunarinnar nú um 18 þúsund MW, sem er um níu sinnum meira afl en allar vatnsaflsvirkjanir á Íslandi samanlagðar. Og um 30% meira en næst stærsta vatnsaflsvirkjun heimsins, sem er Itaipu-virkjunin á landamærum Brasilíu og Paraguay. Hún er 14 þúsund MW, en fullgerð verður Þriggja gljúfra virkjunin um 60% stærri en Itiapu að afli.

Fyrir þá sem álíta gott að Landsvirkjun fái þetta ca. 25 mills fyrir kWst frá Fljótsdalsstöð má nefna að raforkuverðið frá Þriggja gljúfra virkjuninni er á bilinu 35-45 mills! Þessi samanburður verður jafnvel ennþá athyglisverðari þegar haft er í huga að hvert MW í Þriggja gljúfra virkjuninni kostaði einungis um 1,5 milljón USD - sem er a.m.k. 25% minna en hvert MW mun kosta í neðri hluta Þjórsár. Við erum sem sagt að byggja dýrari virkjanir (m.v. uppsett afl) heldur en Kínverjarnir, en samt að selja raforkuna á miklu lægra verði. Það gengur svona.

Reyndar eru afköst íslensku virkjananna almennt mun meiri en gengur og gerist hjá vatnsaflsvirkjununum austur í Kína (þ.e. framleiðsla pr. MW). Fyrir vikið er unnt að reka íslensku virkjanirnar þrátt fyrir þetta áðurnefnda ofurlága raforkuverð til álveranna hér á Íslandi. En þetta breytir því ekki að hér á landi erum við að selja raforku frá nýjum vatnsaflsvirkjunum á verði sem þekkist hvergi annars staðar í heiminum.

Vissulega geta álver og önnur stóriðja fundið ódýra orku víðar en á Íslandi - eins og t.d. gasorkuna við Persaflóann. En það er slæmur bissness fyrir nýja vatnsaflsvirkjun að selja rafmagnið á jafn lágu verði eins og gerist hér.  Þetta segir okkur einfaldlega að þegar neðri Þjórsá verður virkjuð verður að miða við að orkuverðið þaðan verði a.m.k. 40-45 mills. Allt annað væri algerlega fráleitt í alþjóðlegu samhengi.

Það skemmtilega við þessa rosalegu virkjun þarna í Yangtze djúpt inni í Kína, er að hún hefur leitt til mikilla framfara í raforkuflutningum. Flytja þarf allt þetta gríðarlega rafmagn (85 og síðar 100 TWst árlega) hina löngu leið frá virkjuninni; þúsundir km austur til þéttbýlisins (mest fer til Shanghai-svæðisins). Þetta hefur leitt til þess að nú er komin ennþá meiri þekking og enn meiri reynsla á gríðarlangar háspennutengingar, sem flytja raforkuna á áfangastað í formi jafnstraums (HVDC-kaplar).

Þetta hefur einnig stuðlað að framförum í löngum neðansjávarstrengjum. Fyrir vikið gæti þróunin í Kína flýtt fyrir því að rafmagnskapall verði lagður milli Íslands og annarra landa. Og þá myndum við loks geta fengið álíka verð fyrri raforkuna - og jafnvel umtalsvert hærra verð - heldur en Þriggja gljúfra virkjunin fær fyrir sitt rafmagn. Það er því fullt tilefni fyrir Íslendinga að horfa björtum augum til framtíðar.

Að lokum er vert að nefna að þó svo einungis rúm vika sé síðan vatnborð Þriggja gljúfra lónsins náði hámarki, eru Kínverjarnir strax byrjaðir að skipuleggja næstu risastíflu. Sem á að verða miklu stærri! Þar er um að ræða lauflétta 40 þúsund MW virkjun í einni af mestu stórám Asíu - ánni sem kennd er við sjálfan son hindúaguðsins Brhama.

Áin Brhamaputra heitir reyndar Yarlung Zangbo þarna sem hún rennur eftir gríðarmiklum dölum hátt uppi á tíbetsku háslettunni rétt norðan Himalaja-fjallanna. Þar er lækkunin um 1.500 m á nokkuð löngum kafla, en svo steypist áin ofan af hásléttunni og fellur þá um einhver svakalegustu gljúfur sem um getur í heimi hér.

Á einum stað treður áin sér á milli tindanna Namche Barwa og Gyala Peri, sem báðir eru yfir 7 þúsund metra háir og liggja austarlega í Himalaja-fjallgarðinum. Sjálfir tindarnir rísa þarna litla 5 þúsund metra upp af þröngum dalnum og segja kunnugir þetta einhverja mestu náttúru-upplifun á jörðinni allri. Hljómar ekki óspennandi. Stórleikur landskaparins - eins og Sigurður heitinn Þórarinsson lýsti náttúrufegurðinni í Skaftafelli - er hugsanlega hvergi meiri en einmitt þarna í frjósömum dölum Himalaja.

Monsúnrigningarnar sjá fyrir því að brattar hlíðarnar eru skógi vaxnar hátt upp og dýralífið hreint dásamlegt þarna í fjallasalanum frjálsa. Þar fellur áin í mörgum ofsalegum fossum og kannski er þetta það svæði sem mannshöndum ætti síðast að ná að setja mark sitt á. En Kínverjarnir eru ekkert að jarma með svoleiðis rómantísku söngli, enda er þarna um að ræða afar spennandi fallhæð.

Vesenið er bara að Yarlung Zangbo fellur síðan suður til Indlands og þaðan inní Bangladesh, þar sem hún sameinast sjálfri Ganges. Þess vegna eru Kínverjar ekki alveg afskiptalausir um hvað þeir gera við ána og nágrannar þeirra í suðri eru strax byrjaðir að nöldra útí stórhuga áform þeirra um að virkja Brahmhaputra.

Ekki verður framhjá því litið að áin hefur mikil og bein áhrif á líf tugmilljóna ef ekki hundruð milljóna manna (hvað mest á óshólmasvæðunum rosalegu í Bangladesh). Tilfæringar með ána norður í Tíbet er því svolítið flóknara og umfangsmeira mál heldur en t.d. vatnshæð Hálslóns eða áfok þaðan. Nú er bara að sjá hvort Kínverjar láta slíkt smáræði stöðva sig. Skiljanlega súrt fyrir þá að sjá allt þetta ofsalega afl streyma óvirkjað til sjávar hér í orkuþyrstum heimi. En það er líka umhugsunarefni hvort enginn staður á jörðinni eigi að fá að vera í friði fyrir mannskepnunni?

 

Sæstrengur og þrír milljarðar evra

"Ég er með tvo aðila sem eru áhugasamir um að fjármagna lagningu sæstrengs fyrir Landsvirkjun til að flytja orku til meginlandsins. Þetta er verkefni upp á 3 milljarða evra... Við skulum átta okkur á því að núna fær Landsvirkjun helmingi lægra verð fyrir orkuna heldur en hún fengi á alþjóðamarkaði... Þessi tækni hefur verið til í 15 ár en stjórnmálamenn hafa engan áhuga haft á henni. Þeir skeyta ekkert um alþjóðlega markaði heldur vilja bara selja orkuna heim í hérað á hrakvirði og byggja þar verksmiðju".

Hér er á ferðinni tilvitnun í Heiðar Má Guðjónsson í viðtali sem birtist á forsíðu Fréttatímans nú um helgina. Heiðar Már er þar sagður hafa verið kallaður Svarthöfði vegna efasemda sinna um útþenslu bankanna og að hann hafi haft uppi varnaðarorð allt frá árinu 2005. Eða einmitt á þeim tíma þegar Orkubloggarinn fór sjálfur að hnykla brýrnar yfir bönkunum.

Heiðar Már er fyrrum starfsmaður Novators Björgólfs Thors og það eitt og sér veldur því að sumir hér á Klakanum góða verða tortryggnir. Skiljanlega. Það breytir því þó ekki, að umrædd ábending Heiðars Más um orkuverðið og framkomu stjórnmálamannanna er einfaldlega hárrétt. Og það er líka full ástæða til að taka undir orð hans, sem fram koma í viðtalinu, um að vonandi takist hinum nýja forstjóra Landsvirkjunar, Herði Arnarsyni, að nýta vaxtarmöguleikana sem felast í svona sæstreng.

Heiðar Már hefur verið mikið á milli tannana á fólki síðustu dagana - vegna meintra áætlana hans og Novators um að taka þátt í að sjorta krónuna og hagnast þannig á falli hennar. Nú vill reyndar svo til að það að taka skortstöðu vegna gjaldmiðils eru bara viðskipti eins þau gerast á Eyrinni um allan heim á degi hverjum. Þ.a. það þýðir lítið að úthrópa sjortara sem eitthvað verri menn heldur en þá sem veðja á hinn veginn; að gjaldmiðill, hlutabréf, hrávara eða hvað sem er hækki í verði. Þá mætti eins halda því fram að þeir sem eru "long" í krónunni séu að taka þátt í ægilega ljótu veðmáli gegn íslenska sjávarútveginum og öðrum framleiðslugreinum sem byggja á útflutningi. Það er vandlifað.

En Orkubloggarinn ætlar ekki að fara hér að verja umræddan mann og enn síður Bjórgólf Thor. Heldur beina athygli að nokkrum atriðum sem fram koma í áðurnefndu viðtali. Þetta viðtal er nefnilega um margt athyglisvert. Þar er m.a. bent á ákveðna staðreynd sem tímabært er að Íslendingar átti sig: Þjóðin er svo gæfusöm að eiga æpandi miklar og mikilvægar náttúruauðlindir; hina nánast heilögu þrenningu vatn, prótín og orku. Gæti varla betra verið - í alvöru talað. Og það eru ekki síst þessar auðlindir sem eru til þess fallnar að börnin okkar og barnabörn geta horft fram á bjartari framtíð en flestir aðrir í heimi hér.

Heiðar Már nefnir líka í viðtalinu annað afar mikilvægt atriði, sem Orkubloggarinn hefur sjálfur nokkrum sinnum minnst á og snertir okkur Íslendinga. Nefnilega það að sennilega standa fáar þjóðir jafn vel að vígi vegna hlýnandi loftslags, eins og einmitt Íslendingar. Þetta eru ekki bara orðin tóm - og þetta byggist ekki bara á því að það verði ósköp notalegt að fá aðeins mildari sumur hér á Klakanum góða. Þetta er beinlínis orðið vísindalega viðurkennt.

Vísinda- og fræðimenn virðast almennt orðnir sammála um það að afar litlar líkur séu t.a.m. á því að hlýnunin muni valda því að Golfstraumurinn hætti að fara hingað norður eftir (en það myndi geta valdið mikilli kólnun á Norðurslóðum og ekki síst við Ísland). Þess í stað bendir nú flest til þess að Golfstraumurinn haldi sínu striki og beri ennþá meiri varma hingað norður. Og það verði einmitt lönd eins og Noregur og Ísland sem muni koma best út af öllum ríkjum heimsins í kjölfar hlýnunar. Auðvitað er illmögulegt að segja hver áhrifin verða, en gangi þetta eftir merkir það einfaldlega að staða Íslands mun hlutfallslega styrkjast í framtíðinni.

Heiðar Már bendir sem sagt þarna á nokkur afar mikilvæg atriði. Og honum virðist umhugað um að Landsvirkjun fari í það að leggja rafstreng héðan til Evrópu. Það rímar að sumu leyti vel við það sem margoft hefur verið fjallað um hér á Orkublogginu. Það er eftir engu að bíða að reyna koma þessum kapalmálum á fullt skrið.

Engu að síður þykir Orkubloggaranum svolítið sérkennilegt að Heiðar Már talar um að einhverjir séu tilbúnir að fjármagna sæstreng milli Íslands og Evrópu "fyrir Landsvirkjun". Það væri varla neitt vit í því að Landsvirkjun færi að ráðast í svo mikla fjárfestingu og taka á sig alla rekstraráhættuna vegna strengsins. Svona framkvæmd getur varla orðið álitleg nema að t.d. eitthvert stórt TSO á meginlandinu taki þátt í henni. T.d hollenska TenneT eða þýska RWE svo dæmi séu tekin (TSO stendur fyrir Transmission System Operator og hér á landi er Landsnet í því hlutverki).

Með því móti mætti með einföldum hætti dreifa kostnaðinum af kaplinum á alla orkusölu viðkomandi TSO. Kapallinn yrði bara lítill hluti af risastóru dreifineti og með þessu yrði unnt að takmarka áhættuna og þar með auðveldara og ódýrara að fjármagna framkvæmdina. 

Auðvitað eru til önnur prýðileg viðskiptamódel um svona kapal - en samt dálítið galið að ætla að láta Landsvirkjun gera þetta. Sennilega væri kapall til Þýskalands í samstarfi við RWE einhver hagkvæmasta, raunhæfasta og öruggasta leiðin. Af því bæði er raforkuverð hátt í Þýskalandi og flutningskerfið þar afar vel búið til að taka við svona nýjum tengingum. Þar með er ekki sagt að ekki megi finna enn betri kosti - þetta er einfaldlega bara það sem kemur fyrst upp í hugann þegar maður veltir fyrir sér hvernig mætti útfæra svona verkefni svo vel sé. En leiðin sem Heiðar Már nefnir er ósannfærandi.

Bloggaranum þykir líka svolítið sérkennileg sú upphæð sem Heiðar Már lætur hafa eftir sér um kostnað vegna strengsins. Af því það er hæpið að strengurinn myndi kosta 3 milljarða evra, eins og Heiðar Már heldur fram. Svona kapall ásamt spennubreytum og tengimannvirkjum myndi að öllum líkindum kosta umtalsvert lægri fjárhæð en það - og er því væntanlega ennþá betri bissness en Heiðar Már álítur. Orkubloggarinn ætlar að láta vera að geta sér til um hver sé ástæðan fyrir þessari ofáætlun Heiðars Más. En það eru skrítnir fjárfestar sem bjóða fram 3 milljarða evra í verkefni sem flestir álíta að sé miklu mun ódýrara.

Í reynd veit þó vissulega enginn nákvæmlega hvað þetta myndi kosta. Þetta væri margfalt lengri neðansjávar-rafmagnsstrengur heldur en sá lengsti sem lagður hefur verið fram til þessa. NorNed er sá lengsti; hann er um 580 km og kostaði 600 milljón evrur. Ef miðað er við að strengur frá Íslandi lægi til Þýskalands, þá yrði hann um 2.000 km langur. Meira en þrisvar sinnum lengri en NorNed!

Dýpið sem strengurinn lægi á yrði líka talsvert miklu meira en grunnsævið sem NorNed fer um. Þar er mesta dýpið rúmir 400 metrar, en á kafla myndi Íslandsstrengurinn þurfa að liggja á allt að 1.000 metra dýpi. Það þekkist þó að slíkir háspennustrengir í sjó liggi á ennþá meira dýpi. En þarna fer saman mikil lengd og verulega mikið dýpi. Þetta yrði því áhættusöm framkvæmd.

Vissulega er þessi HVDC-tækni löngu orðin vel þekkt og slíkir strengir á landi eru í sumum tilvikum mörg þúsund km langir. Ekki síst austur í Kína, sem er sannkallað gósenland fyrir ABB og aðra þá sem koma að framleiðslu og uppsetningu þessa tæknibúnaðar. En reynslan með mjög langa HVDC-strengi í sjó er ekki mjög mikil enn sem komið er. Og það yrði risaskref að fara úr 580 km og í 2.000 km sæstreng.

Hjá ABB segja menn að þetta sé hægt. Og að svona langir kaplar verði orðnir staðreynd e.h. staðar í heiminum eftir tiltölulega fá ár. Mesta áhættan liggur í því ef - eða öllu heldur þegar - bilanir verða. Það er ekki einfalt mál að "kippa" svona streng upp til að laga hann. Né að framkvæma viðgerð á mörg hundruð metra dýpi. Og á meðan verið er að stússa í viðgerðum liggur allur flutningur um strenginn niðri, með tilheyrandi æpandi tekjutapi. Hver á að bera áhættuna af því? Vill einhver tryggja svona metnaðarfulla framkvæmd - svona mikið nýjabrum?

Höfum líka í huga að NorNed-kapallinn var ýmist grafinn talsvert ofaní hafsbotninn eða - þar sem því varð ekki viðkomið að grafa hann niður - varinn með grjóti. Þetta var m.ö.o. ekki einföld framkvæmd. Þó svo Orkubloggarinn hafi stundum talað fjálglega um svona kapal milli Íslands og Evrópu, er ekki unnt að fullyrða að þetta sé örugglega hagkvæmt. Til að geta komist að raunverulegri og nákvæmri niðurstöðu þar um, þarf einfaldlega að skoða þetta af alvöru og þá með þeim fyrirtækjum sem best þekkja til svona neðansjávar-HVDC-kapla.

En það er margt að gerast í þessum kapalmálum. Það er jafnvel búist við að senn komi fram ný tegund af neðansjávar-rafstrengjum sem verði miklu hagkvæmari og betri en þeir sem þekkjast í dag. Og hvað sem allri áhættu og óvissu líður er svo sannarlega mikilvægt að þetta verði athugað mjög gaumgæfilega.

Það er hárrétt sem Heiðar Már segir í umræddu viðtali, að svona strengur myndi gjörbreyta samningsstöðu Landsvirkjunar gagnvart stóriðjunni. Álbræðslurnar hér á landi eru í áratugi búnar að mergsjúga til sín allan þann arð sem myndast í raforkuvinnslu á Íslandi. Stóriðjan hefur tvímælalaust borð fyrir báru til að greiða umtalsvert hærra raforkuverð en það sem hún hefur komist upp með til þessa.

En það getur orðið vandasamt að ná fram hækkunum hér á raforkuverði til stóriðjunnar - nema að búa til nýja eftirspurn og virkari samkeppni um orkuna. Það gæti gerst með svona 10-20 gagnaverum (sic) og/eða með því að leggja sæstreng til Evrópu (eða Kanada).

Að þessu þarf að vinna af krafti. Þetta gæti orðið eitt mesta hagsmunamál þjóðarinnar og skapað mikinn arð af raforkuframleiðslunni. Þarna dugir þó ekki óðagot. "Svarthöfði" verður að passa sig á að halda bjartsýninni í hófi. En sé það rétt að 3 milljarðar evra séu tiltækir núna, verður reyndar varla erfitt að útvega fjármagn í þetta þegar þar að kemur. Þannig að kannski er barrrasta fyllsta tilefni til bjartsýni.

 

Tækifæri i jarðhita

Norðmenn eru búnir að uppgötva jarðvarmann. Já - æpandi vatnsaflið sem fellur af norska hálendinu og flæðandi olíu- og gaslindir landgrunnsins eru Norsurunum ekki nóg! Nú er norska fyrirtækið Rock Energy að undirbúa að bora litla 5 km undir yfirborðið til að komast þar í varma sem getur nýst til að hita vatn í um 90-95°C. Sjóðandi heitt vatnið á svo að fara inn á lagnir orkufyrirtækisins Hafslund, sem rekur veitukerfið í Osló.

Þetta ætla þau hjá Rock Energy að gera í samstarfi við Tækniháskólann í Noregi (NTNU). Menn frá norsku rannsóknarstofnuninni SINTEF og norsku jarðhitastofnuninni CGER fylgjast líka spenntir með þessu verkefni, enda alltaf gaman þegar ný tækni bætist í orkuflóruna.

Hér má líka minna á að í Noregi eru menn framsýnir í að þróa nýja möguleika í orkugeiranum. Þar við hina vogskornu strönd er nú risin seltuvirkjun, sem er rannsóknarverkefni hjá Statkraft (Statkraft er e.k. Landsvirkjun þeirra Norðmanna). Og olíufélagið Statoil er með á prjónunum risastórar fljótandi vindrafstöðvar djúpt útí Norðursjó. Þar hyggst Statoil nýta sér reynslu sína af flotpöllum, sem fyrirtækið hefur lengi notað í olíuvinnslunni.

Orkubloggaranum þykir svolítið ergilegt að horfa upp á öll þessi spennandi verkefni þarna hjá vinum okkar austan Síldarsmugunnar. Það er líka athyglisvert að á sama tíma og Norðmenn ætla að fara að bora þúsundir metra niður í bergið til þess eins að ná í smá yl, talar hávær hópur fólks hér heima á Íslandi gegn því að eitthvert mesta háhitasvæði heims sé nýtt til að framleiða einhverja ódýrustu endurnýjanlegu raforku í heimi. Það er líka slæmt að hér á landi er umræðan öll í einum graut. Það hvar eigi að virkja, fyrir hvaða starfsemi eigi að virkja og hverjir eigi að virkja er öllu blandað saman og ómögulegt að átta sig á hvað fólk eiginlega vill.

Umrætt jarðvarmaverkefni Rock Energy er hugsanlega bara fyrsta skrefið í ennþá metnaðarfyllri áætlunum Norsaranna. Um allan heim er nú horft til möguleika á að nýta s.k. hot rock til að sjóðhita kalt vatn og nota gufuþrýstinginn til að framleiða raforku - eða að nota vatnið til hitaveitu í anda þess sem gerist á Íslandi.

Norðmenn eru með mikla reynslu af því að bora djúpt undir yfirborð jarðar í leit að olíu og gasi. Þessa þekkingu vilja þeir gjarnan nýta til að framleiða endurnýjanlega orku. Og þess vegna finnst þeim borðleggjandi að skoða möguleika á að nýta hitann djúpt í jörðu. Norsararnir tala um að í framtíðinni muni þeir bora 10 km niður og verða leiðandi í nýtingu á ofsahitanum í iðrum jarðar.

Þess hot-rock tækni er ennþá á tilraunastigi, en nýtur víða mikils stuðnings í baráttunni fyrir kolefnisminni heimi. Orkubloggarinn hefur áður minnst á það sem Bandaríkjamenn og Ástralir eru að gera á þessu sviði.

Sjálfur reyndi bloggarinn fyrir um ári síðan að vekja áhuga eins reyndasta verfræðifyrirtækisins á Íslandi á Ástralíu. Bloggarinn hélt því fram að þar væri tækifæri til að fara í jarðvarmaverkefni, sem væru að miklu leyti kostuð af áströlskum stjórnvöldum og sáralítil fjárhagsleg áhætta fyrir hendi. En því miður var ekki áhugi á því - sem var svolítið súrt því nú fyrir fáeinum dögum bárust fréttir af fyrstu styrkjunum til slíkra verkefna í Ástralíu. Þau lukkulegu fyrirtæki sem þar voru valin úr fengu hvert um sig sem samsvarar um 750 milljónum ISK til borunarverkefna þar í Suðrinu. Kannski engin svakaleg upphæð, en samt hefði verið gaman að sjá íslenskt verkfræðifyrirtæki í þeim ljúfa hópi.

Þar með er ekki sagt að íslenskir verk-og jarðfræðingar séu ekki tilbúnir að spá í nýjungar. Orkubloggarinn fær ekki betur séð en að hjá HS Orku séu menn byrjaðir að nota nýjar aðferðir til að "frakka". Ekki til að ná í gas eins og gert er vestur í Bandaríkjunum, heldur til að losa um bergið í Reykjanesskaganum til að auka vatnsrennslið og fá meiri gufuþrýsting. Spennandi, en sjálfsagt líka umdeilt rétt eins og fracking í New York!

Það er við hæfi hér í lokin að vekja sérstaka athygli á athyglisverðum atburði, sem verður hér á Íslandi þann 1. nóvember n.k. Þegar Michael Porter ásamt fleirum koma á ráðstefnuna Iceland Geothermal, sem íslenska fyrirtækið Gekon hefur unnið hörðum höndum að undanfarin misseri.

Vonandi verður þessi viðburður lóð á vogarskál þess að Íslendingar nái í enn ríkari mæli að nýta sérþekkingu sína og mikla reynslu af nýtingu jarðvarma. Bæði til að skapa landi og þjóð ný störf og meiri gjaldeyristekjur, en ekki síður vekja áhuga nýrra erlendra fyrirtækja til að fjárfesta á Íslandi. Frábært framtak.

 

Silfur!

Vikan sem leið færði okkur margar athyglisverðar fréttir.

Þar má nefna að bandarísk stjórnvöld ákváðu að leyfa E15 blöndu - sem þýðir 50% meiri styrk etanóls heldur en er í E10. Þó þetta muni sennilega ekki hafa mikil áhrif strax (af því þessi ákvörðun nær einungis til nýlegra bifreiða) hækkaði verð á maís samstundis. Það eru þó ekki endilega bein tengsl þarna á milli. Verðhækkunina á maís má líklega fyrst og fremst rekja til óhagstæðs veðurs. Hækkunin var að auki í takt við hækkun á olíu og gulli - sem sennilega kom einkum til vegna fallandi dollars og vaxandi ótta við verðbólgu.

Þetta eru óróatímar. Þó svo þeir séu margir sem reyna að telja okkur trú um að kreppan sé að baki og bjart sé framundan, er óvissan mikil og þokan á gatnamótum framtíðarinnar óvenju þykk. Sumir búast við verðhjöðnun á Vesturlöndum. Aðrir eru haldnir verðbólguótta.

Í Bandaríkjunum og víðar um heiminn eru peningar prentaðir villt og galið og dælt út í formi lána á afar lágum vöxtum, til að reyna að örva efnahagslífið (nema á Íslandi þar sem menn virðast halda að háir vextir og niðurskurður sé rétta svarið við atvinnuleysi). Þessi peningaprentun gæti haft jákvæð áhrif. En hún gæti valdið verðbólgu. Og ef hjörðin fer að trúa því að verðbólga sé í spilunum gæti senn myndast mikil bóla á hrávörumörkuðunum - þegar peningarnir leita skjóls í gulli og annarri hrávöru, fremur en að brenna upp í verðbólgubáli.

Þetta er Orkubloggaranum tilefni til að rifja upp einhverja geggjuðustu hrávörubólu allra tíma. Þegar tveir menn - bræðurnir Nelson Bunker Hunt og Herbert Hunt - urðu þess valdandi að silfurverð þrjátíufaldaðist si sona. Sú spákaupmennska með silfur endaði ekki gæfulega fyrir þessa tvo af auðugustu mönnum Bandaríkjanna, enda fer alltaf svo að lokum að markaðir leita jafnvægis. 

Það mætti reyndar pára margar bloggfærslur og jafnvel heilu bækurnar um ævintýralegt lífshlaup Hunt fjölskyldunnar. Fjölskyldunnar sem stóran hluta 20. aldarinnar var einhver sú allra efnaðasta í Bandaríkjunum og þó víðar væri leitað. Hunt er nafn sem klingir sömu bjöllum eins og Rockefeller, Howard Hughes eða Getty.  

Grunnurinn að ofsalegum auði Hunt-fjölskyldunnar var olíufélagið Hunt Petroleum, sem ættfaðirinn stofnaði snemma á 20. öldinni og gerði að stórveldi. Sá hét Haroldson Lafayette Hunt - jafnan kallaður HL Hunt eða bara HL. Hann var bandaríski draumurinn í sinni tærustu mynd; var kominn af fátækum bændum í Illinois en hélt í ævintýraleit til Arkansas snemma á 20.öldinni og fann þar gríðarlegar olíulindir. Og varð brátt efnaðasti einstaklingurinn í gjörvöllum Bandaríkjunum.

Sumir vilja meina að Ewing-fjölskyldan eigi sér fyrirmynd í Hunt-fjölskyldunni, enda minnir Jock Ewing um margt á ættföðurinn HL Hunt. Og þeir bræður JR og Bobby voru kannski stundum með svipaðan þankagang eins og Hunt-bræðurinir. En slíka samlíkingu álítur Orkubloggarinn vanvirðingu við Ewing'ana geðþekku. Jafnvel helstu skítaplott JR Ewing jafnast ekki á við vænisýkina, öfgarnar og takmarkalausa græðgina sem einkennt hefur svo marga úr Hunt-fjölskyldunni. 

Fátt er geðugt í fari Hunt-fjölskyldunnar. Það síðasta sem fréttist af afkomendum gamla HL Hunt var þegar eitt barnabarnabarn hans reyndi nýverið að komast yfir Hunt Petroleum (rétt áður en félagið var selt til XTO Energy) og stefndi í því skyni fötluðum föður sínum. Það er allt önnur saga og í dag ætlar Orkubloggið hvorki að fjalla um sögu Hunt Petroleum, slaginn um félagið né um stóðlífið hjá gamla HL Hunt, sem átti 15 börn með þremur konum. Þess í stað ætlar bloggið að staldra við það þegar áðurnefndir synir hans - Bunker og Herbert - ætluðu sér að auðgast ógurlega með því að ná kverkataki á silfurmarkaði veraldarinnar í lok áttunda áratugarins.

Áður en þetta silfurævintýri þeirra bræðra hófst, var Bunker Hunt reyndar löngu búinn að græða einhvern mesta pening sem sögur fara af. Og það á einhverjum stysta tíma sem sögur fara af! Það ævintýri gerðist þegar hann ákvað að leggjast í olíuleit í Mið-Austurlöndum og í N-Afríku. 

Fyrst hélt hann til Pakistan og tapaði milljónum dollara á misheppnaðri olíuleit þar. Þaðan skellti hann sér svo til Líbýu 1957 og fékk leitarleyfi á svæði nr. 65. Þar gekk heldur ekki of vel. En viti menn - rétt um það leyti sem hlutaféð var að verða endanlega brunnið upp hitti borinn í mark. Og það var sko ekkert smá skot; Nelson Bunker Hunt hafði fundið eina af stærri olíulindum heimsins. Þarna hreinlega gubbaðist upp olía úr sannkallaðri risalind og þegar líða tók á sjöunda áratuginn var gamli H.L. Hunt ekki lengur ríkasti maður heims - Bunker sonur hans hafði tekið framúr föður sínum.

Á þessum tímum var olía vel að merkja ekki sjálfkrafa ávísun á auðæfi. Olíuverð var lágt og vonin að hagnast vel á henni var að finna æpandi miklar lindir þar sem gumsið var nánast sjálfrennandi gosbrunnur. Og þannig var þarna í Líbýu; það eina sem þurfti var slanga fra Sarir-lindinni og útí skip. Fyrir vikið var Bunker Hunt skyndilega orðinn auðugasti maður veraldar og var metinn á bilinu 8-16 milljarða dollara.

En lífið er aldrei auðvelt. Nú stóð Bunker frammi fyrir þeirri erfiðu spurningu hvað gera skyldi við aurana, sem spýttust þarna upp úr líbýsku sandeyðimörkinni. Hunt-fjölskyldan er þekkt fyrir að vera svolítið af gamla skólanum og Bunker vildi koma peningunum í eitthvað öruggt. Þar að auki voru þetta verðbólgutímar og því áleit Bunker að líklega væri helst að finna skjól í hrávöru.

Best leist Bunky á að kaupa gull. En vegna bandarískra laga frá því á dögum Kreppunnar miklu var einstaklingum og fyrirtækjum í Bandaríkjunum bannað að safna að sér gulli. Það var sjálfur Roosevelt forseti sem hafði komið því banni á á fjórða áratugnum. Kannski var það ein af ástæðum þess að Bunker Hunt hugsaði demókrötum jafnan þegjandi þörfina og leit þá sömu augum eins og væru þeir kakkalakkar. En gullkaup komu sem sagt ekki til greina, því þá yrði olíubollunni Bunky stungið beint í steininn.

Þetta gullkaupabann demókratanna var loks afnumið um miðjan 8. áratuginn. Nixon hafði hætt að binda dollarann við gullfót og samþykkt voru lög þess efnis að einkaaðilar mættu á ný eiga gullpeninga og gullstangir (lögin tóku gildi í ársbyrjun 1974). En þarna um 1970 gat Bunker Hunt ekki komið ágóðanum í gull, nema eiga á hættu réttarhöld og fangelsi heima í Bandaríkjunum. Enda bölvaði hann oft hressilega yfir demókrötum, sem hann og fleiri fjölskyldumeðlimir töldu jafnan vera hreinræktuð skítseiði og gott ef ekki á launaskrá hjá sjálfu Sovétinu. Í huga Hunt'anna ríkir sem sagt sönn Suðurríkjastemning - og Austurstrandarelítan álitin meðal þess versta í mannheimum. Enda hafa sumar samsæriskenningarnar meira að segja bendlað Bunker Hunt og nokkra aðra ofurhægrimenn í bandaríska olíuiðnaðinum við morðið á JFK. En það er allt önnur saga.

Úr því að gullið var úr leik ákvað Bunker að taka það sem næst kemur eðalmálminum dýrðlega. Silfur! Þar spilaði inní að silfurúnsan var á einungis á um 1,5 dollara og hverjum manni augljóst að það verð var langt undir kostnaðarvirði þess að vinna silfur úr jörðu. Silfurverð var sem sagt nánast óeðlilega lágt og því kannski ekki galið að kaupa svolítið af silfri.

Bunker fékk bróður sinn Herbert með í púkkið og saman byrjuðu þeir að kaupa silfur í stórum stíl. Þetta var 1972 og brátt höfðu þeir bræður keypt yfir 200 þúsund únsur af silfri. Verðið á silfri tók nú að hækka umtalsvert - allt virtist leika í lyndi og eflaust hefðu sumir einfaldlega innleist hagnaðinn. En þeir Bunker og Herbert vildu meira... miklu meira. Sagt er að þarna hafi þeir séð tækifæri til að ná heljartökum á silfurmarkaðnum sem myndi skila þeim ofsagróða.

En nú kom smá babb í bátinn. Mið-Austurlönd voru að verða æ viðsjárverðari púðurtunna og árið 1973 rændi harðjaxlinn Gaddafi hershöfðingi völdum í Líbýu. Hann heimtaði strax að 51% olíuteknanna rynnu í ríkissjóð. Bunker Hunt  hringdi í snarhasti til Washington og vildi fá bandaríska flugherinn á svæðið eins og skot. En jafnvel þó svo repúblíkanar væru þá við stjórnvölinn í Hvíta húsinu gat Bunker ekki sannfært forsetann og hans menn um að velta Gaddafi úr sessi. Í Washington voru menn ennþá að sleikja sárin eftir Víetnam og lítt spenntir fyrir nýjum hernaðarátökum í framandi landi.

Bunker varð æfur og taldi víst að fjárans kommúnistarnir á Austurströndinni væru að vinna gegn honum. Þar átti hann við Rockefeller-fjölskylduna, sem ennþá var sú áhrifamesta í bandaríska olíuiðnaðinum. Gaddafi færði sig nú upp á skaftið og þjóðnýtti olíulindirnar og þar með lokaðist algerlega fyrir peningastreymið inn á reikninga Bunker's Hunt. Útlitið var alls ekki nógu gott fyrir Silfurdraum þeirra bræðra. Nú var úr vöndu að ráða.

Það breytti því ekki að þeir Bunker og Herbert voru þegar þarna var komið við sögu (ársbyrjun 1974) búnir að tryggja sér um 55 milljón únsur af silfri, sem höfðu tvöfaldast í verði (únsan var komin í um 3 dollara). Komið var að afhendingu mikils hluta af þessu silfri og leystu þeir það allt til sín.

En nú voru sumir orðnir vænisjúkir. Bunker var sannfærður um að Bandaríkjastjórn ætlaði sér að bæta silfri á bannlistann - að einstaklingum yrði senn bannað að eiga silfur og að þeir bræður myndu þurfa að losa allar silfurbirgðir sínar í snarhasti með tilheyrandi tapi.

Hann og Herbert gripu skjótt til aðgerða - leigðu í snarhasti nokkrar Boeing 707 flutningaþotur sem voru fylltar af silfri og flogið beinustu leið yfir Atlantshafið og til Sviss. Mágur þeirra sem átti stóran búgarð í Texas hafði lánað þeim tólf haglabyssuvopnaða kúreka og þessir ágætu lærissveinar Suðurríkjanna gættu góssins uns það var komið á áfangastað. Þar var herlegheitunum komið fyrir í traustum bankahvelfingum fjarri krumlu bandarískra stjórnvalda. Þannig hefur Sviss oft verið hreiður fyrir áhyggufulla bandaríska ofurkapítalista, sem ekki treysta á eigið kerfi heima fyrir.

Hvort fréttir af þessum flutningum höfðu áhrif á silfurmarkaðinn er ekki gott að segja. En alla veganna hækkaði verðið og var nú komið í um 4 dollara únsan. En þeir Bunker og Herbert voru ekki aldeilis á því að byrja að leysa út gróðann (þeir réðu nú yfir hátt í 10% af öllu silfri veraldarinnar). Í reynd voru þeir bara rétt að byrja.

Sökum þess að olíupeningarnir frá Líbýu voru hættir að streyma inn á bankareikninga Bunker's, vantaði þá bræður sárlega almennilegt fjármagn til að halda silfurleiknum áfram. Þeir flugu því beinustu leið til Persíu og óskuðu liðsinnis keisarans þar.

Sennilega hefur hinum gullslegna keisara Mohammad Reza Pahlavi ekki þótt silfur vera nógu spennandi stöff. Hafandi fengið afsvar í Tehran brunuðu Hunt-bræður nú á fund Faisal Sádakonungs. Hann nennti að hlusta og virtist ætla að stökkva á vagninn. En því miður fyrir þá Bunker og Herbert var Faisal myrtur skömmu síðar (í mars 1975). Fyrir vikið varð ekkert af því að Hunt-bræðurnir kæmu áformum sinum um frekari stórfelld silfurkaup í framkvæmd - í bili. Silfurmarkaðurinn róaðist, verðið lækkaði og næstu árin var silfurúnsan að dansa þetta í kringum 3-4 dollara.

Það gekk sem sagt brösuglega fyrir þá bræður að finna partner til að króa silfurmarkaðinn af. En þegar neyðin er stærst er hjálpin næst. Árið 1978 dúkkuðu skyndilega upp nokkrir forríkir Sádar, sem vildu taka þátt í spilinu og hjálpa Hunt-bræðrunum að koma áætlunum sínum í framkvæmd.

Það mun hafa verið ævintýramaðurinn John Connally - fyrrum ríkisstjóri í Texas og sá sem sat í bílnum með JFK þegar hann var myrtur í Dallas - sem kom Sádunum og Hunt-bræðrunum saman á fund. Connally var mikill töffari og var á þessum tíma kominn í Repúblíkanaflokkinn og á kaf í olíuiðnaðinn. Sjálfsagt hefur hann fengið sinn snúð fyrir samkomulag Arabanna við Bunker og Herbert Hunt. En skömmu síðar sóaði hann því fé í baráttu um forsetaútnefningu Repúblíkana, þar sem hann tapaði illa fyrir Reagan. Hverfur Connally þar með úr sögu þessari.

Plan Sádanna og Hunt-bræðra gekk eftir. Þeir tvöfölduðu nú silfurkaup sín frá því 1974 og verðið hækkaði hratt. Um mitt ár 1979 var silfurúnsan komin í 8 dollara og í september stóð únsan í 11 dollurum. Nú fóru margir að verða órólegir og líka spenntir; ekki síst þeir sem töldu að senn myndi verða silfurskortur í heiminum. Fyrir vikið var fjöldi manna og fyrirtækja sem byrjuðu að hamstra silfur. Verðið tók auðvitað geggjaðan kipp enn á ný og hækkaði á fáeinum vikum upp í 16 dollara únsan og svo í 32 dollara! Munum að þetta voru viðsjárverðir tímar; ofsatrúar-klerkarnir voru nýbúnir að ræna völdum í Íran, verðbólga var mikil í Bandaríkjunum og óvissan skapaði æ meiri eftirspurn eftir hrávörum. Skyndilega voru komnar kjöraðstæður fyrir hækkun á silfri og ýmsum öðrum hrávörum.

Hunt-bræðurnir héldu silfurkaupunum áfram á fullri ferð og nú var þriðji bróðirinn - Lamar Hunt - líka kominn í hópinn. Lamar var reyndar þekktari sem íþróttafrömuður og var m.a. stofnandi amerísku ruðningsfótboltadeildarinnar (AFL sem var undanfari NFL). Og silfur rauk nú upp í verði sem aldrei fyrr. Snemma árs 1980 virtist allt orðið vitlaust á silfurmörkuðunum og verðið á únsunni fór yfir 50 dollara! Allir virtust vilja vera með í peningamaskínu Hunt-bræðranna og kaupa silfur.

Nú fóru allskonar sögur á kreik. Skyndilega varð altalað að Hunt-bræður væru um það bil að kaupa sjálft Texaco, sem þá var eitt af stærstu olíufélögum heimsins. Sumir hrukku við, því þetta þýddi að bræðurnir myndu líklegast ætla að selja megnið af silfrinu. Þetta varð til að stöðva verðhækkanir á silfri - í bili.

Silfursamningar Hunt-bræðranna höfðu hæst farið langt yfir 5 milljarða USD að verðmæti. Nú þegar smá slaki kom á verðið, lá verðmætið í ca. 4,5 milljörðum dollara. Talið er að þá hafi þeir bræður samtals verið búnir að borga innan um 1 milljarð dollara fyrir alla þessa samninga. Þ.a. á þessum tíma - jafnvel þegar silfurverðið var talsvert frá því sem það fór hæst - voru þeir með 3-4 milljarða USD í hagnað. Það þykir talsverður peningur í dag og þótti hreinlega stjarnfræðilega há fjárhæð fyrir 30 árum. Hunt-bræðurnir voru tvímælalaust í fámennum hópi allra ríkustu manna veraldar.

Það makalausa er að flestir virðast sammála um það, að EF þeir bræður hefðu á þessum tíma byrjað að selja silfurbirgðirnar hefði þeim tekist að fara út með gríðarlegan hagnað - jafnvel milljarða dollara. Þetta eru meiri peningar en gamli HL Hunt hafði önglað saman á allri sinni löngu olíuæfi. En Bunker og Herbert Hunt voru ekki á þeim buxunum að selja.

Hvað þeim bræðrum gekk til er og verður ráðgáta. Sumir segja að strákurinn Nelson Bunker hafi einfaldlega löngu verið búinn að missa trúna á peningaseðla og viljað eiga "raunveruleg verðmæti" - eins og gull eða silfur. Hann var líka sannfærður um að Bandaríkin væru á rangri braut og senn færi þar allt fjandans til.

Aðrir segja að þeir hafi ætlað að eignast svo mikið af kaupsamningum um silfur, að þegar kæmi að afhendingu yrði ekki nokkur séns fyrir seljendurna að útvega silfrið - nema kaupa það af þeim bræðrum á því verði sem þeir sjálfir ákvæðu. Það að króa markaðinn þannig af með kaupum á bæði hrávörunni og futures, hefur löngum verið draumur svakalegustu spekúlantanna. En ennþá hefur slík aðferð ekki gengið eftir með neina hrávöru... ekki enn.

Bunker hélt því alla tíð fram að ekki hafi hvarflað að honum að reyna að ná tangarhaldi á silfurmarkaðnum eða misbeita stöðu sinni þar. Hann hafi bara einfaldlega viljað eiga silfur því það væri góð fjárfesting og alvöru verðmæti.

En hvað sem því líður, þá var þeim sem stjórnuðu kauphallarviðskiptum westra nóg boðið. Hrávörukauphallirnar í Bandaríkjunum töldu Hunt-bræðurna vera að misnota markaðinn og til að þrengja að möguleikum manna til að versla með silfur var reglum þar breytt í snarhasti. Fyrir vikið hægðist á silfurviðskiptum, líkt og hjá bíl sem keyrir útí straumvatn, og verðið tók að síga.

Þar að auki var demókratinn Paul Volcker orðinn Seðlabankastjóri í Bandaríkjunum og hann var harðákveðinn í því að vinna á verðbólgunni heima fyrir, sem var komin vel yfir 13%! Bankinn snarhækkaði vexti og dró úr heimildum fólks og fyrirtækja til hrávöruviðskipta. Þetta leiddi til þess að peningar streymdu í skuldabréf og verðfall varð á hrávörum.

Verð á silfri tók nú að falla hratt og únsan var brátt komin undir 40 dollara. Vikurnar í febrúar og mars 1980 einkenndust af mikilli dramatík. Eftir miðjan mars fréttist af Bunker í París þar sem hann var sagður sitja á fundum með evrópskum bankamönnum. Og að svitinn rynni niður svírann í stríðum straumi. Þetta leit ekki vel út; verð á silfri hélt áfram að falla og únsan fór niður í 20 dollara.

Í reynd var spilið búið. Frá og með 26. mars 1980 hættu þeir Hunt-bræður að kaupa silfur, enda var þeim nú orðið ljóst að þeir gætu ekki staðið við gerða samninga. Lukkan var að snúast í höndum þeirra með ógnarhraða. Og nú sprakk blaðran í tætlur. Daginn eftir - 27. mars 1980 - var upphafsverðið á silfurúnsunni í rétt rúmum 15 dollurum. Og féll á ógnarhraða. Í lok dagsins hafði verðið lækkað um þriðjung og var komið undir 11 dollara únsan. Þessi ægilegi fimmtudagur hefur síðan kallast Silver Thursday í sögubókunum.

Við getum ímyndað okkur hvernig þeir Bunker og Hunt lágu þvalir undir sængum sínum aðfararnótt 28. mars á því Herrans ári 1980. Fyrir örfáum dögum höfðu þeir bræður verið meðal ríkustu manna veraldarinnar. En nú var eiginfjárstaða þeirra allt í einu komin í bullandi mínus. Skuldir þeirra umfram eignir námu vel yfir milljarði USD sem var heimsmet. Líklega hafði aldrei áður í sögu fjármálaviðskipta heimsins nokkur einkaaðili verið í ámóta stöðu. Þótti mörgum erfitt að skilja hvernig annað eins gat gerst.

Það er til marks um gríðarlegt umfang þessa gjaldþrots að það olli verulegu (en þó aðeins tímabundnu) verðfalli á hlutabréfamörkuðum og sjálfur Seðlabanki Bandaríkjanna þurfti að koma að uppgjörinu til að forða bönkum frá því að sogast með ofan í silfurhringiðu bræðranna. Fræg er sagan af Volcker Seðlabankastjóra á næturfundi aðfaranótt 28. mars á jakkanum yfir náttbuxurnar. Þetta var nánast neyðarástand og má kannski að einhverju leyti líkja við það sem gerðist þegar Lehman Brothers rúlluðu haustið 2008.

Ákveðið var að bjarga þeim bræðrum ekki - ekkert frekar en Lehman Brothers. Og Hunt-fjölskyldan mátti leggja fram háar tryggingar til að liðka fyrir lausn. Margrét Hunt, sem var aðalerfingi Hunt Petroleum og stóra systir þeirra bræðra (elst af samtals 6 alsystkinum og 15 börnum gamla HL Hunt) spurði þá forviða hvað þeir hefðu eiginlega verið að pæla! Sagt er að Bunker hafi svarað heldur kindarlegur á svip, að hann hefði bara ætlað að græða smá pening. Þannig fór nú það.

Sjálfur hefur Bunker Hunt alltaf haldið því fram að silfurblöðruna 1979-80 hafi einungis að litlu leyti mátt rekja til þeirra bræðra. Þúsundir og tugþúsundir spákaupmanna hafi séð hvernig þeir bræðurnir græddu á silfurkaupum sínum og skyndilega vildu allir vera með. Markaðurinn hafi snögglega yfirfyllst af gráðugum spekúlöntum og þegar blaðran blés upp og sprakk hafi verið auðvelt að benda á þá bræður sem sökudólga. Staðreyndin hafi aftur á móti verið sú að þeir hafi orðið fórnarlömb græðgi annarra og þess að bandarísku hrávörukauphallirnar og Seðlabankinn breyttu leikreglunum þegar spilið stóð sem hæst.

Næstu árin fóru í að gera upp þetta risagjaldþrot bræðranna. Olíulindir í Jemen og búgarðar í Ástralíu; allt fór þetta í skuldahítina. En eins og gerist með flest snyrtileg ævintýri auðmanna, fór þetta auðvitað allt vel að lokum. Dálaglegir samningar við banka, sem áttu himinháar kröfur á bræðurna, og fjármunir sem til þeirra áttu eftir að falla í framtíðinni úr sjóðum sem pabbi þeirra hafði stofnað fyrir börn sín, áttu eftir að losa bæði Bunker og Herbert úr gjaldþrotasnörunni.

Bunker hlaut að vísu dóm fyrir að beita ólögmætum viðskiptaklækjum og markaðsmisnotkun. En hann reis upp á ný sem vellauðugur maður og einbeitti sér að ræktun veðhlaupagæðinga westur í Texas. Bunker á líka olíufélagið Titan Resources, sem er með starfsemi í Eþíópíu og víðar í Afríku. Það er sem sagt hvergi nærri svo að Hunt-bræðurinir séu hættir í olíunni, þó svo séu komnir á níræðisaldur. Enda er olían kröftugri en flest annað í heimi hér.

Og þó svo gamli maðurinn komi ekki lengur nálægt silfri er hann ennþá sannfærður um að þar séu peningarnir hvað best geymdir. S.l. sumar þegar únsan var í um 16-18 USD var haft eftir honum að það væri gott verð til að kaupa. Og viti menni. Á föstudaginn síðasta var silfurúnsan... komin yfir 24 dollara. Öldungarnir vita hvað þeir syngja. Eða er kannski bara að myndast ný silfurbóla?

 

Vítislogar

Ein af mörgum óskaborgum sem Orkubloggarinn á eftir að heimsækja er Ashgabad. Kannski ekki sérstaklega frumleg ósk. Það er nefnilega sagt að leiðir allra liggi þessa dagana einmitt til Ashgabad. Þ.e.a.s. leiðir orkuboltanna; fyrirtækja eins og breska BP, bandaríska Chevron og franska Total.

Kemur varla á óvart. Nafn borgarinnar mun reyndar þýða hvorki meira né minna en Borg ástarinnar. En ástin sem þessi fyrirtæki eru að leita eftir í Ashgabad, er ást full af orku. Aðdráttaraflið liggur í æpandi gasauðlindum Túrkmenistans.

Ashgabad er höfuðborg þessa merkilega lands, þarna austan við Kaspíahafið. Túrkmenistan er sem kunnugt er eitt af fyrrum lýðveldunum Sovétríkjanna. Við fall Sovétsins öðlaðist Túrkmenistan sjálfstæði, en breytingin var þó ekki meiri en svo að það var sjálfur leiðtogi kommúnistaflokksins í Túrkmenistan ("aðalritari" eins og það var kallað) sem varð forseti landsins, sem í reynd er einræðisríki. Þetta var hinn alræmdi Saparmurat Niyazov, sem eftir það lét nefna sig Turkmenbashi; hinn mikli leiðtogi Túrkmena.

Túrkmenistan er gasrisi (einungis Rússland, Íran og Katar búa yfir meira af vinnanlegu gasi í jörðu heldur en Túrkmenistan). Fyrir vikið er Túrkmenistan nú í kastljósi hins orkuþyrsta heims. Fram fer mikið kapphlaup um aðganginn að bæði gaslindum landsins og olíunni í Kaspíahafshéruðunum. Þarna eru á ferð Kínverjar, Rússar, Persar og Indverjar og ekki síður útsendarar frá Evrópu. Allir vilja komast í gas Túrkmena og ekki útséð með það hvernig sú barátta fer.

Túrkmenistan er um margt afar sérkennilegt land. Íbúarnir eru einungis um 5 milljónir og að flatarmáli er landið um fimm sinnum stærra en Ísland. En þetta eru ekki eintómar grænar gresjur. Stærstur hluti Túrkmenistan er nefnilega eyðimörk; Karakum-eyðimörkin alræmda sem nær yfir 70-80% alls landsins.

Og það er einmitt þar í miðju þessarar riseyðimerkur sem okkur birtast svo ljóslifandi hinar gífurlegu gaslindir í Túrkmenistan. Þarna brenna nefnilega furðulegir eilífðareldar, þar sem gas streymir upp á yfirborðið og brennur líkt og þarna sé sjálft anddyri þess alræmda Svarta með klaufirnar.

Það vari upphafi áttunda áratugar liðinnar aldar - á þeim tíma sem gula Tonka-grafan var helsta gull Orkubloggarans - að sovéskir jarðfræðingar voru að bora eftir gasi þarna í auðninni austur í Túrkmenistan. Og þá komu bormenn niður á mikla hella sem voru fullir af gasi. En svo fór að yfirborið (hellaþakið) gaf sig, borinn hrundi niður og gas tók að streyma upp á yfirborðið.

Til að geta athafnið sig á svæðinu án þess að hætta væri á gaseitrun var ákveðið að kveikja í gasinu og láta það brenna, eins og algengt er á gasvinnslusvæðum. En gasið fuðraði ekki bara upp sísona, heldur reyndist þarna vera mikið og stöðugt gasútstreymi úr jörðu. Og núna hafa eldarnir logað sleitulaust í nærri fjóra áratugi!

Svona eilífðarloga er reyndar að finna mun víðar í heiminum. Ekki alveg jafn svakalega, en engu að síður elda sem brenna stanslaust ýmist vegna gasuppstreymis eða vegna kola í jörðu. Þetta þekkist t.a.m. á all mörgum stöðum í Mið-Asíu og litlir kolaeldar finnast líka nokkuð víða á gömlum kolanámusvæðum í bæði Bandaríkjunum og Kína. Og þegar Orkubloggarinn var í Azerbaijan s.l vor, skaust hann einmitt út fyrir Bakú til að kíkja á svona eilífðareld, þar sem gas streymir úr jörðu skammt fyrir utan Bakú. En það var auðvitað ekkert í líkingu við þessa ógnvekjandi gaselda í Karakum-eyðimörkinni í Túrkmenistan, sem sumir nefna innganginn að Víti.

Já - þetta er í senn furðulegt og heillandi. En eftir að áðurnefndur furðufugl Saparmurat Niyazov náði völdum í hinu nýsjálfstæða Túrkmenistan einangraðist landið og náði ekki að hagnast á gaslindunum eins og búast hefði mátt við. Á þeim tímum hafði Túrkmenistan engar gasleiðslutengingar við umheiminn, að frátöldum gömlu sovésku gasleiðslunum og næstu árin gerðist fátt markvert í orkumálum Túrkmena.

Efnahagsþrengingarnar sem herjuðu á Rússland og fleiri ríki í Rússneska sambandinu sem þá var og hét, smituðu út frá sér. Tíundi áratugurinn í Túrkmenistan fór aðallega í að reisa risastórar gullstyttur af leiðtoganum, svo landsmenn gleymdu nú örugglega ekki hans guðdómlegu ásjónu. Verð á olíu og gasi var fremur lágt og enginn virtist áhugasamur um að stinga nýjum rörum í gaslindirnar ógurlegu þarna djúpt inni í Mið-Asíu.

En tímarnir breytast - og það stundum með undrahraða. Það voru reyndar blessaðir Persarnir sem fyrstir sáu hag í því að tengja sig þarna við. Árið 1997 opnaði lítil og nett 200 km löng gasleiðsla frá vestanverðu Túrkmenistan og til borgarinnar Kordkuy sem liggur nyrst í Írak, rétt hjá landamærunum að Túrkmenistan. Þetta var kannski ekkert stórmál, en var reyndar fyrsta millilanda-gastenging Túrkmena sem ekki lá um rússneskt landsvæði.

Það var þó fyrst eftir að nýr forseti tók við völdum í Túrkmenistan í ársbyrjun 2007 - ljúflingurinn með lipra nafnið Gurbanguly Berdimuhamedov - að hlutirnir komust á almennilega hreyfingu. Lögð var önnur gasleiðsla til Íran, sem þeir Berdimuhamedov og Mahmoud Ahmadinejad  Íransforseti opnuðu með pompi og pragt í janúar s.l. (2010). Myndinni hér að ofan var einmitt smellt af við það ánægjulega tækifæri.

Og varla hafði Berdimuhamedov svarið embættiseiðinn árið 2007 þegar Kínverjar birtust í höfuðborginni Ashgabad. Kínverjum virðist einkar lagið að koma hlutunum í framkvæmd. Párað var undir samninga med det samme og aðeins tveimur árum síðar var komin 3.500 km gasleiðsla frá Túrkmenistan og all leið til Kína! Algerlega magnað.

Þessi fyrsti áfangi leiðslunnar mun hafa kostað skitna 7 milljarða dollara og á næstu árum stendur til að stækka hana og margfalda flutningsgetuna. Það var sjálfur Kínaforseti Hu Jintao sem vígði leiðsluna í desember 2009 ásamt  Berdimuhamedov, svo og forsetum Uzbekistan and Kazakhstan. Sannkallað Mið-Asíu gaspartý.

Nú fóru hlutirnir að gerast hratt. Bæði Rússar og ESB höfðu fölnað upp við að sjá  hvenrig gasið frá Túrkmenistan (ásamt gasi frá Uzbekistan og Kazakhstan) fór allt í einu að streyma austur á bóginn til Kína. Og menn brugðust skjótt við. Pútin kom askvaðandi til Ashgabad og faðmaði Berdimuhamedov í blómahafi. Samið var um endurnýjun á gasleiðslum til Rússlands og gasið frá Túrkmenistan var svo sannarlega komið á beinu brautina til bæði suðurs, austurs og norðurs.

Í Brussel lá mönnum við yfirliði. Voru Evrópumenn endanlega að missa af aðgangi að Túrkmenagasinu? Enn er allsendis óvíst hvort ESB fái nokkru sinni Nabucco-leiðsluna sína austur eftir Tyrklandi og til Kaspíahafsins. En þrátt fyrir að þá tengingu vanti, var nú óðar ráðist í samningaviðræður um að Túrkmenar myndu líka selja gas til vesturs. Það leit reyndar alls ekki vel út með að þar næðist árangur. Túrkmenar bættu fyrst við einum nettum samningi við  Afgani, Pakistana og Indverja um gassölu þangað, sem er leiðsla upp á rúma 1.800 km og næstum geggjaða 8 milljarða USD. Í Evrópu óttuðust menn að Túrkmenum þætti þetta orðið gott í bili.

En svo allt í einu nú í sumarbyrjun (2010) lýsti Berdimuhamedov því yfir að hátt í 1000 km gasleiðsla verði senn lögð vestur að Kaspíahafi. Hjá skrifstofum framkvæmdastjóra orkumála í Brussel fóru menn loks að geta brosað. Kannski kemst gasleiðsla frá Túrkmenistan í átt til Evrópu bráðum á kortið.

En það er langt í land! Þó svo talað sé um að senn verði komin gasleiðsla frá nokkrum stærstu gaslindum Túrkmena og að austurströnd Kaspíahafsins, þá er eftir að tengja hana við Bakú. Eftir botni Kaspíahafsins! Og frá Bakú í Azerbaijan er næstum óendanlega langt vestur eftir Kákasus-löndunum og endilöngu Tyrklandi þar til gasið yrði loks komið til Evrópu.

Og svo gæti allt eins farið, að Túrkmenagasið sem streyma mun í vesturátt, taki skyndilega beygju norður til Rússlands eða suður til Íran. Enn er alltof snemmt fyrir Evrópu að skála fyrir því að gas frá Túrkmenistan muni í framtíðinni halda heimkynnum Evrópubúa þokkalega hlýjum. Risaspurningunni um hvort Evrópa losni nokkru sinni undan gashrammi Rússa, hefur ennþá ekki verið svarað.

 

Skóflustungur

Etanól er sniðugt eldsneyti. En hefur þann stóra galla að vera framleitt úr korni og öðrum manneldisplöntum. Í Bandaríkjunum berjast menn við að finna hagkvæmar leiðir til að framleiða það sem kallað er annarrar kynslóðar etanól. Sem er etanól unnið úr sellulósa; þ.e. úr óætu hlutum plantnanna.

Vesenið er að þetta annarrar kynslóðar etanóleldsneyti ætlar að láta á sér standa. Jafnvel þó svo snillingar eins og Vinod Khosla og margir aðrir stórir fjárfestingasjóðir dæli í þetta peningum. Öll þykjast fyrirtækin vera alveg á mörkum þess að koma með lausnina. Dæmi er  Range Fuels, sem hefur lofað að brátt streymi annarrar kynslóðar etanól á markað frá nýju verksmiðjunni þeirra sem er að rísa í smábænum Soperton í Georgíufylki. Myndin hér að ofan er einmitt frá því fyrsta skóflustungan var tekin að verksmiðjunni þar. Range Fuels er bara eitt af mýmörgum grænorkuverkefnum áðurnefnds Vinod's Khosla, sem er einungis einn í hópi margra sem veðja stíft á annarrar og þriðju kynslóðar etanól.

En eitthvað virðist ganga hægt að koma þessu annarrar kynslóðar etanóli á brúsana. Orkubloggarinn er satt að segja farinn að efast um að súperetanól-draumurinn rætist í bráð. Hvort sem það er annarrar kynslóðar biofuel eða þriðju kynslóðar þörungasull. Þetta kann að koma e.h.t. í framtíðinni. En hugsanlega er miklu raunhæfara að heimurinn einbeiti sér að öðru og heldur óhollari alkóhóli. Nefnilega árans tréspíranum. Metanóli.

Svo skemmtilega vill til að Íslendingar gætu þar orðið meðal brautryðjenda. Framleiðsla á metanóli - og jafnvel bráðum einnig á DME - er að hefjast á Íslandi. Metanólverksmiðja Carbon Recycling International (CRI) er að rísa við Svartsengi. Og uppi eru hugmyndir um DME-verksmiðju í Hvalfirði.

Hjá CRI í Svartsenginu er líklega á ferðinni einhver mesta frumkvöðlastarfsemi á landinu um þessar mundir. Ef vel tekst til gæti þetta orðið mikilvægt skref til að byggja upp nýjan og jafnvel umfangsmikinn iðnað á Íslandi. Ekki veitir af.

Þetta er spennandi. Ekki var búið að tryggja fjármögnun verksmiðjunnar í Svartsengi þegar hrunið skall á haustið 2008. Það lagðist illa í Orkubloggarann. En fyrirtækinu tókst hið ótrúlega; að fá nýtt fjármagn inní verkefnið á þessum erfiðu tímum.

Og í október í fyrra (2009) var fyrsta skóflustungan tekin að metanólverksmiðjunni við Svartsengi. Að viðstöddum Nóbelsverðlaunahafanum George Olah, sem hefur verið einn helsti boðberi þess að veröldin nýti metanól sem eldsneyti. Myndin hér til hliðar var einmitt tekin við það tækifæri. Veðrið var svolítið hryssingslegt, en dúndur hressandi.

Til að nota metanól í háu blöndunarhlutfalli sem bifreiðaeldsneyti, þarf að breyta bifreiðunum. Venjulegar vélar þola ekki mikinn styrk metanóls í eldsneytinu. Vandamálin munu t.d. bæði vera gangsetningartruflanir og tæring. Þess vegna er horft til þess að nota metanólið fremur sem lítinn hluta á móti bensíni. Þ.e. nota blöndu metanóls og bensíns, sem óbreyttar bílvélar þola. Þar gæti hlutfall metanólsins verið 10% eða jafnvel 15%.

Stærsta vandamál fyrirtækja sem veðja á metanól er það að enn sem komið er nýtur metanól yfirleitt lítils stuðnings sem bifreiðaeldsneyti. Bæði í Bandaríkjunum og hjá ESB hafa stjórnvöld tregast við að leyfa sterkari metanólblöndu en sem nemur 3% af rúmmáli. Sbr. t.d. tilskipun Evrópusambandsins um eldsneytisstaðla (Fuel Quality Directive nr. 2009/30).

Það yrði mikill ávinningur fyrir metanóliðnaðinn ef sterkari metanólblanda yrði staðall. Það myndi leggja grunn að öflugum metanóliðnaði, rétt eins og gildir um E10 (15% etanól á móti 90% bensíns). E10 staðallinn er í reynd grundvöllurinn að etanóliðnaðinum í Bandaríkjunum. Án slíkra staðla er hætt við að þróunin verði mjög hæg og fjármagnið treysti sér ekki í verkefnin vegna of mikillar áhættu.

Það er ekkert grín að ætla að koma með nýtt eldsneyti á markað í Bandaríkjunum. Jafnvel þó það verði bæði grænt og vænt. Bandaríski etanóliðnaðurinn tjaldar öllu til að berjast gegn slíku. Það var alveg makalaust að fylgjast með massífum lobbýismanum westur í Washington DC s.l. vor - gegn metanóli. Þar voru á ferð bæði olíuiðnaðurinn og bandaríski bílaiðnaðurinn - en þó fyrst og fremst etanóliðnaðurinn. Þokkaleg þrenning að eiga við! Ástæðan var sú að skv. frumvarpinu var stjórnvöldum heimilað að ákveða nýjan almennan staðal fyrir metanóleldsneyti - allt að M85! Jafnvel þó svo frumvarpið geymdi einnig ákvæði um að stefna að allt að 85% etanóli, beittu Etanólarnir sér af hörku gegn því að metanólið fengi að vera þarna með. 

Fulltrúadeild Bandaríkjaþings samþykkti nýja græna orkufrumvarpið í júní á liðnu ári (2009). En hvernig það mun endanlega líta út vitum við ekki. Ekki fyrr en Öldungadeildin hefur afgreitt frumvarpið. Ómögulegt er að segja hvort eða hvenær það verður. Og miðað við lætin er hætt við að metanólhvatar verði þá endanlega horfnir út frumvarpinu eða a.m.k. búið að draga úr þeim allar tennur.

Andstaðan við metanólið í þar vestra kemur sossum ekki á óvart. Ef metanólstandard upp á t.d M10 eða M15 yrði samþykktur myndi það geta haft slæm áhrif á etanóliðnaðinn. Það væri talsvert högg fyrir etanólið ef allt í einu væri hægt að renna inn á bensínstöð og dæla M10 eða M15 á bílinn. Þar með væri hin fræga E10 blanda skyndilega búin að fá dúndrandi samkeppni - frá vöru sem hefur t.d. þann kost umfram etanólið að vera unnin úr m.a. koldíoxíði, meðan etanólið er unnið úr korni og fleiri undirstöðum fæðuframboðs! Þarna er ólíku saman að jafna. Þar að auki er miklu ódýrara að framleiða metanól heldur en etanól. Líklega um 20-25% ódýrara m.v. orkuinnihald. Metanól virðist óneitanlega skynsamari kostur en etanól - en það er stundum bara ekki nóg.

Orkupólitíkin er skrítin tík. Og meðan metanól fær ekki meira vægi hjá stjórnmálamönnunum leitar fjármagnið sem er tilbúið að fara í eldsneyti af þessu tagi, fremur í etanóliðnaðinn.

Þar með er þó alls ekki búið að dæma metanól úr leik. Í stað þess að metanólbensín (t.d. M10) verði að veruleika gæti metanól nýst sem eldsneyti á díselvélar. Þá væri metanólinu umbreytt í DME (CH3-O-CH3), sem unnt er að nota sem  eldsneyti á díselvélar og gæti t.d. hentað skipum og flutningabílum. Einungis mun þurfa að gera smávægilegar breytingar á vélunum til að geta notað DME. Þetta er eldsneytið sem menn tala nú um að framleiða í sérstakri verksmiðju í Hvalfirði. Þannig getur metanól orðið hlekkur í því að framleiða íslenskt DME.

Enn sem komið er er einungis eitt land í heiminum sem hefur gert alvöru úr því að nota metanól sem eldsneyti á bifreiðar. Reyndar ekkert smá land - því þetta er sjálft Kína. Kínverjarnir eru á fullu í að framleiða bílvélar sem brenna hvorki meira né minna en M85 (85% metanól). Þarna í Austrinu kann því brátt að myndast verulega stór markaður fyrir metanól. Og það sem er sæmilega stórt í Kína, ætti að gefa ýmis tækifæri!

En vandamálin eru mörg. Það er ennþá varla hægt að tala um að til sé raunverulegur eldsneytismarkaður fyrir metanól hér á Vesturlöndum - né fyrir DME. Það er reyndar svo að eldsneytisverð úr dælunni ræðst ekki bara af olíuverði. Heldur t.d. líka af afköstum olíuhreinsunarstöðvanna. Þróunin síðustu misserin hér á Vesturlöndum hefur verið mikill samdráttur í rekstri olíuhreinsunarstöðva. Í Bandaríkjunum er t.a.m. vart hægt að lýsa þessu öðru vísi en að um sé að ræða hreinar raðlokanir í bransanum. Sú þróun mun valda hækkunum á bensínverði þegar (ef!) eftirspurnin vex á ný. Það gæti reynst metanóliðnaðinum vel. Og auðvitað öðrum tegundum af eldsneyti, sem keppa við hefðbundið eldsneyti.

Ennþá eru hvatarnir samt ónógir og ennþá er bensínverð í Bandaríkjunum of lágt til að hvetja fjármagnið til að hugleiða metanólframleiðslu af alvöru. Það virðist einfaldlega ennþá vera unnt að bjóða mönnum olíusullið á spottprís - jafnvel þó svo hráolían kosti sitt þessa dagana. Það er því á brattann að sækja fyrir metanólið. 

En það er margt að gerast. Orkubloggarinn hefur hér á blogginu stundum lýst aðdáun sinni á Kanada. Eldsneytisstefna Kanadamanna er einmitt eitt af því sem gerir landið áhugavert. Þarna má t.d. nefna reglur í Bresku Kólumbíu um að stórauka hlutfall á eldsneyti sem losar lítið kolefni. Reglugerðin sú nefnist Renewable and Low Carbon Fuel Requirements Regulation (RLCFRR) og tók hún gildi 1. janúar s.l. (2010). 

Þarna eru sett metnaðarfull markmið, sem ásamt kolefnisstefnu kanadísku alríkisstjórnarinnar gætu gert Kanada að leiðandi ríki í að nota t.d. bæði metanól og DME. Ætti Ísland kannski að einbeita sér meira að góðum og nánum samskiptum við Kanada?

 

Carter, Chris og Hirsch

Bölmóðarnir segja okkur að alvarleg olíukreppa sé handan við hornið. Alveg að bresta á. Jafnvel innan 5 ára, kannski innan 10 ára og örugglega innan 20 ára.

Okkur er sagt að sá tímapunktur sé að renna upp að olíuframleiðsla muni ekki lengur geta annað eftirspurninni. Allar stærstu olíulindirnar séu að komast á hnignunarstigið og ekki hafi tekist að finna nógu margar smærri lindir til að fylla upp í skarðið. Þess vegna sé ójafnvægi óumflýjanlegt. Og þá muni olíuverðið rjúka upp - með skelfilegum afleiðingum fyrir efnahagslífið allt og kaupmáttur almennings hrynja. Peak Oil í seinni dekkstu mynd.

Það er sossem ekkert nýtt að menn álíti olíuna vera á þrotum. Yfirvofandi endalokum olíuvinnslu hefur verið spáð allt frá því skömmu eftir að olíuöldin byrjaði fyrir meira en hundrað árum! Þessi grýla hefur rumskað reglulega. Spár um yfirvofandi Peak Oil hafa þó aldrei verið jafn áberandi eins og núna, enda þykir mörgum óvenjusterkar vísbendingar um að við séum komin upp á framboðs-hásléttuna og héðan af hljóti leiðin að liggja niður við.

En þó svo sjaldan hafi meira verið talað um Peak Oil en einmitt allra síðustu árin, má samt segja að hápunktinum í slíkum dómsdagsspám hafi verið náð strax á áttunda áratug liðinnar aldar! Þegar sjálfur forseti Bandaríkjanna birtist ítrekað á sjóvarpsskjáum allra landsmanna þar í Westrinu og boðaði að brátt myndu skelfilegar afleiðingar olíuskorts steypast yfir bandarísku þjóðina.

Jamm - það var blessaður ljúflingurinn Jimmy Carter sem þar var á ferð. Í huga Orkubloggarans, sem einmitt byrjaði 13 ára gamall að fylgjast með orkumálum í tengslum við "litlu orkukreppuna" í lok 8. áratugarins og valdatöku Klerkanna í Íran, standa tvær ræður hnetubóndans góða þarna upp úr. Þær eru að mati bloggarans ævarandi áminning þess að maður á að fara varlega í spádóma og gæta hófs.

Fyrri af umræddum ræðum Carter's er frá 18. apríl 1977. Þar sagði forsetinn m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggarans): "Tonight I want to have an unpleasant talk with you about a problem that is unprecedented in our history. With the exception of preventing war, this is the greatest challenge that our country will face during our lifetime. 
The energy crisis has not yet overwhelmed us, but it will if we do not act quickly. It's a problem that we will not be able to solve in the next few years, and it's likely to get progressively worse through the rest of this century" [þarna er vel að merkja átt við 20.öldina].

"The oil and natural gas that we rely on for 75 percent of our energy are simply running out... Unless profound changes are made to lower oil consumption, we now believe that early in the 1980's the world will be demanding more oil than it can produce. Inflation will soar; production will go down; people will lose their jobs. Intense competition for oil will build up among nations and also among the different regions within our own country. This has already started."

Sem sagt allt að fara fjandans til vestur í Bandaríkjunum árið 1977. Ekki nóg með að ýjað sé að milliríkjaátökum, heldur jafnvel líka borgarastyrjöld innan Bandaríkjanna. Vegna olíuskorts.

Sérstaklega er athyglisvert að þarna lýsti sjálfur forseti Bandaríkjanna þeirri skoðun sinni, að olíuframleiðsla heimsins myndi ná endanlegu hámarki snemma á 9. áratugnum (early in the 1980's). Þessi orð voru sögð árið 1977 og það ár framleiddi veröldin um 60 milljón olíutunnur á dag. Núna næstum þrjátíu árum eftir að framleiðslan átti skv. Carter senn að ná hámarki, eru framleiddar um 85 milljón tunnur á dag (þar af um 72 milljón tunnur af hráolíu, en afgangurinn er aðallega NGL). Framleiðslan núna er sem sagt samtals rúmlega 40% meiri en þegar Carter fullyrti að toppurinn væri að bresta á.

Þetta var m.ö.o. bull hjá Bandaríkjaforseta. En við megum samt ekki gleyma því að Carter meinti vel. Hann vildi stórauka nýtingu endurnýjanlegra orkugjafa og þessi dökka mynd hafði kannski bara þann tilgang að afla tillögum hans um græna orkubyltingu stuðnings meðal þjóðar og þings. Sólarsellur voru settar á Hvíta húsið og fyrstu speglasólarorkuverin (CSP) byggð í Mojave-eyðimörkinni fyrir tilstilli almannafjár. En þessi tækni gat ekki keppt við lágt olíuverð og allt hrundi þetta og svaf svo værum svefni í um þrjátíu ár - allt þar til Washington komst aftur á þá skoðun að græn orka væri góð. Með kjöri Barack Obama sem forseta.

Ekki síður áhugaverð er önnur sjónavarpsræða Carter's, sem hann flutti tveimur árum síðar (15. júlí 1979 - sú ræða er reyndar miklu frægari en sú sem nefnd var hér að ofan og oftast nefnd The Crisis of Confidence Speech). Þar sagði Carter m.a. eftirfarandi - og kreppti hnefann svolítið hallærislega orðum sínum til áhersluauka (leturbreyting er sem fyrr Orkubloggarans):

"The energy crisis is real. It is worldwide. It is a clear and present danger to our Nation... Beginning this moment, this Nation will never use more foreign oil than we did in 1977 - never. The generation-long growth in our dependence on foreign oil will be stopped dead in its tracks right now and then reversed as we move through the 1980's, for I am tonight setting the further goal of cutting our dependence on foreign oil by one-half by the end of the next decade - a saving of over 4 1/2 million barrels of imported oil per day. To ensure that we meet these targets, I will use my Presidential authority to set import quotas. I'm announcing tonight that for 1979 and 1980, I will forbid the entry into this country of one drop of foreign oil more than these goals allow" [sjá u.þ.b. 20. mínútu ávarpsins og áfram].

Það fór reyndar svo að næstu árin snarminnkaði olíuinnflutningur Bandaríkjanna. Það fór meira að segja svo að árið 1985 fluttu Bandaríkin einungis inn rétt rúmlega 3 milljón tunnur af olíu pr. dag! En það gerðist ekki vegna afskipta Carter-stjórnarinnar - sem hafði orðið að víkja fyrir hernaðarmaskínu og Stjörnustríðsáætlunum Reagan's. Samdrátturinn varð vegna þess að sífellt meiri olía barst frá nýju vinnslusvæðunum í Alaska og innflutningsþörfin minnkaði líka vegna heldur slapprar stöðu í efnahagslífinu.

En olíuverðið hrapaði líka. OPEC missti öll tök á að stýra olíuframboði og eftir 1980 lækkaði olíuverð jafnt og þétt. Loks kom að því að olíueftirspurn í Bandaríkjunum vaknaði á ný og loksins árið 1993 fluttu Bandaríkin inn jafnmikið af olíu eins og verið hafði 1979, sem var um 6,5 milljón tunnur pr. dag (og þess vegna algjörlega óskiljanlegt hvað Carter var að þvaðra um að 50% samdráttur í olíuinnflutningi myndi jafngilda 4,5 milljón tunnum, en það er önnur saga).

En þrátt fyrir að eftirspurnin ykist á ný hélt sjálft olíuverðið áfram að lækka. Á umræddu ári 1993, þegar olíuinnflutningur Bandaríkjanna hafði loks aftur náð því sama sem hann var 1979, var olíuverð einungis þriðjungur af raunvirði þess sem það hafði verið 1979, þegar Carter spáði öllu fjandans til.

Og olían hélt áfram að lækka í verði; undir aldamótin 2000 var sullið nánast orðið ókeypis! Enda voru sumir farnir að halda að jörðin hreinlega sykki í allt olíusullið sem streymdi á markaðinn.

Frægt varð þegar tímaritið Economist talaði um það árið 1999 að heimurinn væri að drukkna í olíu. Loksins um aldamótin kom að því að olíuverð fór að skríða upp á við á ný - eftir nánast tuttugu ára samfellt lækkunartímabil! Það var svo á árunum 2004-05 sem verðstíflan brast, enda fór þá saman mikill efnahagsuppgangur í Bandaríkjunum OG geggjunin í Kína. Auk þess sem spákaupmennskan varð yfirgengileg.

Um dökka spá Carter's árið 1979 er sem sagt með góðu móti hægt að segja að hún kolféll. Nema hún sé loksins að rætast núna meira en 30 árum síðar! En það telst varla mjög nákvæm spá.

Kannski má samt segja að það hefði verið gott fyrir Bandaríkin að byrja strax 1979 að vinna að því að verða orkusjálfstæðara land. En hvað sem því líður - spádómarnir um að olíuframleiðsla væri komin á krítískan punkt árið 1979 og að olíuverð myndi rjúka upp voru einfaldlega alrangir. Og í huga Orkubloggarans klingja nú bjöllur um að dökku spárnar núna séu svolítið af sama toga - eins og var hjá Carter fyrir meira en 30 árum. Að óttast sífellt hið versta og vanmeta jafnvægisleitnina í efnahagslífinu. Mun kannski heimurinn sjá það árið 2040 að svartsýnisrausið í sumum árið 2010 hafi hreinlega verið hlægilegt?

Í dag flytja Bandaríkin inn um 9 milljón tunnur af olíu á dag (var um 10 milljón tunnur í góðærinu 2007). Á þeim tíma sem liðinn er frá volæðisræðu Carter's árið 1979 hefur olíuverð vissulega hækkað umtalsvert og Bandaríkin þurft að flytja sífellt meira inn af olíu. Samt hefur aldrei borið á olíuskorti eða ónógu framboði. Markaðslögmálin hafa alltaf að mestu virkað og olíuframboð og eftirspurn verið í þokkaleg jafnvægi.

Eins og dyggir lesendur Orkubloggsins vita, er Orkubloggarinn ekki í trúarhópi Peak-Oil-Bölmóðanna. Bloggarinn er á því að sáralítil hætta sé á alvarlegri olíukreppu (framboðsskorti) næstu áratugina. Fyrir því eru ýmis rök; það hægir á olíueftirspurn bæði í Bandaríkjunum og Evrópu vegna sparneytnari bíla og breytts neyslumynsturs, stórar olíulindir eru að finnast á svæðum sem lengst af hafa ekki verið álitleg vegna of lágs olíuverðs, miklir möguleikar eru á olíuvinnslu úr kolum og gasi o.s.frv.

EF hefðbundin olíuframleiðsla nær ekki að standa undir eftirspurninni munu myndast mjög sterkir fjárhagslegir hvatar til að vinna olíu úr olíusandinum (oil sand) í Venesúela, olíugrýtinu (oil shale) í Bandaríkjunum og að vinna olíu úr æpandi kolaauðlindum heimsins. Slík vinnsla mun leiða til þess að lengi enn verður unnt að fullnægja olíueftirspurn. Þó svo vissulega verði umhverfisáhrifin ferleg - en það er bara annað mál.

Þar að auki hefur gasframboð vaxið hratt undanfarin ár og fyrir vikið hefur gas lækkað í verði. Það mun líklega leiða til þess að við sjáum þróun í þá átt að gas leysi hluta olíunnar af hólmi í samgöngum. Loks mun olíuverð um eða yfir 70-90 dollurum gera margs konar lífmassaeldsneyti, metanól og DME hagkvæmt í framleiðslu, þ.a. enginn skortur verður á fljótandi kolvetniseldsneyti. Blessaðar kolvetniskeðjurnar!

Það eru sem sagt ýmsar ástæður fyrir því að það er einfaldlega ólíklegt - að mati Orkubloggarans - að alvöru olíu- eða orkukreppa skelli á heiminum á allra næstu áratugum. Vissulega munu geta myndast tímabundnar stíflur, eins og stundum áður, sem leiða til verulegra verðhækkana í smá tíma. En það er ekki það sama og raunverulegur langvarandi skortur á olíu.

Hvað svo sem Orkubloggarinn segir um framtíðina á olíumörkuðunum er auðvitað aðalatriði fyrir hvern einasta lesanda bloggsins að taka ekki nokkurt mark á því sem bloggarin segir um þróun olíuverðs í framtíðinni. Af því nobody knows nuthin! En mikið skelfing er hressandi að fá peak-oil-spá, sem er í reynd ekki bölsýnisspá heldur fyrst og fremst góðar ábendingar um hvað gæti gerst og að skynsamlegt sé að reyna að takmarka áhættu vegna erfiðleika sem kunna að vera framundan. Hógværa peak-oil spá! 

Hér er Orkubloggarinn að vísa til viðtals við Christopher nokkurn Martenson í viðtali í Silfri Egils um síðustu helgi. Sérstaklega var ánægjulegt þegar Chris Martenson sagði orðrétt: Energy is everything! Hitti mig í hjartastað og er ennþá meyr og með tilfinningatár á hvarmi. Snöft.

Að vísu álítur Orkubloggarinn Chris vera á villigötum þegar hann segir að aldrei verði unnt að vinna meira en 90 milljón olíutunnur á dag í heiminum. Svona tala er útí bláinn. Það er aftur á móti sennilega alveg hárrétt hjá Chris Martenson að ef olíunotkun heldur áfram að aukast, er líklegt að smám saman muni draga úr útflutningi á olíu. Olíuútflutningsríkin munu sjálf þurfa æ stærri hlut af olíunni sinni og þá myndast verðþrýstingur. Upp á við. Þetta gæti valdið umtalsverðum verðhækkunum. Hugsanlega.

En Chris Martenson ætti að fara varlega í að spá orkukreppu e.h.t. á næstu tveimur áratugum, eins og hann virðist álíta eða a.m.k. gefur í skyn að sé sennilegt. Ekki má gleyma því að olíuverð var lengi alveg svakalega lágt miðað við hækkun kaupmáttar t.d. í Bandaríkjunum - allt þar til allra síðustu árin. Það var eiginlega orðið alveg nauðsynlegt að verðið hækkaði - eða a.m.k. afar logískt.

Þetta hækkandi olíuverð síðustu árin er hvati til að fara í leit og vinnslu á svæðum sem allt fram yfir aldamótin 2000 voru álitin alltof dýr (m.v. þáverandi olíuverð). Það er t.d. eingöngu út af olíuverðhækkunum að menn hafa lagt útá Djúpið mikla.

Og þarna er af talsverðu að taka. Munum að ennþá er allt landgrunnið bæði vestan og austan Bandaríkjanna nánast ósnert. Og það sama á við um fjölmörg önnur svæði á jörðinni, sem eru álitleg olíusvæði. Olíuverð upp á t.d. 70-90 dollara tunnan til langframa skapar olíuiðnaðinum allt önnur skilyrði, heldur en þegar verðið var undir 30-40 dollurum, eins og almennt tíðkaðist allt þar til fyrir fáeinum árum. Haldist olíuverð í þessum hæðum mun það örugglega leiða til þess að nýjar olíulindir finnist á svæðum, sem aldrei hefði verið ráðist í að kanna meðan verðið var max. 40 USD.

Þar að auki er engan veginn víst að olíunotkun muni halda áfram að aukast eins og verið hefur; það er ekki víst að heimurinn þurfi sífellt að auka olíuneyslu sína. Jafnvel þó að energy sé everything. Núna eru t.d. komnar fram sterkar vísbendingar um að olíunotkun hafi náð hámarki í nokkrum löndum ESB. Og svo kann jafnvel líka að vera í Bandaríkjunum. Það gæti þýtt minnkandi eftirspurn eftir olíu - ekki vegna lítils framboðs heldur vegna breytinga á neyslumynstri.

Það er algerlega útilokað að spá með viti fyrir um það hvenær ekki verður lengur unnt að viðhalda olíuframboði. Alveg jafn gott að kasta upp teningi eins og hlusta á masið í "sérfræðingunum" um þetta. Raunveruleikinn er sá að aldrei hefur orðið olíuskortur vegna þess að framleiðsla hafi ekki geta fylgt eftirspurn. Aldrei! Og þó svo það sé kannski freistandi að álykta sem svo, að þessi tímapunktur hljóti að nálgast með hverjum degi sem líður, er algerlega ómögulegt að fullyrða hvort hann renni upp á næsta ári, eftir 5 ár eða eftir 30 ár. Svo getur líka verið að þessi tímapunktur sé nú þegar að baki - að Peak Oil sé í reynd runnið upp í formi hámarkseftirspurnar - en að aldrei verði olíuskortur af því að heimurinn sé í reynd byrjaður á aðlögunarferli. Að olíueftirspurn minnki jafnvel hraðar en olíuframboð. Peak Oil Demand!

Jafnvel þrátt fyrir það hversu yfirgengilega mikil orka er notuð í olíuvinnslu nútímans, hefur gengið nokkurn veginn snurðulaust að útvega heiminum þá olíu sem hann þarf og vill. Þær olíukreppur sem einstaka sinnum hafa skollið á, hafa allar komið til vegna þess að framleiðendur hafa takmarkað framboðið eða að markaðurinn hafi fengið stresskast. En framleiðendur hafa aldrei lent í neinum erfiðleikum með að uppfylla þörf markaðarins, þegar vilji til þess hefur verið fyrir hendi. Það hefur alltaf verið næg olía í heiminum - stundum hefur hún bara ekki komist alveg nógu greiðlega á markaðinn.

Gerum samt ráð fyrir því að this-time-it's-different. Að Peak Oil sé að skella á. Eða sé jafnvel komið nú þegar. Að aldrei framar verði innt að framleiða jafn mikla olíu eins og síðustu árin (um 85 milljón tunnur á dag). Þarf það óhjákvæmilega valda stórkostlegum efnahagslegum hamförum?

Það er vissulega staðreynd að orkunotkun og hagvöxtur hafa haldist í hendur. Energy is everything! Þess vegna er óneitanlega freistandi að álykta sem svo að heimurinn geti ekki staðið undir hagvexti, nema sífellt meiri olía komi á markaðinn. En jafnvel þó svo orka sé undirstaða efnahagsvaxtar, verða menn að muna að það er enginn einn allsherjar orkugjafi. Mannkynið hefur gengið í gegnum viðarbrunaöld, kolaöld og olíuöld. Og nú blasir við að gasöld sé framundan. Kannski verður svo 22. öldin sólaröld, þar sem sólarorkan verður bæði notuð til að framleiða raforku og eldsneyti á samgöngutæki (t.d. úr þörungum).

Sólarorkuöldin mun endast ansið lengi. Í millitíðinni gæti jafnvel runnið upp touch af jarðhitaöld - ef djúpborunartækni og niðurdæling á vatni verður hagkvæm leið til orkuframleiðslu. Í reynd er líklegast að enginn einn orkugjafi verði allsráðandi í framtíðinni. Efnahagslífið mun nýta sér allt litróf orkugjafanna og aðlagast þeim breytingum sem kunna að verða vegna minna framboðs af sumum orkugjöfum og meira framboðs af öðrum.

Það er enginn dómsdagur að skella á okkur. Og það er fátt sem bendir til þess að raunverulegur olíuskortur verði meðan þessi aðlögun á sér stað. Ennþá er svo mikið eftir af kolvetniseldsneyti í jörðu að líklega verður öll 21. öldin sannkölluð kolvetnisöld. Þar mun gas líklega leika mun stærra hlutverk en verið hefur og olíuframleiðsla verða nægjanlega mikil til að standa undir olíueftirspurn - og það á viðráðanlegu verði. Við munum áfram af og til upplifa tímabil sem einkennast af orkukreppu. En spádómar um stórkostlegar efnahagshamfarir vegna orkuskorts eru spár sem byggja á veikum grunni, bölsýni og mikilli vantrú á getu mannsins til að aðlaga sig að breyttum aðstæðum.

Nebb - dómsdagsspárnar virðast barrrasta ekki geta ræst. Jafnvel þó þær komi úr munni valdamesta manns heimsins, sbr. ræður Carter's forseta sem nefndar voru hér fyrr í færslunni. En allt eru þetta bara spár - líka hjá Orkubloggaranum! Auðvitað gæti allt farið á versta veg - auðvitað er skynsamlegast að sýna ábyrgð og hæfilega fyrirhyggju.

Við eigum að sjálfsögðu ekki að leggjast í afneitun heldur undirbúa okkur fyrir morgundaginn. Það kann að verða sól og blíða - en það gæti líka skollið á blindbylur. Því má ekki gleyma og þess vegna hefði heimurinn í reynd strax átt að fara að ráðum Jimmy's Carter. Í stað þess að detta aftur í það um leið og "brennivínið" varð ódýrt á 9. áratugnum, hefðum við átt að gæta hófs og leita að heilsusamlegri "drykkjum". En þeir Reagan og Bush stöðvuðu allt slíkt með ofurvinsamlegri skattastefnu gagnvart olíuiðnaðinum. Þannig fór nú það.

Orkubloggarinn bíður nú spenntur eftir nýrri bók, sem kemur út eftir fáeina daga og er eftir fyrrum olíumálaráðgjafa sjálfs George W. Bush. Sá heitir Robert Hirsch, en Orkubloggið hefur einmitt áður sagt frá svartsýnum spádómum Hirsch.

Sjálfur orkumálaráðherra Carter-stjórnarinnar, James Schlesinger, skrifar formála að bókinni, sem bera mun titilinn Impending World Energy Mess. Hvíslað hefur verið að Orkubloggaranum að þarna sé dregin upp ófögur mynd af framtíðinni og sett fram sú forsögn að við lendum í orkusnörunni innan einungis fimm ára! Olíuöldin sé að niðurlotum komin og ekkert fyrir hendi sem muni geta tekið við keflinu. Hversu skelfilegar afleiðingarnar verða veit bloggarinn ekki. En hann veit hver er jólabókin í ár. Og sefur rólegur. En munum samt að framtíðin er að sjálfsögðu alltaf óviss!

 

Skipan orkumála á Íslandi

Þann 27. júlí s.l. (2010) ákvað ríkisstjórnin að skipa sérstaka nefnd til að meta lögmæti kaupa Magma Energy á HS Orku. Nefndin skyldi skila niðurstöðu sinni ekki síðar en 15. ágúst. Það dróst nokkuð, en í fyrradag (17. september) kom svo niðurstaðan.

Nefndin komst reyndar ekki að niðurstöðu um það hvort kaup Magma hafi verið lögmæt eða ólögmæt. Sem kunnugt er, snýst þetta um það hvort það hafi samrýmst íslenskum lögum að kanadískt fyrirtæki stofnaði fyrirtæki í öðru aðildarríki EES (Svíþjóð) og það fyrirtæki fjárfesti í raforkuvinnslu á Íslandi - eins og kanadíska Magma Energy gerði þegar það keypti HS Orku. Og sem fyrr segir, var niðurstaða nefndarinnar alveg dúndrandi annað-hvort-eða. Nefnilega sú að kaup Magma séu hugsanlega lögleg, en kunni þó reyndar að vera ólögleg. Sem sagt opin í báða enda.

Nefndin klykkti svo út með því að segja að einungis dómstólar geti kveðið endanlega upp úr með það hvort kaup Magma séu í samræmi við lög eða andstæð þeim. Það er auðvitað dásamleg speki að komast að þeirri niðurstöðu, að það séu dómstólar sem hafa lokaorðið um hvað sé rétt lagatúlkun þegar uppi er lögfræðilegur ágreiningur! En nefndin treysti sér sem sagt ekki til að kveða skýrlega á um það hver líklegasta niðurstaðan væri að hennar mati, ef til dómsmáls kæmi.

Sumir fjölmiðlar hafa reyndar túlkað niðurstöðu nefndarinnar svo að hún telji kaupin vera lögmæt. Kannski hefur það ruglað suma í ríminu að í skýrslu nefndarinnar eru settar upp það sem má kalla fjórar sviðsmyndir. Skv. þremur þeirra eru kaupin talin vera lögmæt, en skv. einni þeirra ólögmæt. Þetta hafa fjölmiðlar kannski túlkað svo að 75% líkur séu á því að kaupin hafi verið ólögmæt. En það er alröng túlkun. Hið rétta er að nefndin komst ekki að neinni skýrri niðurstöðu þarna um. Eða eins og nefndarmenn sjálfir orðuðu það:

Þau álitamál sem hér hafa verið reifuð eru lagalega flókin en varða jafnframt ríka almannahagsmuni. Það er niðurstaða nefndar um orku- og auðlindamál að það sé ekki á færi annarra en dómstóla að kveða endanlega upp úr um hvernig beri að líta á staðreyndir í máli sem þessu og hvaða túlkun laganna sé rétt.

Svo mörg voru þau orð. Ekki verður séð að ríkisstjórnin geti verið nokkru nær eftir að hafa fengið þetta nefndarálit í hendur. En nefndin hefur þó engan veginn lokið störfum. Af því hlutverk þessarar nefndar var ekki aðeins að gefa álit sitt um lögmæti kaupa Magma á HS Orku - það var bara fyrsta verkefni nefndarinnar. Nefndin á líka að skoða einkavæðingarferlið vegna Hitaveitu Suðurnesja. Niðurstöðum þar um á hún að skila fyrir lok september. Loks á nefndin í þriðja lagi að skoða það sem kallað er "starfsumhverfi orkugeirans". Niðurstöðum sínum um það á nefndin að skila fyrir lok desember. Í þessu síðastnefnda felst m.a. að gera "almenna úttekt á einkavæðingu í orkugeiranum, hagsmunatengslum, samskiptum hagsmunaaðila og þróun lagaumhverfis í því tilliti".

Öll þessi verkefni nefndarinnar leiðir af yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar vegna orku- og auðlindamála, sem samþykkt var í kjölfar heldur síðbúins upphlaups nokkurra þingmanna VG nú síðsumars, vegna kaupa Magma á HS Orku. Verkefnum nefndarinnar er lýst nánar í sérstöku fylgiskjali, sem nálgast má á vef forsætisráðuneytisins. Þetta eru ansið viðamikil verkefni sem nefndinni eru falin og satt að segja má hún varla slá slöku við til að standast tímaplanið. Endanlegur skilafrestur á vinnu nefndarinnar er, sem fyrr segir, í desemberlok.

En í reynd skiptir þessi nefnd litlu máli. Það magnaðasta við þetta Magma-mál er nefnilega það, að í sömu yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar og þeirri sem kvað um skipan og verkefni umræddrar nefndar, var líka mælt fyrir um skipan sérstaks starfshóps. Sem þegar í stað átti að hefja störf og undirbúa lagafrumvarp "er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila."

Þessi starfshópur á skv. umræddri yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar að skila af sér "fyrir lok októbermánaðar 2010." Og það allra skemmtilegasta er að í sömu yfirlýsingu segir að starfshópurinn eigi að horfa "til niðurstaðna nefndar ríkisstjórnarinnar um einkavæðingu í orkugeiranum við mótun löggjafar og hvernig best megi aðlaga núverandi ástand mála nýrri löggjöf."

Það er óneitanlega svolítil ráðgáta hvernig starfshópur sem á að skila af sér frumvarpi fyrir októberlok, getur tekið tillit til niðurstaðna nefndar sem ekki á að skila sínu áliti fyrr en í lok desember. Hér virðist ekkert annað uppi á teningnum en að stjórnvöld ætli sér að framleiða Back to the Future - Part IV. Sjálfur man Orkubloggarinn vart skemmtilegri bíóferð á menntaskólaárunum en fyrstu Back to the Future myndina um miðjan 9. áratug liðinnar aldar. Og getur varla beðið eftir Part IV - í boði íslensku ríkisstjórnarinnar.

Hvað um það. Nú á sem sagt tiltekinn starfshópur að undirbúa lagafrumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila. Sem þýðir væntanlega að til standi að afnema eða a.m.k. takmarka heimild einkaaðila til að sjárfesta í raforkuvinnslu á Íslandi. 

Ekki hefur mikið heyrst af þessum starfshópi, en hann mun vera skipaður eftirfarandi einstaklingum:

Arnar Guðmundsson, f.h. iðnaðarráðuneytis (aðstoðarmaður ráðherra).
Indriði H. Þorláksson, f.h. fjármálaráðuneytis (aðstoðarmaður ráðherra).
Jónína Rós Guðmundsdóttir, f.h. þingflokks Samfylkingar.
Páll Þórhallsson, f.h. forsætisráðuneytis (skrifstofustjóri).
Salvör Jónsdóttir, f.h. umhverfisráðuneyti (skipulagsfræðingur).
Þóra M. Hjaltested, efnahags- og viðskiptaráðuneyti (skrifstofustjóri).
Ögmundur Jónasson, þingflokki VG.

Nú er Ögmundur reyndar orðinn ráðherra og mun því væntanlega ekki sitja lengur í starfshópnum. En maður kemur í manns stað, þó svo Orkubloggarinn hafi ekki upplýsingar um hver það verði. 

Það verður spennandi að sjá hvað kemur út úr vinnu þessa starfshóps. Þetta gæti þýtt að senn komi til lagabreytinga, sem breyti verulega heimildum einkaaðila til að fjárfesta í orkuvinnslu á Íslandi. Í dag eru engar hömlur á heimild einkaaðila til slíkra fjárfestinga hér á landi. Það á við bæði um íslenska einkaaðila svo og um alla aðra einkaaðila innan EES-svæðisins. Hvaða fyrirtæki sem er innan EES (þ.m.t. ESB) getur stofnað eða keypt orkufyrirtæki á Íslandi. Hvort sem það væri norska Statkraft, breska BP eða búlgarskur fjárfestingasjóður. Þarna á eru litlar sem engar hömlur, skv. gildandi íslenskum lögum.

Inní þetta allt saman bætist svo enn ein nefndin; nefnd sem gjarnan er kennd er við Karl Axelsson, hrl. Það er nefnilega svo að samhliða vinnu ofangreinds starfshóps, sem semja á frumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila, og ofangreindrar  nefndar sem á að skoða kaup Magma og ýmislegt fleira í orkugeiranum, þá segir í áðurnefndri yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá því í júlí s.l., að forsætisráðuneytið og iðnaðarráðuneytið ætli að "halda áfram þeirri vinnu sem þar er hafin á grundvelli skýrslu nefndar Karls Axelssonar varðandi gjaldtöku fyrir nýtingu vatnsréttinda í eigu ríkisins og tímalengd samninga ofl. Skal niðurstaða þeirrar vinnu liggja fyrir á sama tíma".

Karl var formaður nefndar sem skilaði skýrslu til forsætisráðherra í mars s.l. og ber hún titilinn Fyrirkomulag varðandi leigu á vatns- og jarðhitaréttindum í eigu íslenska ríkisins - Skýrsla nefndar forsætisráðherra sem skipuð var samkvæmt III. bráðabirgðaákvæði laga nr. 58/2008. Og það er sem sagt svo að nú á að leggjast í framhaldsvinnu, sem byggi á þessari skýrslu. Ekki kemur fram í yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar hverjir eigi að vinna þessa framhaldsvinnu, en líklega gerist það einfaldlega innan Stjórnarráðsins. En þetta er samt allt svolítið flókið og óskýrt og satt að segja fær Orkubloggarinn á tilfinninguna að málið sé mikið vandræðamál innan ríkisstjórnarinnar.

Umrædd skýrsla nefndar Karls Axelssonar er um margt athyglisverð. Nefndin sú útfærði reyndar ekki nákvæmar tillögur heldur var meira í því að benda á ýmsar mögulegar leiðir í tengslum við afnot og endurgjald vegna vatnsafls- og jarðhita.

Því miður voru samt ýmsar grundvallarvillur í umræddri skýrslu. Þannig er t.d. að finna þrjár afar meinlegar rangfærslur í þessu litla textabroti úr skýrslunni, sem myndin hér til hliðar sýnir. Þar er fjallað um fyrirkomulagið í Noregi og þá reglu að virkjanaleyfi til einkaaðila þar séu tímabundin (oftast 60 ár) og einkafyrirtæki skuli skila virkjuninni endurgjaldslaust til ríkisins þegar umræddur tími er liðinn. Á norsku er í þessu sambandi talað um regluna um hjemfall.

Þarna í skýrslunni segir að aldrei hafi komið til hjemfall's og að óvíst sé hvort til hjemfall muni nokkru sinni koma. Þetta er alrangt; meira en tugur virkjana hafa runnið til norska ríkisins vegna hjemfall-reglunnar. Og það er líka alveg kristallstært hvenær hjemfall verður í framtíðinni. Þannig eru t.d. stjórnendur hjá Norsk Hydro nú með böggum Hildar, því með hverjum degi styttist í að þeir þurfi að skila stórum hluta af sínu virkjaða afli í Noregi endurgjaldslaust til norska ríkisins. Vegna hjemfall-reglunnar. Þessar virkjanir nota þeir hjá Hydro til að knýja stóriðjuna sína í Noregi og ekki er nema rétt rúm vika síðan Orkubloggarinn var á fundi við Oslófjörðinn með þeim köppunum hjá Hydro, þar sem þeir lýstu áhyggjum sínum vegna þess hversu hjemfall'ið nálgast hratt. Og hvernig þeir væru farnir að leita að nýjum stöðum fyrri álverin, því þau munu tæplega ráða við að kaupa raforku á markaðsverði í Noregi. Kannski þeir hjá Norsk Hydro ættu barrrasta að flytja álbræðslurnar til Íslands?

Þriðja rangfærslan í umræddu textabroti úr skýrslu Karls Axelssonar er sú, að þarna er fyrirbærinu hjemfall þar að auki ruglað saman við aðra reglu, sem lýtur að leigu á virkjunum. Í skýrslunni er sagt að unnt sé að fá 30 ára framlengingu á hjemfall. Þetta er ekki rétt; þessi 30 ára regla lýtur að framlengdri leigu á virkjunum en þá er ríkið eigandi að viðkomandi virkjun og ekki er um að ræða framlengingu á hjemfall. Þessi skýrsla sem er undirstaða að áframhaldandi vinnu innan ráðuneytanna um skipan íslenskra orkumála, er sem sagt... ekki endilega besta eða áreiðanlegasta plaggið að byggja á. Með fullri virðingu fyrir Karli og öllum þeim öðrum sem komu að þeirri vinnu, þá er þarna um alvarlega ágalla að ræða.

En það er margt að gerast. Einna áhugaverðast í þessu öllu saman er hlutverk starfshópsins, sem minnst var á hér fyrr í færslunni. Þ.e. starfshópurinn sem á að undirbúa lagafrumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila. Í þessu sambandi er vert að velta aðeins fyrir sér hvaða leiðir starfshópurinn gæti farið í frumvarpi því, sem hann á að semja.

Eins og íslensk lög eru úr garði gerð er íslenski orkugeirinn galopinn fyrir fjárfestingum evrópskra fyrirtækja. Og einmitt vegna aðildar okkar að EES-samningnum er nánast útilokað að unnt verði að afnema sérstaklega umræddan möguleika útlendinga eða erlendra fyrirtækja af EES-svæðinu, til að fjárfesta í orkuframleiðslu á Íslandi. Slíkar sérstakar takmarkanir gagnvart útlendingum myndu teljast ólögmæt mismunun og brot á reglum EES um stofnsetningarrétt og frjálsa fjármagnsflutninga. Ef takmarka á sérstaklega rétt erlendra einkaaðila af EES-svæðinu til að eiga hlut í íslenskum orkufyrirtækjum, er varla um annað að ræða en að Ísland segi sig frá EES-samningnum.

Aftur á móti væri væntanlega unnt fyrir Ísland að setja á almenna takmörkun, þ.e. að hún tæki til allra einkaaðila og þá bæði íslenskra og erlendra. Slíkt myndi líklega samrýmast EES-samningnum, því þó svo Evrópusambandið hafi á síðustu árum unnið mjög að því að opna raforkugeirann hefur markmið ríkja um ríkisvæðingu orkugeirans ekki verið talið andstætt Evrópuréttinum - a.m.k. ekki ennþá. Það má sem sagt fræðilega hugsa sér þá leið að takmarka almennt fjárfestingarétt einkaaðila (þ.e. bæði Íslendinga og útlendinga) í orkuvinnslu á Íslandi og um leið halda áfram EES-samstarfinu. Vilji menn á annað borð grípa til slíkra takmarkana.

Orkubloggarinn er vel að merkja ekki að taka hér neina afstöðu til þess hvort slík takmörkun væri til góðs eða ills fyrir íslenskt efnahagslíf eða íslenska þjóð. En það er afar mikilvægt að stjórnmálamenn og ekki síður þjóðin öll hugleiði þetta vel og marki sér skýra stefnu í þessum málum. Þarna er sennilega um að ræða langstærstu og verðmætustu náttúruauðlind landsins, sem í framtíðinni kann að geta skilað margföldum arði á við það sem verið hefur til þessa. Það er hreinlega með ólíkindum hversu æpandi skortur hefur verið á langtímastefnu í orkumálum Íslands. Orkubloggarinn hefur hér á blogginu ítrekað beint því til íslenskra stjórnvalda að taka sér tak og hætta þessum endalausu vangaveltum um Rammaáætlunina og taka af skarið um það hvaða stefnu Ísland fylgi í orkumálum.

EF menn vilja takmarka aðkomu einkaaðila að raforkuvinnslu á Íslandi og leggja höfuðáherslu á yfirráð hins opinbera, gæti útfærslan verið með ýmsum hætti. Þarna væri mögulega unnt að fara svipaða leið eins og gert hefur verið í Noregi, þar sem mjög ströng takmörk eru sett á eignarhald einkaaðila að orkufyrirtækjum. Sú takmörkun nær vel að merkja bæði til erlendra og norskra einkaaðila. Fyrir vikið er norska ríkið ásamt sveitafélögunum og fylkjunum nær allsráðandi í raforkuframleiðslu í Noregi og þar eiga nú einkaaðilar enga möguleika á að eignast meira í vatnsaflsvirkjunum en orðið er (sem er um 10% framleiðslunnar og verður innan skamms um 5% vegna hjemfall). Kannski verður eitthvað svipað framtíðin á Íslandi.

Ströng takmörkun á rétti einkaaðila til að eiga í íslenskum orkufyrirtækjum þyrfti reyndar ekki að ná til allra virkjana, heldur gæti hún takmarkast við virkjanir yfir tiltekinni viðmiðunarstærð. Hér gætu einkaaðilar þá áfram rekið heimarafstöðvar og aðrar litlar virkjanir. Í Noregi er markið sett við u.þ.b. 3 MW (4.000 hö) en hérlendis gæti það allt eins verið t.d. 5 MW, 10 MW eða eitthvað annað.

Einnig kæmi þá til skoðunar hvort bann við fjárfestingu einkaaðila yrði algilt eða hvort miðað yrði við tiltekið hlutfall. Þarna miða Norðmenn við þriðjung, þ.e.a.s. þar hafa einkaaðilar afskiptalaust mátt eiga sem nemur allt að þriðjungi í vatnsaflsvirkjunum. Þó svo nú sé nýlega búið að lögfesta bann við frekari fjárfestingum einkaaðila í norskum vatnsaflsvirkjunum, mega þeir áfram eiga sinn þriðjung þar sem slíkt eignarhald er fyrir hendi.

Hér á Íslandi gæti markið verið hið sama - að einkaaðilar megi eiga max. þriðjung í íslenskum orkufyrirtækjum. Eða að viðmiðið yrði eitthvað allt annað; t.d. 40% eða jafnvel 50%. Eða 0%! Sé litið til sögunnar er þó staðan sú, að meirihluti þingmanna á Alþingi hefur hingað til ekki talið tilefni til að setja nein slík takmörk á réttindi einkaaðila til að fjárfesta í orkuvinnslu á Íslandi. Og þó svo nú viðist sem aukinn vilji kunni að vera í þá átt, er kannski erfitt að koma slíku í framkvæmd einmitt núna þegar efnahagslífið þarf nauðsynlega á erlendri fjárfestingu að halda? 

Það er kannski einfalt mál að banna einkaaðilum að fjárfesta hér í orkuvinnslu. Og láta bara sveitarfélögin sjá um að keyra orkufyrirtækin í kaf, eins og gerðist bæði með Hitaveitu Suðurnesja og Orkuveitu Reykjavíkur. Í reynd lendir reikningurinn vegna orkufyrirtækja sem eru komin í þrot alltaf á almenningi. Sama hvor fyrirtækið er einkavætt eða að hið opinbera reki fyrirtækið áfram. Almenningur tapar alltaf við slíkar aðstæður. Þetta er hin nöturlega staða sem Íslendingar horfast í augu við þessa dagana.

Forgangsmálið hjá ríkisstjórninni núna ætti að vera að leita leiða til að auka arðsemi opinberu orkufyrirtækjanna, án þess að láta höggið bara dynja á almenningi með risastökki í hækkunum á raforkuverði og dreifingu. Enn og aftur er Orkubloggið komið að HVDC-rafstrengnum til Evrópu! Sem er líklega eina raunhæfa leiðin til að ná takmarkinu um aukna arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi.

 

Einkavæðing eða ríkisvæðing?

Hlutirnir fara ekki alltaf eins og menn gera ráð fyrir. Varla var blekið þornað á undirritun norskra stjórnvalda undir EES-samninginn, þegar Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) stefndi Noregi fyrir EFTA-dómstólinn. Með kröfu sem fól í sér að Norðmenn skyldu gjörbreyta reglum um eignarhald á norsku vatnsaflsvirkjununum. Af því ESA taldi að gildandi fyrirkomulag Norðmanna væri ósamrýmanlegt EES-samningnum.

Norðmenn urðu afar undrandi yfir þessari kröfu ESA. Fátt hafði verið skoðað betur í aðdraganda EES-samningsins en einmitt það hvort aðild Noregs að Evrópska efnahagssvæðinu myndi einhverju breyta m.t.t. þeirrar stefnu sem Norðmenn hafa fylgt í orkumálum í nærri hundrað ár. Áður en Noregur varð aðili að EES var þetta grandskoðað og fyrir lágu álit sprenglærða lögfræðinga þess efnis að aðildin myndi engin áhrif hafa á orkupólitíkina í Noregi.

En þetta er óviss heimur. Og tímabært að menn átti sig á því að lögfræðiálit eru álíka áreiðanleg eins og veðurspáin. Í norska stjórnarráðinu var enn verið að skála fyrir góðum EES-samningi þegar bréfdúfa flaug inn um gluggann með þann boðskap frá Brussel, að norska fyrirkomulagið með vatnsaflsvirkjanirnar væri í andstöðu við stofnsetningarrétt EES-samningsins og meginregluna um frjálsa fjármagnsflutninga. Og að Norðmenn yrðu að gjöra svo vel að breyta þessu eins og skot.

Norðmenn urðu margir sem þrumu lostnir. Í næstum heila öld hafði það fyrirkomulag gilt í Noregi að sérhver einkaaðili sem eignaðist vatnsaflsvirkjun eða reisti slíka virkjun, skyldi afhenda virkjunina endurgjaldslaust til norska ríkisins að ákveðnum tíma liðnum. Í flestum tilvikum er sá tími 60 ár. Einmitt þess vegna hafa nokkrar virkjanir þannig fallið til norska ríkisins á síðustu áratugum og svo mun verða áfram á næstu árum. Í Noregi er í þessu sambandi talað um "hjemfall", sem þýðir á íslensku að virkjunin fellur heim til ríkisins þegar umsömdum afnotatíma er lokið (verður eign ríkisins).

Þetta væri sambærilegt við það eins og virkjanir HS Orku  ættu að falla ókeypis til íslenska ríkisins eftir að afnotatímanum af auðlindinni lýkur, sem þar er 65 ár. Íslensk löggjöf um nýtingu á vatnsafli eða jarðvarma hefur aftur á móti ekki að geyma neitt slíkt ákvæði. Þar af leiðandi er nokkuð augljóst að ef sveitarfélögin sem teljast eiga viðkomandi jarðvarma-auðlind (Reykjanesbær og Grindavík) munu vart nokkru sinni geta eignast virkjanir HS Orku nema greiða þær fullu verði. Reyndar gleymdi Alþingi alveg að setja inní lög hvað þarna á að gilda. En vegna eignaréttarverndar stjórnarskrárinnar verður HS Orka vart svipt notkun sinni eða virkjun, nema fullar bætur komi fyrir. Þannig eru íslensk lög.

Auk norsku hjemfall-reglunnar eru áratugir síðan einkaaðilum í Noregi var bannað að eignast meira en 1/3 í norskum raforkuframleiðslufyrirtækjum. Þetta ásamt hjemfall-reglunni hefur leitt til þess að hið opinbera er með um 90% af allri raforkuframleiðslunni í Noregi. Og hjemfall-reglan hefur þau áhrif, að í fyllingu tímans verður norska ríkið eigandi að nánast öllum vatnsaflsvirkjunum, sem einkaaðilar hafa byggt eða eignast í Noregi. Og það bótalaust. Þarna eru einungis undanskildar þær virkjanir sem reistar voru af einkaaðilum fyrir 1909 (þ.e. áður en byrjað var að beita skilyrðinu um hjemfall). Þær eru mjög lítill hluti af vatnsaflsvirkjununum í Noregi (einungis um 5%).

Þegar ESA gerði athugasemd við norska fyrirkomulagið vildu norsk stjórnvöld halda í þetta fyrirkomulag og ekki þýðast ESA. Enda töldu norsk stjórnvöld fyrirkomulagið alls ekki í andstöðu við EES-samninginn og að þetta væri tómur misskilningur hjá ESA.

En við skrifborðin hjá ESA voru menn vissir í sinni sök. Og brugðust við með því að stefna Noregi fyrir EFTA-dómstólinn, eins og ráð er fyrir gert í slíkum ágreiningsmálum. Dómur í málinu féll svo árið 2007. Niðurstaða dómaranna þriggja (þ.á m. hins íslenska Þorgeirs Örlygssonar) var einfaldlega sú að Norðmenn skíttöpuðu málinu. Hjemfall-fyrirkomulagið var talið þrengja svo að einkaaðilum (þ.á m. einkaaðilum frá öðrum EES-ríkjum) í samkeppni þeirra við virkjanir í eigu norska ríkisins, að það væri bæði í andstöðu við stofnsetningarrétt EES-samningsins og meginregluna um frjálsa fjármagnsflutninga.

En norskir stjórnmálamenn voru ekki sáttir við það að barrrrasta þurfa að afnema hjemfall-regluna og galopna á möguleika einkaaðila og þ.m.t. útlendinga og erlendra fyrirtækja af EES-svæðinu til að eignast vatnsréttindi og vatnsaflsvirkjanir í Noregi - meira að segja ótímabundið. Þess vegna var nú gengið vasklega til verks innan norsku stjórnsýslunnar, með það að markmiði að leita leiða til að komast hjá því að opna norska raforkugeirann fyrir einkaaðilum.

Eftir að hafa skoðað dóminn gaumgæfilega og farið vandlega yfir málið allt, ákvað norska þingið að vissulega væri ekki lengur unnt að setja hjemfall sem skilyrði í tengslum við aðkomu einkaaðila að virkjunum. En að héðan í frá skyldi bannað að veita einkaaðilum ný virkjanaleyfi. Einfalt mál. Þar með var í reynd lokað á frekari fjárfestingar einkaaðila að norsku raforkuframleiðslunni. Nema hvað nú í sumar tók gildi lagabreyting þess efnis að einkaaðilar geta fengið að leigja virkjanir til að reka, en þá að hámarki til 15 ára. Engin reynsla er komin á það hvort áhugi sé á slíku.

Það er athyglisvert að EF þessi nýja leið Norðmanna stenst Evrópuréttinn, þá er þetta óneitanlega svolítið á skjön við þá orkustefnu sem yfirstjórn ESB hefur verið að boða síðustu árin. Sú stefna hefur falist í því að opna raforkumarkaðinn fyrir meiri samkeppni. Að því er virðist nýtur það sjónarmið stuðnings flestra aðildarríkjanna. Enda er þetta einfaldlega þáttur í einni mikilvægustu stoð ESB; að innan sambandsins verði einn sameiginlegur innri markaður á sem allra flestum sviðum og dregið verði úr ríkisafskiptum.

Þessi stefna ESB er enn ekki almennilega komin til framkvæmda í orkumálum. En framkvæmdastjórnin hefur talað fyrir þessu um skeið og stefnan er í reynd þegar komin í framkvæmd innan nokkurra aðildarríkjanna. Fyrir vikið hafa fjölmörg stór og smá raforkufyrirtæki innan ESB, í eigu ríkis og sveitarfélaga, verið einkavædd á síðustu árum að öllu leyti eða að hluta.

En þó svo mikill stuðningur sé innan ESB við þessa leið, er öflug andstaða við hana innan sumra aðildarríkjanna. Þar fara fremst í flokki lönd þar sem ríkið er mjög sterkur aðili í orkuframleiðslunni og lítill áhugi á að breyta því fyrirkomulagi. Besta dæmið er líklega Frakkland, en þar er yfirgnæfandi hluti raforkuframleiðslunnar í höndum ríkis-kjarnorkuorkufyrirtækisins Électricité de France (EDF). Að auki er franska ríkið líka stærsti hluthafinn í helsta samkeppnisaðila EDF; GDF Suez. Nefna má að EDF er stærsta opinbera þjónustufyrirtæki í heimi, þ.a. það hvort ESB tekst að fá Frakka til einkavæða fyrirtækið er sannkallað risamál.

Þrátt fyrir andstöðu sumra aðildarríkjanna innan ESB við einkavæðingu raforkufyrirtækjanna, má segja að almennt ríki sá andi innan ESB að draga skuli úr ríkisafskiptum í orkugeiranum. Þetta er i reynd bara einn angi af þeirri stefnu sem t.d. hefur leitt til þess að í dag eru flest stóru símafyrirtækin og flugfélögin innan ESB, sem áður voru í ríkiseigu, komin á hlutabréfamarkað. Einkavæðing evrópsku raforkufyrirtækjanna er líka komin vel á veg; af fljótlegri yfirreið komst Orkubloggarinn að þeirri niðurstöðu að einungis 5 af 24 stærstu raforkufyrirtækjum í Evrópu séu enn í ríkiseigu. Það er sem sagt svo að nú eiga einkaaðilar verulegan hluta í næstum öllum stærstu raforkufyrirtækjunum innan ESB og sum þeirra eru komin í meirihlutaeigu og jafnvel í 100% eigu einkaaðila. Horfur eru á að þessi þróun í átt til einkavæðingar orkufyrirtækja innan ESB muni halda áfram.

Eitt dæmi um stórt ríkisorkufyrirtæki innan ESB sem stendur til að skrá á hlutabréfamarkað og einkavæða, er danska Dong Energi. Dong'ið hér í Danaveldi er langstærsta orkufyrirtækið í Danmörku og er nú að 73% í eigu ríkisins (afgangurinn er í eigu hluthafa tveggja smærri orkufyrirtækja, sem eignast hafa hlut í Dong vegna sameininga).

Fjármálakreppan hefur reyndar tafið fyrir hlutabréfaskráningunni á Dong, sem upphaflega átti að fara fram árið 2008 og hafði þá verið í undirbúningi í heil fjögur ár. Kreppan sem skall á 2008 snarstöðvaði sem sagt skráninguna. Þessi vinna er nú aftur komin á skrið og væntanlega bara tímaspursmál hvenær hluti af Dong verður einkavæddur. Markmiðið er að hlutur ríkisins fari niður í 51%, þ.a. danska ríkið muni áfram eiga meirihluta í Dong. Hversu lengi danska ríkið munu halda í þann eignarhlut er ómögulegt að segja.

Dong er vel að merkja ekki bara í raforkuframleiðslu, heldur einnig stórtækt í olíuvinnslu. Þarna er því gríðarlegt hagsmunamál á ferðinni. Hafa ber í huga að Danmörk er eina landið innan ESB sem framleiðir meiri orku heldur en sem nemur allri innanlandsnotkun (þá er átt við samanlagðan nettó-orkubúskap viðkomandi lands). Í reynd er Danmörk því all svakalegur orkubolti og einkavæðing á Dong Energi risastórt pólitískt mál í Danmörku.  Öll hin 26 aðildarríkin í ESB flytja aftur á móti inn meiri orku en þau flytja út og 18 af aðildarríkjunum 27 fá meira en helming af orkunni sem þau nota, erlendis frá (sbr. taflan hér að neðan). Þar að auki eru horfur á að hlutfall innfluttrar orku í ESB muni aukast verulega á næstu árum, þ.a. það blæs alls ekki byrlega fyrir orkubúskapnum í ESB. En það er önnur saga.

Ástæða þessarar sterku stöðu Danmerkur í orkuframleiðslunni er auðvitað fyrst og fremst olían og gasið úr Norðursjó. Olíuframleiðsla í dönsku lögsögunni veldur því að Danmörk er í reynd sjálfbær um allt samgöngueldsneyti. Önnur ríki innan ESB þurfa aftur á móti að flytja inn ýmist alla eða hluta af þeirri olíu og gasi sem notað er í viðkomandi landi. Það er því augljóslega mikil mýta það sem oft heyrist um að efnahagur Dana byggist lítt á notkun náttúruauðlinda og fyrst og fremst á hugviti, hönnun og þjónustu. Þvert á móti eru fá lönd í Evrópu sem byggja efnahag sinn svo mjög á nýtingu náttúruauðlinda eins og Danmörk.

Og nú stendur sem sagt til að danska ríkisorkufyrirtækið Dong verði að stóru leyti einkavætt. Vel að merkja hyggjast Danir samt ekki selja nema minnihlutann í fyrirtækinu og það í smáum skömmtum.

Stóra spurningin er hvort svipuð leið myndi henta Íslendingum? Að fá einkaaðila sem meðeigendur að orkufyrirtækjunum; t.d. að hámarki 30%? Eða hvort einkaaðilum eigi áfram að vera heimilt að fjárfesta að vild í orkuvinnslu á Íslandi - eins og íslensk lög leyfa í dag. Eða að sett verði algert bann við fjárfestingum einkaaðila í orkuvinnslu. Okkar snjöllu þingmenn hljóta að fara létt með að komast að skynsamlegri niðurstöðu um þetta, þar sem litið verður til langtímahagsmuna þjóðarinnar allrar.

 

Hvað finnst JR?

Á olíumörkuðunum er enginn óhultur!

Þannig komst Orkubloggarinn að orði í bloggfærslunni Ljúf og sæt í Cushing. Þann 21. febrúar s.l. (2010). Og þar sagði bloggarinn líka að hann byði "rólegur eftir því að olíuverðið á Nymex falli niður í a.m.k. 60 dollara - og kannski jafnvel enn neðar. Ef, ef...".

Þessa spádóma byggði Orkubloggarinn á því að allar tunnur, ker og kirnur í Cushing væru að springa. Eftirspurn eftir olíu í Bandaríkjunum væri dauð og ekkert annað í spilunum en að verðið félli. Enda eru Bandaríkjamenn langstærstu olíusvolgrarar heimsins; nota um 20 milljón tunnur af þeim 85 sem framleiddar eru á hverjum degi í heiminum öllum. Sem er næstum 25% allrar framleiðslunnar!

Orkubloggarinn var í raun að segja, að þegar eftirspurnin dettur svona niður þar vestra hljóti að koma að því að verðið pompi með. Jafnvel þó svo margir reyni að draga úr fallinu með því að kaupa olíu og geyma hana á risatönkum í Cushing eða í dularfullum olíuskipum sem liggja í þokunni utan við sóðaleg hafnarsvæði hingað og þangað um veröldina. Bloggarinn var þarna líka að segja að það eina sem héldi verðinu uppi væri von spákaupmannanna um að kreppunni væri að ljúka og brátt færi allt á blúss. Bloggarinn taldi að spákaupmennirnir hlytu brátt að springa á limminu og þá yrði ekki a sökum a spyrja.

En verðið á olíu lækkaði bara alls ekki! Heldur fór strax að hækka um leið og bloggarinn sleppti orðinu og sendi færsluna út á vef allrar veraldarinnar. Satt að segja steig olíuverðið bara ansið hressilega, eins og sjá má á grafinu hér til hliðar. Svo fór það reyndar að síga aftur þegar kom fram á vorið, en hefur samt haldist u.þ.b. á sama róli eins og var þegar bloggarinn spáði verðlækkun. Verið að dansa þetta kringum 75 dollarana eða svo.

Var Orkubloggarinn þá bara með óráði? Hann sem á alltaf að hafa rétt fyrir sér. Hver er ástæðan fyrir þessu furðuháa olíuverði? Enn er ekki kominn fram efnahagsbati í Bandaríkjunum sem réttlætir svona hátt verð. Enn liggja troðfull risaolíuskip útum allan heim þar sem olían nánast spýtist upp af dekkinu eins og frá alvöru olíubrunni. Enn er birgðastaðan í Bandaríkjunum gríðarlega há. Samt helst olíuverðið uppi!

Sennilega má tilgreina þrjár meginástæður fyrir því að enn er ekki komin fram lækkunin sem Orkubloggarinn þóttist sjá í kristallskúlunni í myrkvuðu bakherberginu. Í fyrsta lagi gerði hann of mikið úr spákaupmönnunum. Það var ekki svo að spákaupmennirnir væru að hafa eins mikil áhrif á verðið, eins og bloggarinn hélt fram. Það var raunveruleg eftirspurn ennþá fyrir hendi. Í öðru lagi hefur OPEC tekist að lesa vel í framtíðina og gæta þess að halda framboði sínu í þeim hárfína balance, sem þarf til að þeir fái það verð sem þeir þurfa. Sádarnir vilja nefnilega ekki að verðið fari undir ca. 70-75 USD tunnan, eins og Orkubloggið hefur ítrekað útskýrt.

En hvaðan kemur eftirspurnin? Jú - í þriðja lagi hefur verið meiri eftirspurn frá Kína heldur en bloggarinn sá fyrir. Þar hefur stjórnvöldum tekist á ný að ná upp funhita í efnahagsglæðurnar og fyrir vikið hefur t.d. fasteignaverð í Kína rokið upp það sem af er árinu. Og olíueftirspurn þaðan frá landi drekans verið veruleg.

En Orkubloggarinn hefur samt ekki breytt um skoðun. Enda erfitt að kenna gömlum orkuhundi að sitja! Olíuverð er óeðlilega hátt og hlýtur að lækka umtalsvert - fyrr en seinna. Vöxturinn í Kína í sumar er að mati bloggarans ekki sannfærandi. Þetta er ríkisdrifinn platvöxtur þar sem kínversk stjórnvöld nota t.d. geggjaðar gjaldeyrisbirgðir landsins til að hafa jákvæð áhrif á markaðinn heima og örva þannig eftirspurn. Eftirspurn byggða á sandi.

En margir trúa samt að Kína eigi ennþá mikið inni - svo mikið að þar verði engin alvarleg dýfa á næstu árum. Segja t.a.m. fáránlegt að bera Kína núna saman við stöðuna sem var í Japan skömmu áður en hrunið kom þar um 1990. Bölmóðarnir eru soldið mikið að segja að Kína upplifi brátt sinn tapaða áratug. En þeir sem trúa á vöxtinn í Kína, segja að Drekinn geti haldið áfram á fullum dampi í tíu og jafnvel tuttugu ár enn, áður en efnahagslífið þar fari að hiksta verulega.

Þeir sem eru sannfærðir um sterka stöðu Kína eru líka alveg vissir um að olíuverð muni ekki lækka - heldur þvert á móti brátt hækka í um 90 dollara tunnan. Eftirspurnin frá Kína muni tryggja það.

Já - það er vandlifað. Sumir hinna saklausu einfeldninga leyfa sér að spyrja: Hvað er rétt olíuverð? Er verðið núna (um 75 dollarar) "rétt" eða er það eitthvað bogið og bjagað? Í vikunni spurði t.a.m. einn fréttamaður á CNBC "olíusérfræðing" einmitt þessarar spurningar: Let's forget the market... what is the right oil price? Skiljanleg spurning en samt auðvitað kjánaleg. Af því það er ekki til neitt eitt rétt olíuverð.

Það sem fréttamaðurinn var að spyrja um var í reynd hvað menn sem þurfa að nota olíu séu tilbúnir að borga. Og hvað þeir sem selja olíu þurfa að fá fyrir tunnuræfilinn til að komast óskaddaðir frá viðskiptunum. Sem sagt hið tæra framboð og eftirspurn. The billion dollar question.

Sá sem spurningunni var beint að sagðist nokkuð viss um að rétt olíuverð væri 82-85 dollarar tunnan. Sem er kannski ansið lógískt þegar miðað er við hvað blessaðir Sádarnir þurfa að fá til að lenda ekki í fjárlagahalla. Reyndar þurfa þeir varla nema 75 dollara en vilja auðvitað gjarnan meira. Fínt að fá 82-85! Og viðkomandi snillingur vildi sem sagt meina að Kínverjarnir séu í talsvert mikilli olíuþörf, þ.a. eftirspurnin þaðan muni valda því að verðið haldist yfir 80 dollurunum og jafnvel vel það.

Jamm - þetta virðist barrasta nokkuð lógískt. Ef Kína heldur dampi. En Orkubloggarinn er ekki á að þetta mat sé allskostar rétt. Það þarf ekki annað en að stinga nefinu upp í vindinn. Sama hvaðan áttin blæs; olíuþefurinn frá stútfullum birgðastöðvunum út um allan heim fyllir nasirnar. Maður finnur þefinn jafnvel hér í Fossvoginum! Kannski berst hann frá olíugeymunum í Hvalfirði?

Orkubloggarinn er ekki eini Pallinn í heiminum þarna. Sumir taka meira að segja mun dýpra í árinni. Segja að olíuverð muni brátt steinfalla þegar skelfingu losnir braskararnir reyna allir að losa stöðurnar sínar. Þó svo pappírsviðskiptin á Nymex nái enn að halda verðinu yfir 70 dollurum og þaðan af meira, sé hrunið handan hornsins.

Einn ljúflingurinn orðaði þetta þannig: "I honestly think that if there were no investors using oil as an asset that the price of oil right now would be $10 or $15 or $18, but it wouldn't be anywhere near where it is". Og bætti við: "We have so much oil right now, more than we've had in 27 years. Why is it 27 years? Because that's how far our records go back. It's probably the most in 50 or 100 years". Og meira: From a historical perspective, Beutel pointed out that the current level of inventories is even higher than when the price of oil was below $20 a barrel.

Olíuverðið ætti sem sagt jafnvel að vera bara 10 dollarar og hananú! Eftirspurnin núna væri að stóru leyti ekki af völdum raunverulegrar notkunar. Markaðurinn sé yfirfullur af sullinu og þegar loksins komist styggð á gráðugu hjörðina muni verðið falla eins og blýklumpur.

Vandamálið er bara að skoðanir manna um hvað lesa megi úr tölunum eru afar skiptar. Meðan sumir segja að olíuverð hljóti senn að hrynja undir 20 dollara tunnan og jafnvel niður í 10 dollar eins og hér í den þegar "glöttið" var í hámarki, eru aðrir "sérfræðingar" sem eru algerlega sannfærðir um að 80 dollarar plús sé hið eina rétta verð og það muni haldast.

Hvað það verður, veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Maður veit hreinlega ekkert hvað gera skal. En það leggst illa í Orkubloggarann hvað pólitíkusar bæði austan hafs og vestan eru iðnir við að tala efnahagslífið upp þessa dagana. Það eru bara orð - og þau eru satt að segja ekki sérstaklega sannfærandi. Finnst Orkubloggaranum. Þess vegna þykir bloggaranum freistandi að sjorta olíu. Og veðja enn um sinn á að hressileg lækkun sé alveg að bresta á. Handan við hornið!

Svona er nú blessaður kapítalisminn yndislegur. Gerir sjálft lífið og sjálfan raunveruleikann að einu geggjuðu veðmáli, rétt eins og maður ætti lögheimili í glysborginni Las Vegas. Álfarnir sem fussa og sveia yfir Vegas og segja hana vera siðspillta gerviveröld, virðast ekki átta sig á þeim drifkröftum sem stjórna heiminum. Money & s...! Sama hvað hver segir.

Einmitt þess vegna er sjónvarps-sápan Dallas auðvitað besta birtingarmynd raunveruleikans sem til er. Já - nú væri gott að geta spurt sjálfan JR hvað honum finnst um olíuverðið. Verður það brátt 10 dollarar eða jafnvel 90 dollarar? Núna er það vel að merkja rétt um 75 dollarar tunnan. Hið dásamlaga tæra verð sem Sádarnir vilja!

Þeim sem hafa nennt að lesa þetta suð í bloggaranum til enda, skal loks bent á að þeir geta fengið að heyra ennþá meira orkusuð þegar Orkubloggarinn mætir í Silfur Egils nú upp úr hádegi á sunnudag. Best að fara að kúra.

 

Blikur á lofti í orkuframtíð ESB

Það er þetta með Evrópusambandið.

Um það leyti sem Orkubloggarinn útskrifaðist úr lagadeildinni fyrir... fyrir svo ótrúlega mörgum árum, var bloggarinn sannfærður um ágæti þess að Ísland yrði aðili að ESB. Taldi ESB eiga svo mikla framtíðarmöguleika, að það væri eiginlega alveg borðleggjandi að leita eftir aðild að sambandinu.

Þetta var vorið 1991.Og bloggarinn er reyndar ennþá svolítið spenntur fyrir Evrópusambandinu. En ekki verður framhjá þvi litið að ESB stendur nú frammi fyrir miklum vanda í orkumálum, sem kann að veikja mjög stöðu sambandsins til framtíðar. Þar er Orkubloggarinn að vísa til vatnaskilanna sem urðu árið 2004 í efnahagssögu ESB. Árið 2004 var nefnilega fyrsta árið í sögunni sem ESB fékk meira en helminginn af orku sinni frá innfluttum orkugjöfum.

Í dag er hlutfall innfluttrar orku hjá ESB um 54% og flest bendir til þess að hlutfall innfluttrar orku muni vaxa á næstu árum (þó svo kreppan hafi nú aðeins slakað á orkuþörfinni - tímabundið). ESB er sem sagt að verða æ háðara öðrum um orku. Það á bæði við um olíu á samgöngutækin og gas til raforkuframleiðslu og annarra daglegra nota.

Nú framleiða einungis 9 af aðildarríkjunum 27 svo mikla orku að það fullnægi meira en helmingi af orkuþörf viðkomandi landa. M.ö.o. þá þurfa 18 aðildarríkja ESB að flytja inn meiri orku en þau framleiða (hér er átt við alla orku; alla raforku, eldsneyti til raforkuframleiðslu og olíuafurðir á samgöngutækin). Og það sem enn verra er; í hópi hinna 18 ríkja sem eru rauðu megin við strikið eru nefnilega nær öll fjölmennustu löndin innan sambandsins. Nær allar fjölmennustu þjóðirnar - Frakkar, Ítalir, Spánverjar og Þjóðverjar - þurfa að flytja inn meira en helming orkunnar.

Af stóru þjóðunum er staða Ítala verst. Ítalía flytur inn hátt í 90% af allri orku sem notuð er í landinu! Spánverjar flytja inn meira en 80% og Þjóðverjar rúmlega 60%.  Frakkar eru nánast á pari (50/50) þrátt fyrir öll kjarnorkuverin sín, en ekkert land framleiðir jafn mikið af rafmagni með kjarnorku eins og Frakkland. 

Sjá má hlutfall innfluttrar orku hjá hverju aðildarríkjanna í töflunni hér að ofan. Einungis eitt af aðildarríkjum ESB framleiðir meiri orku en það notar. Það er Danmörk! Og sem fyrr sagði þá flytur ESB nú inn um 54% af allri sinni orku. Hlutfallið væri ennþá svartara (hærra) ef ekki vildi svo vel að eitt fjölmennasta landið innan ESB - Bretland - er ennþá gríðarlegur orkuframleiðandi.

Bretar fullnægja enn um 80% af orkuþörf sinni með eigin framleiðslu. Það geta þeir þakkað miklum kolanámum og gríðarlegum olíu- og gasauðlindunum í Norðursjó. Pólland er annað afar fjölmennt ríki sem er nokkuð vel sett með orkulindir. En það er vel að merkja nær eingöngu að þakka geggjuðum kolanámum landsins. 

Stóra vandamálið er að á næstu árum mun staða Breta að öllum líkindum versna til muna. Allt frá 1980 hefur kolavinnsla í Bretlandi farið hnignandi og Bretar sífellt þurft að flytja meira inn af kolum. Olíu- og gasvinnslan innan breskrar lögsögu hélt þó áfram að vaxa enn um sinn, eftir að kolaframleiðslan hafði toppað. Þess vegna var einfalt mál að nota gasið sem orkugjafa í rafmagnsframleiðslunni og kom ekki að sök þó kolin væru farin að minnka.Fyrir vikið jókst hlutfall gass í raforkubúskapnum í réttu hlutfalli við það sem dró úr vægi kolanna.

En svo kom að því um aldamótin að einnig gasframleiðslan náði hámarki og síðustu tíu árin hefur bæði olíu- og gasframleiðsla Breta minnkað verulega. Í olíuvinnslunni hefur þetta gerst nánast með með ógnarhraða, en gasframleiðslan hefur ekki fallið alveg jafn hratt. En fer þó einnig hnignandi.

Nú eru að vísu vonir um að nýjar olíulindir finnist djúpt úti af Skotlandi. Samt sem áður er líklegast að Bretar hafa náð bæði Peak Oil og Peak Gas. Og næsta víst að innflutningsþörf Breta á olíu og gasi mun aukast jafnt og þétt á komandi árum. Í þessu sambandi er líka athyglisvert að Bretland er það land Evrópusambandsins, sem á lengst í land með að ná markmiðum um að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku. Einmitt þess vegna eru frábær tækifæri fólgin í því að Ísland bjóði Bretum raforku - á marföldu verði miðað við hvað stóriðjan hér er að borga. En það mun ekki breyta því að senn fer Bretland sömu leið og hin stóru Evrópusambandsríkin. Uns Bretland verður heldur ekki orkusjálfstætt.

Talandi um endurnýjanlega orku frá Íslandi, er ekki hægt að sleppa að nefna þá svakalegu staðreynd, að sá orkugjafi sem framleiðir hæsta hlutfallið af öllu rafmagninu innan ESB er sá Svarti sjálfur: Kol! Þar að auki nýtur evrópski kolaiðnaðurinn massífra niðurgreiðslna og ríkisstyrkja - þó meira sé talað um háleit markmið ESB í grænni orku. Evrópusambandið er m.ö.o. kolsvart og líka sífellt að verða öðrum háðara um gas og olíu.

Já - lindirnar í Evrópu eru smám saman að tæmast og spurningin bara hversu langan tíma það tekur. Líklegt er að orkusjálfstæði Breta mun minnka nokkuð hratt á næstu árum og þar með syrtir enn í álinn fyrir orkubúskap ESB. Jafnvel þó svo jafnvægi kunni að vera að komast á í orkunotkun margra ESB-ríkjanna (þ.e. að orkunotkunin haldi ekki áfram að vaxa eins og verið hefur fram til þessa), bendir allt til þess að bandalagið muni þurfa að flytja æ meira af orkunni inn. Enn sem komið er kemur stór hluti af þessari orku frá Norðmönnum, en flest bendir til þess að þörf ESB fyrir bæði arabíska olíu og rússneskt gas fari nokkuð hratt vaxandi.

Það að þurfa að flytja inn mikið af raforku eða orkugjöfum þarf sossum ekki að vera áhyggjuefni. A.m.k. ekki ef framboð af orku er nóg og verðið lágt. Vandamál Evrópu er aftur móti það, að álfan er mjög háð afar fáum orkubirgjum. Þar eru stærstu bitarnir olía og gas frá Noregi, olía frá Persaflóanum, olía og gas frá Rússlandi og gas frá Alsír og Katar. ESB fær sem sagt gríðarlega stóran hluta af allri sinni olíu og gasi frá einungis örfáum ríkjum. Þar eru Rússar langstærstir. Sérstaklega er þó athyglisvert að einungis einn af stóru olíu- og gasbirgjum ESB getur talist vera þeim viðunandi vinsamlegur. Nefnilega Noregur.

Já- í reynd er Noregur eini vinsamlegi orkuvinur Evrópu. En jafnvel þó svo Norðmenn nái að viðhalda gasframleiðslu sinni eða jafnvel auka hana eitthvað á næstu árum, er augljóst að ESB þarf að fá sífellt meira gas frá löndum eins og Rússlandi, Alsír, Líbýu og Katar. Jafnvel þó svo við myndum líta á gasviðskipti ESB og Rússa sem gagnkvæma hagsmuni þar sem allt er í góðu, þá eru margir sem telja að olíu- og gasframleiðsla Rússa sé búin að ná toppi og muni héðan í frá fara hnignandi. Það er m.ö.o. alls ekki víst að Rússar geti mætt innflutningsþörf ESB með þeim hætti sem nauðsynlegt er til að gasverðið rjúki ekki upp. Þess vegna horfa Evrópuþjóðirnar nú til tækifæra til að fá aðgang að nýjum olíu- og gaslindum. Og þar er einkum horft annars vegar til Mið-Asíuríkjanna við Kaspíahafið og hins vegar til Íraks.

Þess vegna hefur ESB undanfarin ár róið öllum árum að því að fá lagða nýja gasleiðslu sem tengi sambandið við gasveldin við Kaspíahaf. Hugsunin er líka sú að í framtíðinni geti leiðslan sú tengst annarri leiðslu sem myndi liggja frá Írak og jafnvel annarri leiðslu frá Íran. Þessi þýðingarmikla gasleiðsla, sem tengja á Evrópu við Kaspíahafsríkin og verða lykill að framtíðartengingu við Írak, er kölluð Nabucco.

Því miður kæra Rússar sig ekkert um að ESB leggi olíu- eða gasleiðslur beint austur eftir Tyrklandi og til Kaspíahafslandanna. Rússar vilja fá sem mest af þeirri olíu og þó sérstaklega gasinu, eftir leiðslum inn til Rússlands. Svo þeir geti flutt það áfram til ESB, tekið gjald fyrir og þar að auki haft þannig sterkara tangarhald á orkunni sem berst ESB. Og vegna sterkra pólitískra tengsla við Kaspíahafsríkin er eins víst að Rússum muni verða ágengt í að ná fram þessari stefnu sinni.

Í þessum tilgangi hafa Rússar undirbúið lagningu mikillar gasleiðslu beint frá Rússlandi og til ESB, eftir botni Svartahafsins. Sú leiðsla er kölluð South Stream og undanfarið hefur átt sér stað mikið kapphlaup um það hvort Nabucco eða South Stream muni hafa vinninginn. Nú síðast varð ESB fyrir því áfalli að sjálfur Obama Bandaríkjaforseti lýsti yfir stuðningi við lagningu South Stream. Og veikti þar með enn frekar vonir ESB um að Nabucco líti dagsins ljós. Á Evrópa öngvan vin lengur?

Þar að auki þarf ESB líka að horfast í augu við að undanfarin ár hafa Kínverjar verið öflugir við að styrkja tengsl sín við gasríkin á austurströnd Kaspíahafsins. Landa eins og Kazakhstan, Túrkmenistan og Úsbekistan. Kínverjarnir hafa látið athafnir fylgja orðum og eru nú þegar búnir að leggja leiðslur frá Kína og þarna vestur eftir. Það er því margt sem bendir til þess að Kaspíahafsgasið muni fyrst og fremst streyma til Kína og Rússlands, en að Evrópa fái lítinn beinan aðgang að þeim miklu auðlindum.

Nei- það blæs ekki byrlega þessa dagana í að tryggja ESB orku til framtíðar. Enda eru framkvæmdastjórarnir hjá ESB orðnir svo skelfilega ringlaðir að þeir eru farnir að tala um að orka frá öldu- og sjávarfallavirkjunum og lífmassa hafsins muni leysa orkuvandamál Evrópu. Þá fyrst er ástandið orðið alvarlegt þegar framkvæmdastjórar ESB láta út úr sér svona dómadags vitleysu. Þó svo virkjun sjávarorku sé mikil snilldarhugmynd, þá er þetta tækni á algeru frumstigi og ómögulegt að segja hvenær hún kemst á eitthvert flug. Það á við um allar tegundir sjávarorkuvirkjana. Og það á ekki síður við um þá hugmynd að framleiða fljótandi lífrænt eldsneyti úr sjávarlífi (þörungum). Það er einfaldlega svo að á næstu áratugum og jafnvel alla 21. öldina mun enginn orkugjafi geta leyst olíu, gas, kol og kjarnorku af hólmi svo neinu nemur. Að tala um sjávarorku sem leið fyrir Evrópu að losna undan gashrammi Rússa eða að slíkt muni minnka olíuþorsta Evrópu er í besta falli kjánalegt.

Orkubloggarinn er orðinn þreyttur á þessari vitleysu. Framkvæmdastjórn ESB verður að taka sig á. Og skilja það að skynsamasta leiðin til að tryggja öruggt orkuframboð í Evrópu er að byrja eins og skot að leggja Nabucco leiðsluna austur til Azerbaijan, áður en Kínverjarnir verða komnir þangað með enn eina leiðsluna. ESB þarf líka að stuðla að nánara sambandi við olíu- og gaslöndin í Norður-Afríku; Egyptaland, Líbýu og Alsír. Byggja þangað tengingar og auka þaðan framboð af bæði olíu og gasi.

Síðast en ekki síst þarf ESB að horfast í augu við það að þeir sem ráða munu yfir æpandi olíu- og gaslindunum í Írak verða í algerri lykilstöðu i alþjóðastjórnmálum framtíðarinnar. Það kann að vera bæði dýrt og erfitt að vera með herlið í Írak, en að skilja landið eftir í höndum Bandaríkjamanna og láta þá sitja uppi með að leysa úr vandanum væri galin niðurstaða.

Til að svo tryggja orkusjálfstæði Evrópusambandsins þarf risaátak og nánast æpandi framsýni stjórnmálamanna. Sennilega er eina vitið fyrir ESB að fara strax að huga í alvöru að stækkun bandalagsins til bæði austurs og suðurs. Þá myndi Evrópa enn á ný þróast í þá átt að verða bandalag allra ríkjanna í kringum Miðjarðarhaf, þar sem kristnir menn, arabar og gyðingar geta lifað í sátt og samlyndi.

Mörgum kann að þykja slíkur samhugur trúarbragðanna vonlaus og þetta vera barnaleg draumsýn hjá bloggaranum. En í reynd eru öll þessi lönd fyrst og fremst byggð velmeinandi fólki. Það þarf einfaldlega að finna leiðir til að auka menntun og útrýma fátæktinni, sem þarna er svo víða að finna. Og þar með eyðileggja jarðveginn fyrir ofsatrúarhópana, sem þrífast á misskiptingu, vanþekkingu, fátækt og fordómum. Ef það tekst ekki, er hætt við að staðnað ESB Evrópulandanna einna, muni í framtíðinni enda sem orkulítill þurfalingur. Og verða peð í valdatafli orkustórveldanna Bandaríkjanna, Rússlands og Kína.

----------------------------------

PS: Myndin hér að ofan er úr bíómyndinni dásamlegu, Sumar í Goulette, sem gerist í Túnis rétt áður en sex daga stríðið skall á. Kvikmynd sem minnir okkur á hvernig stjórnmálaruglið við botn Miðjarðarhafsins hefur í meira en 40 ár mengað allt mannlíf á svæðinu. Dapurlegt.

Skammsýni ASÍ og SA

Þeir Vilhjálmur Egilsson, framkvæmdastjóri hjá Samtökum atvinnulífsins og Gylfi Arnbjörnsson, framkvæmdastjóri Alþýðusambands Íslands, eru með böggum Hildar þessa dagana. Og sortnar fyrir augu yfir þeirri tilhugsun að kannski verði ekkert af byggingu álvers Norðuráls í Helguvík.

Álbræðslur sækja þangað sem þau fá ódýrasta rafmagnið. Þar hefur Ísland um skeið boðið hvað best. Upplýsingar um raforkuverð til stóriðju sýna glögglega að raforkan hér hefur undanfarin ár verið seld jafnvel ódýrari en hjá vanþróuðum þjóðum Afríku. Og það þó svo hér fái álverin algerlega öruggt raforkuframboð, pólitískan stöðugleika og vel menntað vinnuafl í kaupbæti. Þetta er hinn nístingskaldi raunveruleiki, sem dregur svaðafyrirtæki eins og Glencore International, til Íslandsstranda. Harðjaxlagengið hjá Glencore eru einmitt aðaleigaendur Century Aluminum.

Orkubloggarinn á erfitt með að skilja af hverju menn sjá hagsmuni í því fyrir Íslendinga að fá tindáta frá mönnum, sem kallaðir hafa verið mestu blóðsugur þriðja heimsins, til að byggja álver suður í Helguvík. Bloggarinn er á því að þeir Gylfi og Vilhjálmur ættu fremur að tala fyrir því að það sé bæði hagur umbjóðenda þeirra og þjóðarinnar allrar að hætta að kyssa vöndinn! Við eigum að gera meiri arðsemiskröfu til nýtingar á íslenskum náttúruauðlindum, heldur en býðst með því að virkja fyrir álver. Vatnsaflið og jarðvarminn er fjöregg þjóðarinnar og verði áfram haldið á álbræðslubrautinni mun samningsstaða orkufyrirtækjanna gagnvart stóriðjunni versna enn frekar. Bygging fleiri álvera mun auka enn meira líkurnar á því að við verðum áfram föst í feni lágrar arðsemi í raforkuframleiðslunni til langrar framtíðar.

Miklu skynsamlegra væri að nýta tækifærin sem nú bjóðast til að margfalda tekjur bæði Landsvirkjunar og Orkuveitu Reykjavíkur. Gera bæði þessi opinberu fyrirtæki að öflugri uppsprettu að gallhörðum erlendum gjaldeyri; gjaldeyri sem ekki aðeins myndi duga fyrir afborgunum lána, heldur gæti myndað stofn að öflugum íslenskum fjárfestingasjóði í eigu almennings. Til að svo geti orðið, er einfaldlega skynsamlegast að fara strax að undirbúa og vinna að fullu í því að lagður verði rafstrengur milli Íslands og Evrópu.

Það er eiginlega með ólíkindum að stóru orkufyrirtækin þrjú skuli ekki hafa stofnað með sér samstarfsvettvang um þetta fyrir löngu. En það er kannski skiljanlegt að af þessu hafi enn ekki orðið; Friðrik Sophusson fráfarandi forstjóri Landsvirkjunar virtist hafa það sem sérstakt áhugamál sitt að selja rafmagn á gjafverði til álvera, Orkuveita Reykjavíkur er á hausnum og HS Orka hefur átt nóg með eigendavandræði sín.

Því miður er nýr forstjóri Landsvirkjunar, Hörður Arnarson, ennþá sá eini sem virðist hafa áttað sig á tækifærunum sem liggja í rafstreng til Evrópu. Ekki einu sinni hinn glænýi stjórnarformaður Orkuveitu Reykjavíkur, Haraldur Flosi Tryggvason, minnist einu orði á þetta í þeim fjölmörgu viðtölum sem fjölmiðlar hafa átt við hann síðustu dagana. Þetta er sérstaklega sorglegt í ljósi þess að Haraldur Flosi er nú byrjaður að boða einföldu lausnina; gjaldskrárhækkanir. Þær verðhækkanir munu vel að merkja eingöngu beinast að almenningi og venjulegum fyrirtækjum, en stóriðjan verður stikkfrí með sína langtíma raforkusamninga.

Stjórnarformaður OR þarf að gerast víðsýnni og ætti án tafar að fela hinum nýja "tímabundna" forstjóra Orkuveitunnar, Helga Þór Ingasyni, að leita samstarfs við evrópsk orkuframleiðslu- og raforkudreifingarfyrirtæki. Þeir Helgi Þór og Haraldur Flosi ættu jafnvel að leitast við að fá slík fyrirtæki inn sem eigendur að minnihluta í OR. Svo unnt verði að grynnka á skuldunum og gera eiginfjárstöðu Orkuveitunnar álitlega. Einnig væri upplagt fyrir lífeyrissjóðina að koma að Orkuveitunni - a.m.k. væri það lógískara heldur en að sjóðirnir séu að standa í braski með símafélög og byggingafyrirtæki.

Já - Orkuveitan þarf að fá í hópinn skynsama eigendur með langtímahugsun. Hin nýja stjórn og forstjóri OR þurfa að gera það að forgangamáli að finna góða framtíðarlausn fyrir OR. Stjórnendurnir mega ekki bara einblína á gjaldskrárhækkanir - þó þær séu auðvitað einfaldasta og auðveldasta leiðin til að bæta götin á hinu sökkvandi gráa skipi Orkuveitunnar. Byrja þarf strax að undirbúa það að fyrirtækið losni undan a.m.k. hluta af raforkusölunni til Norðuráls á Grundartanga og geti selt þá sömu orku á margfalt hærra verði til Evrópu. Þeir þurfa líka að skoða vandlega með hvaða hætti OR getur losnað undan raforkusölusamningi vegna fyrirhugaðs álvers Norðuráls í Helguvík (ef slíkur bindandi samningur er á annað borð kominn á). Vonandi er það í reynd svona stefna sem verið er að boða með nýjum forstjóra yfir Orkuveitunni.

Óneitanlega er Orkubloggarinn grænn af öfund útí Helga Þór. Af því varla er hægt að hugsa sér meira spennandi starf á Klakanum góða heldur en forstjórastarf hjá orkufyrirtæki á tímamótum. 

Ísland er hvorki meira né minna en mesti orkubolta veraldarinnar. Þetta kann að skapa okkur mögnuð tækifæri til framtíðar. Engin þjóð framleiðir hlutfallslega jafn mikið af raforku eins og Íslendingar. Íslendingar framleiða nú rúmlega 50 þúsund kWst af rafmagni á ári per capita (þ.e. miðað við fólksfjölda). Og það allt saman með vatnsafli og jarðvarma - notar ekkert gas og engin kol til þessarar miklu raforkuframleiðslu.

Ekkert land í heiminum kemst nálægt því að vera þvílíkt ofsalegt grænt orkuveldi. Norðmenn komast næst okkur - með rétt rúmlega 35 þúsund kWst pr. mann (nánast allt frá vatnsafli). Í reynd kemst ekki nokkur þjóð nálægt því að framleiða eins mikið af raforku með endurnýjanlegum orkugjöfum per capita, eins og við Íslendingar gerum.

Jafnvel þó svo við miðum ekki bara við raforkuframleiðslu, heldur teljum með alla orkuframleiðslu (bæði rafmagn og eldsneyti - alla endurnýjanlega orku svo og kol, gas og olíu) þá er Ísland þar í fararbroddi með örfáum öðrum þjóðum. Ríkjum eins og Noregi og olíuríkjunum svakalegu við Persaflóann. Það eru sem sagt bara örfá ríki í heiminum sem framleiða álíka mikið af orku per capita eins og Ísland og í raforkuframleiðslu er Ísland langfremst. Og sem fyrr segir byggir öll þessi mikla raforkuframleiðsla Íslands á endurnýjanlegum orkugjöfum.

Sérstaða Íslands í orkumálum er m.ö.o. æpandi mikil. Og tækniþróun í rafmagnsflutningum hefur nú skapað okkur einstakt tækifæri. Þar að auki hefur þróun orkumála innan ESB undanfarið verið eins og best verður á kosið, fyrir ríki með svo mikla endurnýjanlega raforkuframleiðslu eins og Ísland.

Nú á þessum síðustu og verstu tímum er þorsti ESB í meiri endurnýjanlega orku og í meiri orkuviðskipti við vinaþjóðir gríðarlega mikill. ESB horfist nú í augu við mörg vandasöm risaverkefni í orkumálum. Eitt er það að minnka þörf sína fyrir rússneskt gas. Annað að stórauka hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkubúskap aðildarríkjanna.

Til marks um erfitt ástand hjá bandalaginu má nefna að árið 2004 varð ESB í fyrsta sinn að flytja inn meira en helming allrar orkunnar sem notuð er innan sambandsins. Horfur eru á að þessi þróun muni halda áfram; að hlutfall innfluttu orkunnar hjá ESB eigi enn eftir að aukast. Þetta kemur ekki síst til af því hversu olíu- og gaslindirnar í Norðursjó eru að tæmast hratt. Þó svo kreppan hafi að vísu hægt aðeins á innflutningsþörfinni er ekkert annað í spilunum en að ESB þurfi i framtíðinni í æ meiri mæli að mæta bæði raforkuþörf sinni og eldsneytisþörf með innflutningi.

Þetta er það umhverfi sem nú ríkir í næsta nágrenni okkar. ESB leitar logandi ljósi að leiðum til að vingast við nágranna sína til að tryggja frá þeim orkuframboð í framtíðinni. Þess vegna er ESB nú t.d. farið að horfa til þess að taka þátt í að reisa rándýr sólarorkuver í N-Afríku. Og leggur höfuðáherslu á að byggð verði ný ofur-gasleiðsla (Nabucco) sem tengi ESB við gasríkin í Mið-Asíu. Allt gengur þetta þó mjög hægt og fyrir vikið eru vesalings framkvæmdastjórar sambandsins farnir að rugla um "meiriháttar tækifæri" aðildarríkjanna í virkjun sjávarorku - tækni sem er á fósturstigi og ómögulegt að segja hvernig muni þróast. Á maður að hlæja eða gráta?

Í reynd eru fáir raunverulegir góðir kostir í stöðunni fyrir ESB. En þeir eru þó til. Þess vegna er nú búið að leggja háspennustreng milli Noregs og Hollands. Og í undirbúningi að leggja annan slíkan streng milli landanna og líka verið að skoða það að leggja slíkan streng milli Noregs og Bretlands. Þarna er um að ræða þekkta tækni í formi mjög öflugra háspennustrengja - tækni sem veitir ESB aðgang að endurnýjanlegri raforku frá ríkjum sem eru þeim vinsamleg. Og verðið sem fæst í ESB fyrir raforkuna er vel að merkja margfalt á við það sem stóriðjan hér borgar.

Þar með er Orkubloggarinn ekki að tala fyrir því að hér eigi að reka álfyrirtækin á brott. Alls ekki. Bara það eitt að láta t.d. Búðarhálsinn og svo afgangsorku sem er í kerfinu malla inná svona streng þegar verðið er hátt (á álagstímum) myndi borga hann upp á undraskjótum tíma. Straumsvík, Norðurál og Fjarðarál þurfa bara að átta sig á því að þau fái ekki lengur orkuna á kostnaðarverði. Bloggarinn er þess fullviss að þessi fyrirtæki hafa öll borð fyrir báru til að greiða a.m.k. 50% hærra verð fyrir raforkuna en þau gera. Og þau myndu fljótt verða viljug til þess, þegar háspennustrengur væri kominn til Evrópu. Óskiljanlegt að ekki skuli vera komin af stað pólitísk umræða um þennan valkost.

Þó svo raforka frá Íslandi myndi auðvitað aldrei samsvara nema litlu broti af allri orkunotkuninni í ESB, er fráleitt að horfa fram hjá þeirri staðreynd að kringumstæðurnar eru okkur afar hagstæðar. En í stað þess að nýta okkur þetta til að margfalda tekjurnar af raforkuframleiðslunni, eru sumir sem vilja barrrasta halda sig í gamla rassfarinu; selja raforkuna til þeirra sem þrífast á því að fá hana á verði sem ekki er hægt að kalla neitt annað en skít og kanil. Vonandi verður ekki meira klappað hér fyrir slíkum skelfilega gamaldags og stöðnuðum sjónarmiðum. Og vonandi fá hugmyndir um rafstreng frá Íslandi til Evrópu brátt öflugan stuðning hjá íslenskum stjórnmálamönnum og ríkisstjórninni. Sú strategía er hin eina rétta.

 

Gasrisi í úlfakreppu

Hver voru dramatískustu áhrifin af eldgosinu í Eyjafjallajökli? 

Svarið liggur í augum uppi. Nefnilega hinn gjörsamlega misheppnaði fundur Gasbandalagsins, sem haldinn var í Oraníuborg í Alsír í apríl sem leið. Þar með verður einhver frestun á því að nokkur helstu gasútflutningsríki veraldarinnar nái samskonar kverkataki á gasmörkuðunum eins og olíuútflutningsríkin hafa í gegnum OPEC. Kannski eins gott - a.m.k. fyrir Evrópusambandið, sem er mjög háð gasinnflutningi.

Eins og kunnugt er olli eldgosið mikilli röskun á flugsamgöngum um alla Evrópu og reyndar víðar um heim. Fyrir vikið varð mætingin eitthvað slöpp á þennan tíunda fund hins óþroskaða  Gasbandalags (Gas Exporting Countries Forum eða GECF) í Oraníuborg. Þessi slaka mæting gaf tóninn fyrir árangurslítinn fund. Það eina sem út úr honum kom var afar loðin yfirlýsing; innihaldslaust hjal sem mun litlu breyta fyrir gasviðskipti veraldarinnar. 

Þetta voru vonbrigði fyrir Alsírmenn, sem höfðu bundið miklar vonir við fundinn. Fyrir hann var nefnilega altalað í bransanum að Alsíringar hafi verið búnir að leggja í mikla undirbúningsvinnu til að fá samþykkta tillögu um mjög nána samvinnu aðildarríkja GECF - m.a. um að stýra framboði af gasi. Það gekk ekki eftir og fátt bendir til þess að af því verði í bráð. Þó maður eigi auðvitað aldrei að segja aldrei!

Já - á sama tíma og Orkubloggarinn dýfði tásunum í olíumengað Kaspíahafið og sötraði berfættur te á Arabakaffihúsi austur í olíuborginni Bakú í Azerbaijan, fór allt í vaskinn hjá ljúflingnum Chakib Khelil, orkumálaráðherra Alsír. Ekki að furða þó hann væri svolítið þreytulegur angaskinnið.

Ekki aðeins mistókst Khelil að fá GECF-samkunduna til að taka afgerandi ákvörðun um formlegt samstarf, sem myndi hjálpa Alsír að byggja upp frekari gasvinnslu í landinu, heldur var hann í þokkabót skömmu síðar rekinn úr stöðu orkumálaráðherra Alsír. En áður en við komum að þessu drama, er rétt að hafa hér smá inngang:

Það hefur lengi verið draumur nokkurra helstu gasútflytjenda veraldarinnar - landa eins og Alsír, Katar, Indónesíu, Malasíu og Rússlands - að stofna samtök í anda OPEC. Í þeim tilgangi að gæta sameiginlegra hagsmuna sinna; hagsmuna sem eru auðvitað aðallega fólgnir í því að stjórna framboði af gasi og þar með hafa áhrif á verðið. Samtök olíuútflutningsríkja (OPEC eða Organisation of Petroleum Exporting Countries) eru þekkt fyrir framleiðslukvóta sína og þó svo oft hafi gengið erfiðlega að ná samstöðu innan OPEC hafa samtökin í áratugi gegnt afar þýðingarmiklu hlutverki við að hámarka hagnað olíuútflytjendanna við Persaflóa og víðar. Því er ekki skrítið að stóru gasútflytjendurnir hafi fengið þá hugmynd að stofna e.k. GasPEC.

Eftir nokkrar þreifingar kom að því árið 2001 að áðurnefnt GECF var stofnað sem samstarfsvettvangur og skref í þá átt að vinna betur með þessa hugmynd um Gasbandalag. Stofnsamningurinn lá samt ekki fyrir fyrr en seint á árinu 2008, þ.a. að það er fyrst núna á allra síðustu árum að Gasbandalagið virðist geta orðið að veruleika.

En þó svo hugmyndin kunni að virðast borðleggjandi er vandamálið bara að það er talsvert erfiðara að stjórna gasmarkaði veraldarinnar heldur en olíumarkaðnum. Miklu flóknara er t.d. að geyma gas og verð á gasi hefur undanfarið farið lækkandi vegna nýrrar gasvinnslutækni vestur í Bandaríkjunum og aukins framboðs þar.

Allt þar til fyrir fáeinum árum einkenndust gasviðskipti af langtímasamningum, þar sem samningarnir voru oft til a.m.k. tuttugu ára og verðið jafnan tengt olíuverði. En vegna þess að framboð af gasi hefur verið að aukast hraðar heldur en framboð af olíu, hafa margir gaskaupendur í auknum mæli fært sig úr langtímasamningum og yfir í styttri samninga. Stuttu samningarnir skila nefnilega oftast lægra verði þegar framboðið er eins mikið og verið hefur undanfarið. Fyrir vikið hefur staða helstu gasútflytjendanna verið að veikast og er langt frá því eins sterk eins og hjá olíuútflytjendunum í OPEC.

Mikið framboð af gasi, svo og eðli gasviðskipta ætti auðvitað að hvetja gasútflytjendur til dáða um að auka samstarf sín á milli og reyna að hafa áhrif á framboð og verð. En þróunin síðustu misserin og óvissan í efnahagsmálunum hefur þvert á móti valdið vaxandi misklíð í hópnum.

Vegna vaxandi gasframleiðslu í Bandaríkjunum hefur þrengst þar að aðgangi fyrir innflutt gas (nema menn vilji selja fyrir skít og kanil). Og jafnvel þó svo Evrópa sé afar háð innfluttu gasi varð kreppan til þess að stórminnka eftirspurn Evrópu eftir gasi. Fyrir vikið hefur blossað upp titringur milli sumra af stóru gasútflytjendunum, sem allir vilja koma sínu gasi á þessa markaði.

Draumurinn um Gasbandalag markaðist ekki síst af því að framleiðsla og skipaflutningar með fljótandi gas (LNG) hefur verið að aukast mjög. Alsír var á sínum tíma sannkallaður brautryðjandi í LNG og hafa í áratugi selt fljótandi gas til Bretlands og fleiri ríkja. En Alsír hefur ekki náð að fylgja þessu eftir; þar hefur LNG-framleiðslan ekki aukist jafn hratt undanfarin ár eins og hjá nokkrum öðrum gasríkjum. 

Gasverð hefur sem fyrr segir lengst af verið mjög tengt olíuverði og þegar olían fór hækkandi sköpuðust skilyrði til ennþá meiri LNG-framleiðslu. Upp á síðkastið hafa t.d. Katarar, Norðmenn, Ástralar og fleiri gasríki sem liggja fjarri mörkuðunum veðjað mjög á LNG og byggt upp slíka vinnslu í stórum stíl. Og selja þaðan gas til t.d. Japan og Bandaríkjanna.

Þessi sprenging í LNG-bransanum gerði gas að mun "hreyfanlegri" hrávöru heldur en þegar gas er eingöngu flutt um leiðslur til kaupanda tiltölulega nærri framleiðslusvæðinu. Vaxandi LNG-framleiðsla gerði það að verkum að gasmarkaðurinn fór um margt að minna á olíumarkaðinn. En LNG nemur einungis rúmum 5% af allri gassölu veraldarinnar - ennþá er langmest af gasi selt um gasleiðslur á markaði ekki mjög fjarri framleiðendunum. Fyrir vikið er gas ekki ennþá orðið að alþjóðlegri hrávöru í líkingu við olíu og þess vegna gilda ekki sömu lögmál um gas eins og olíu.

Þrátt fyrir að Alsíringar séu vel meðvitaðir um það, að erfitt geti verið fyrir gasútflutningsríki að stjórna framboði og verðmyndun á gasi, vita þeir líka að EF þeir myndu fá t.d. Rússa og Katara til að vinna meira með sér, gæti það mögulega gjörbreytt gasviðskiptum. Til hagbóta fyrir gasútflutningsríkin.

Þetta snýr ekki síst að Evrópu. Stærstu gasbirgjar Evrópu eru Rússland og Alsír, ásamt Noregi. Norska gasið fer fyrst og fremst til N-Evrópu, rússneska gasið til Þýskalands og Austur- og Mið-Evrópu og S-Evrópa fær mest af sínu gasi frá Alsír. Verulegur hluti af Evrópumarkaðnum getur bæði nýtt sér rússneskt og alsírskt gas, sem hefur valdið togstreitu milli þessara ríkja nú þegar gaseftirspurn minnkar. Nýja gasbandalagið átti einmitt að draga úr þeim núningi og koma þannig skipulagi á gasviðskipti að báðar þessar þjóðir myndu hagnast - auðvitað á kostnað kaupendanna. En togstreitan virðist vera það mikil að menn nái ekki að finna leiðina að Gasbandalagi í líkingu við OPEC.

Alsírmaðurinn Khelil vann hörðum höndum að því að koma GECF á fót. Hann hafði verið olíumálaráðherra Alsír í áratug og nú vildi hann taka næsta skref og gera GECF að alvöru áhrifabandalagi í anda OPEC. Á góðæristímanum 2007-08 hafði honum að því er virtist tekist að sannfæra Rússana um að svona Gasbandalag myndi henta öllum gasríkjunum afar vel. En svo skall kreppan á!

Það var auðvitað bara svona aulagrín hjá Orkubloggaranum hér í upphafi færslunnar að kenna Eyjafjallajökli um lítinn samhug á gasfundinum í Óraníuborg í apríl sem leið. Þar var miklu fremur um að kenna kreppunni og óvissunni sem nú ríkir á orkumörkuðunum, að svo fór sem fór á fundinum þeim.

Þegar þrengir að verður hver sjálfum sér næstur og skammsýni tekur völdin. Það á ekki síst við um Rússana, sem eru að fá þungt högg vegna lækkandi gasverðs og hafa um nóg annað að hugsa þessa dagana en langtímahorfur á gasmörkuðum. Það eitt og sér að kreppan hefur minnkað eftirspurn Evrópu eftir rússnesku gasi, ætti svo sem ekki að gera þá afhuga Gasbandalagi. En það sem Rússarnir hafa jafnvel ennþá meiri áhyggjur af þessa dagana heldur en verðlækkun á gasi, er hin hljóðlega en harða barátta þeirra við Kínverja um áhrif yfir gaslindum Mið-Asíuríkjanna við Kaspíahafið.

Kínverjar hafa stille og roligt verið að leggja gasleiðslur þangað vestur eftir og eru núna búnir að ná yfirráðum yfir verulegum hluta þess gass Mið-Asíuríkjanna, sem Rússar ætluðu sér að stjórna. Þetta er grafalvarlegt mál fyrir Rússa, því þeir ætluðu að láta þetta gas fara gegnum rússneskar gasleiðslur og hirða prósentur af allri sölu þess. Fyrir vikið virðist nú ríkja nokkur ringulreið í gasherbúðum Rússa og gasbandalag í anda OPEC ekki alveg forgangsatriði hjá hinu rússneska Gazprom þessa dagana. Þar skiptir meira máli hvernig orkuöxullinn mikli, sem tengir ESB, Rússland og Kína við Mið-Asíugasið, mun snúast í framtíðinni (segja má að miðpunktur eða hjarta þessa öxuls sé einmitt áðurnefnd Bakú í Azerbaijan, þó svo þarna sé í reynd um að ræða fjölhjarta kvikyndi).

Þess vegna er nú allsendis óvíst hvenær formlegt "Gaspec" Rússa með Persaflóaríkjunum og N-Afríkumönnum kemst á. Þetta veldur Alsírmönnum talsverðum áhyggjum. Þar á bæ er æpandi þörf á auknum tekjum eftir ófriðartímana sem þar geisuðu meira og minna allan 10. áratug liðinnar aldar og stöðvuðu að mestu alla fjárfestingu í landinu. Í þeim langvarandi átökum féllu allt að hundrað þúsund manns og er ekki hægt að kalla þessa skelfingu neitt annað en hörmulegt borgarastríð. Loks eftir um áratugarátök var máttur dreginn úr ofsatrúarmönnunum og ástandið í Alsír hefur til allrar hamingju stórbatnað frá aldamótunum.

Fyrir vikið eru erlendir bissnessmenn nú loksins á ný farnir að líta til þessa risastóra og fjölmenna lands (íbúarnir eru um 35 milljónir) og spekúlera í að lána eða fjárfesta í orkuvinnslu þar. En það er langt í land með að nauðsynleg endurnýjun eigi sér stað í gasgeiranum í Alsír. Eftir næstum tveggja áratuga stöðnun er Alsírmönnum orðið lífsnauðsynlegt að endurnýja tæknibúnaðinn og hefja vinnslu á nýjum svæðum. En það hefur gengið hægt að fá fjármagn inní landið og Khelil sá stofnun raunverulegs Gasbandalags sem lykil að stóraukinni arðsemi í gasvinnslunni, sem myndi um leið laða fjármagnið að.

Árið 2000 fullyrti Khelil að innan fimm ára (þ.e.a.s. 2005) myndi gasframleiðsla í Alsír aukast um 50%. Það hefur alls ekki gengið eftir og nú telja bjartsýnir menn að þetta markmið Khelil muni í ekki nást fyrr en áratug síðar en áætlun hans hljóðaði upp á (þ.e. 2015). Upphafleg stefna Khelil frá því hann tók við embætti olíu- og orkumálaráðherra hefur því einfaldlega beðið skipbrot.

Þó svo fyrirtæki með nauðsynlega tækniþekkingu séu nú aftur tilbúin að koma til Alsír, hefur sem sagt gengið mjög treglega að nálgast fjármagn til uppbyggingarinnar. Ofan á þessi vandræði bættist svo mikið spillingarmál, sem nýverið komst upp hjá alsírska ríkis-orkufyrirtækinu Sonatrach, þar sem framkvæmdastjórnin hafði misbeitt valdi sínu til hagsbóta fyrir útvalda verktaka. 

Þetta ásamt töfum í þróun Gasbandalagsins olli því að Khelil missti mikið af trúverðugleika sínum, jafnvel þó svo honum sjálfum verði ekki beinlínis kennt um vandræðin. Nú var hinum stutta en öfluga Abdelaziz Bouteflika Alsírforseta nóg boðið; í sumarbyrjun rak hann Khelil úr ráðherrastólnum og skipaði Youcef Yousfi í hans stað. Einnig var skipt um forstjóra yfir Sonatrach og settar nýjar og gegnsærri reglur um skipan útboðsmála hjá fyrirtækinu.

Sonatrach er ekki aðeins hið einráða ríkisfyrirtæki í gasiðnaði Alsíringa, heldur í reynd eitt helsta þjóðarstolt landsmanna. Alsírmenn þurftu að há langa og blóðuga baráttu fyrir sjálfstæði sínu og eftir að hafa hrakið nýlenduher Frakka á brott tóku þeir orkulindirnar í eigin hendur og stofnuðu Sonatrach. Sem síðan hefur verið þeirra líf og yndi.

Fljótlega eftir nýfengið sjálfstæði Alsír árið 1962 kom í ljós að jarðgas væri mun stærri hluti af náttúruauðlindunum þar í landi heldur en í flestum öðrum olíuríkjum. Nærri helmingur allrar kolvetnisvinnslu í Alsír hefur verið gas (hinn helmingurinn er auðvitað olía og Alsír er einn stærsti olíuframleiðandinn í Afríku). Fyrir vikið hefur gasvinnslan verið óvenju mikilvæg fyrir efnahag Alsírmanna.

Nýi orkumálaráðherrann Youcef Yousfi er að taka að sér mun stærra og flóknara verkefni en bara það eitt að vera ráðherra yfir allri olíu- og gasvinnslu í Alsír. Hann þarf að endurvinna stolt Sonantrach og þar bíða tvö risaverkefni; annars vegar að hreinsa út spillinguna og vanhæfið hjá fyrirtækinu og hins vegar að tryggja farsælan rekstur þess til framtíðar. Í þessu síðarnefnda felst þróun nýrra gasvinnslusvæða svo gasframboð frá Alsír verði tryggt til framtíðar.

Yousfi er enginn nýgræðingur; hann var einmitt orkumálaráðherra þegar Bouteflika forseti komst til valda árið 1999. En Bouteflika vildi þá nýjan mannskap og hóaði í Khelil, sem þá hafði starfað lengi hjá Alþjóðabankanum vestur í Washington.

Framan af átti Khelil nokkuð farsælan feril og varð fljótlega einn öflugasti ráðherrann á vettvangi OPEC og skyggði á köflum jafnvel á sjálfan yfirljúflinginn Ali Al-Naimi, olíumálaráðherra Sádanna sem Orkubloggið hefur ósjaldan minnst á. Khelil virðist hafa verið ómeðvitaður um spillinguna innan Sonatrach, en sem orkumálaráðherra bar hann pólitíska ábyrgð á því. Eftir að Khelil hafi bæði mistekist að koma Gasbandalaginu almennilega áleiðis og lent í vandræðum með að laða fjárfesta að gasvinnslunni, var spillingarmálið innan Sonatrach dropinn sem fyllti mælinn.

Þetta voru sennilega tímabær mannaskipti - bæði í ríkisstjórninni og ekki síður hjá orkufyrirtækinu. Þannig gerast a.m.k. hlutirnir hjá stjórnsýslunni í Alsír! Menn sem ekki ná markmiðum eru látnir víkja og nýir taka við.

Slíkt þykir fullkomlega eðlileg og skynsamleg ráðstöfun hjá siðuðum stjórnmálamönnum - en vissulega ekki alls staðar. Í tilefni vandræðagangsins hjá Orkuveitu Reykjavíkur og nýafstaðinna sveitarstjórnarkosninga hér á Klakanum góða, sem leiddu til nýs stjórnarmeirihluta hjá OR,  má velta fyrir sér hvort eitthvað sambærilegt gerist nú hjá nánast gjaldþrota Orkuveitunni?

 

Hversu langur ætti afnotatíminn að vera?

Samkvæmt gildandi lögum geta einkaaðilar fengið leyfi ríkis og/eða sveitarfélaga til að nýta orkuauðlindir í þeirra eigu til allt að 65 ára í senn. Auk þess hafa fyrirtækin möguleika á framlengingu, sem unnt er að semja um þegar helmingur afnotatímans væri liðinn.

Lagaákvæðin um tímabundna afnotaheimild að orkuauðlindum komu í lög árið 2008, fyrir tilstilli meirihluta Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks. Skömmu áður hafði þáverandi iðnaðarráðherra, Össur Skarphéðinsson, talað fyrir hugmyndinni - þ.e.  að leigja nýtingarréttinn - og vísaði til fordæmis Indónesa. Kannski má segja að þarna hafi Össur leitað heldur langt yfir skammt. Því Norðmenn höfðu þá í heila öld verið með fyrirkomulag um tímabundinn afnotarétt einkaaðila af vatnsaflsauðlindum í Noregi.

Þegar verið var að undirbúa frumvarpið í iðnaðarráðuneytinu um tímabundinn afnotarétt, voru uppi hugmyndir innan ráðuneytisins um að hæfilegur afnotatími væri 40 ár. Og engin framlenging. Þegar málið kom fyrir Alþingi var búið að setja 65 ára afnotarétt inní frumvarpið og í meðförum þingsins bættist svo framlengingarákvæðið við. Þingmenn VG vildu styttri tíma en sumir þingmenn Sjálfstæðisflokks vildu að afnotarétturinn yrði mun lengri og var nefnt allt að 99 ár. Niðurstaðan varð 65 ár + möguleiki á framlengingu.

Nú er rætt um það að stytta afnotatímann. Meðal þeirra sem tala fyrir slíku er Katrín Júlíusdóttir iðnaðarráðherra. Katrín var afgerandi í Kastljósviðtali s.l. fimmtudag um að hún álíti 65 ára afnotatíma of langan. Annars staðar hefur verið eftir henni að hæfilegur afnotatími vegna jarðvarmavirkjunar sé 30-35 ár en 40-45 ár þegar um vatnsaflsvirkjun er að ræða. Í vikunni var svo viðtal við Katrínu í Fréttablaðinu þar sem hún talar um ennþá skemmri tíma; 20-30 ár fyrir jarðvarmavirkjanir og 40 ár fyrir vatnsaflsvirkjanir.

Katrín virðist því heldur betur hafa skipt um skoðun frá því fyrir tveimur árum síðan, þegar hún sem þáverandi formaður iðnaðarnefndar Alþingis stóð að því að samþykkja 65 ára regluna OG framlengingarákvæði. Orkubloggarinn er á því að þrjóska í stjórnmálum sé ekki af hinu góða og barrasta hið besta mál ef fólk skiptir um skoðun... ef til þess eru góð rök. Kannski verður Katrín brátt áhugasöm um norska fyrirkomulagið um að einkaaðilar geti leigt virkjanir til max 15 ára. Þetta er samt allt dálítið skrítið og sumum þykir eflaust sem þessi hringlandaháttur einkennist ansið mikið af daglega veðurfarinu í stjórnmálunum.

Hafa ber í huga að þetta snýr eingöngu að einkaaðilum og því hafa Landsvirkjun og Orkuveita Reykjavíkur þarna lítilla hagsmuna að gæta. Og það er augljóslega ekki unnt að stytta afnotatímann einhliða gagnvart einkaaðilum, sem þegar hafa fengið 65 ára afnotarétt. Þess vegna myndi þurfa að semja um þetta við HS Orku, þ.e.a.s. ef stytta á afnotatíma þess fyrirtækis frá þeim 65 árum sem þegar er búið að veita fyrirtækinu. Þar að auki er sú jarðvarmaauðlind ekki í eigu ríkisins heldur Reykjanesbæjar og Grindavíkur, þ.a. ríkið hefur ekkert með þann jarðvarma að gera.  

Í reynd er því heldur seint í rassinn gripið gagnvart HS Orku eða Magma Energy - nema þá HS Orka yrði fús til að semja um styttri tíma að ósk sveitarfélaganna, sem eiga auðlindina. Menn geta spáð í það hvort HS Orka myndi nokkru sinni bótalaust afsala sér 30 árum af afnotatíma sínum.  Skeð er skeð og það að stytta umræddan afnotatíma orkuauðlinda í lögunum núna hefur einungis þýðingu gagnvart því ef t.d. HS Orka eða aðrir einkaaðilar óska eftir nýtingarétti á öðrum orkuauðlindum í eigu ríkis- eða sveitarfélaga.

Reyndar ganga óstaðfestar Gróusögur um að HS Orka sé út um allt að leita nýrra virkjunarmöguleika. Svo helst minni á ástandið í Noregi fyrir heilli öld, þegar útlend fyrirtæki voru á fullu að kaupa upp norska fossa og norska Stórþingið kom hjemfall-reglunni á. Magma Energy er sagt vilja komast yfir meiri orkuauðlindir á Íslandi, en í reynd gæti HS Orka að sjálfsögðu  allt eins staðið í slíku ef GGE eða þrotabú Glitnis ætti fyrirtækið. Til að koma í veg fyrir að að slíkt eigi sér stað er eina leiðin að setja í lög ákvæði þess efnis að einkaaðilar geti ekki fengið nein ný virkjanaleyfi. Og fylgja þar fordæmi Norðmanna, sbr. viðbrögð þeirra við því þegar EFTA-dómstóllin sagði hjemfall-regluna andstæða EES-rétti.

Breyting á afnotatímanum hefði sem sagt ekki þýðingu gagnvart núverandi rekstri HS Orku (kæmi fyrst til álita vegna framlengingar þegar umsaminn 65 ára afnotatími þeirra rennur út nokkru eftir miðja 21. öldina þegar flestir núverandi Alþingismanna verða komnir undir græna torfu). Engu að síður verður spennandi að sjá hvort þingmenn sættast á að stytta afnotatíminn - og þá í hvaða tíma. Þar verður hugsanlega einkum litið til nýlegs nefndarálits, sem forsætisráðuneytið fékk í hendur í mars s.l.

Skýrslan sú ber yfirskriftina "Fyrirkomulag varðandi leigu á vatns- og jarðhitaréttindum í eigu íslenska ríkisins - Skýrsla nefndar forsætisráðherra sem skipuð var samkvæmt III. bráðabirgðaákvæði laga nr. 58/2008". Nefndin var undir forsæti Karls Axelssonar, hrl., sem hefur af mörgum þótt vel að sér þegar kemur að eignarétti og öllu sem að honum lýtur. Þetta er mjög áhugaverð skýrsla - þó svo þar sé reyndar að finna nokkrar afar meinlegar villur - og ættu lesendur Orkubloggsins endilega að gefa sér tíma til að glugga í hana. Skýrsluna má nálgast á vef forsætisráðuneytisins.

Umrædd nefnd taldi 65 ára afnotarétt óþarflega langan tíma og leggur til að hámarkið verði á bilinu 40-50 ár. Það er sem sagt ekki fullt samræmi milli niðurstöðu nefndarinnar og yfirlýsinga iðnaðarráðherra núna, en hún nefnir allt niður í 20 ára afnotatíma. En það er athyglisvert að nefndin er komin á sömu slóðir eins og iðnaðarráðuneytið var á í upphaflegum drögum frumvarpsins; við erum sem sagt aftur farin að finna þef af 40 ára reglu.

Um framlengingu á afnotatíma tók nefndin ekki afgerandi afstöðu. Sagði þó að til greina kæmi að framlengdur tími yrði hafður helmingi styttri en upphaflegur leyfistími, en taldi ekki útilokað að framlengdur leyfistími yrði jafnlangur upphaflegum leyfistíma. Í þeim orðum liggur að framlengingin yrði þá einhverstaðar bilinu 20-50 ár að áliti nefndarinnar. Að vísu er ekki ljóst hvort nefndin hafi gengið út frá því að einungis sé unnt að fá eina framlengingu á afnotaréttinum eða hvort framlengingar geti orðið fleiri (sbr. síðasta færsla Orkubloggsins).

Nefndin gerir sem fyrr segir ekki ákveðna tillögu, en ýjar þarna að því að passlegur heildarafnotatími sé á bilinu 60-100 ár (að því gefnu að aðeins sé unnt að fá framlengingu einu sinni). Svo getur hver og einn lesandi Orkubloggsins lagt sitt mat á það hvort slíkt sé hæfilegur afnotatíma einkaaðila af orkuauðlind í eigu ríkis eða sveitarfélaga.

Í Noregi gilti í nær heila öld sú almenna regla að afnotin gætu orðið 60 ár - og að þeim tíma loknum skyldi virkjun einkafyrirtækisins sem hafði afnotaleyfið renna gratís til norska ríkisins. Og í dag gildir sú regla í Noregi að einkafyrirtæki geta ekki fengið að kaupa eða byggja fleiri virkjanir (nema þær séu minni en 4.000 hö eða undir 3 MW). En það er allt önnur saga.

 

65+65+65+65+65+... eða bara 15 ár?

Það eru ýmsir skemmtilegir fletir á Magma-málinu. Eða öllu heldur á þeim lagaákvæðum sem gilda um afnotarétt einkaaðila að orkulindum í eigu hins opinbera. Einn flöturinn er sá hversu lengi einkafyrirtæki getur haft afnotarétt af orkuauðlind í eigu ríkis- eða sveitarfélaga skv. gildandi lögum. Í dag ætlar Orkubloggarinn aðeins að velta vöngum yfir þessu.

Eins og allir ættu að vita segir í gildandi lögum að hámarkstími afnotaréttar orkuauðlinda í eigu ríkis- eða sveitarfélaga hverju sinni er 65 ár. En að auki er gert ráð fyrir því að fyrirtæki með afnotarétt geti fengið framlengingu.

Hámarksafnot hverju sinni eru því 65 ár og væntanlega getur framlenging því aldrei orðið lengri en 65 ár - í senn. En tekið skal fram að einkafyrirtækið á ekki neinn sjálfkrafa rétt að framlengingu. Það er háð samþykki eiganda auðlindarinnar, hvort sem það er ríki eða sveitarfélag.

Samkvæmt lögunum er ekki ekki unnt að semja um framengingu á afnotaréttinum fyrr en helmingur afnotatímans er liðinn. Þegar samið er um 65 ára afnot yrði því ekki samið um framlengingu fyrr en a.m.k. 32,5 ár eru liðin af 65 ára afnotatímabilinu. Sé þá samið strax um nýtt 65 ára tímabil verða afnotin samtals 97,5 ár. Það þarf þó alls ekki að semja um framlenginguna nákvæmlega á þeim tímapunkti; það má gera hvenær sem er síðar á afnotatímanum. Fræðilega séð má semja um framlenginguna alveg við lok afnotatímans og þá verður afnotatíminn samtals 130 ár (65+65).

En 130 ár þarf samt alls ekki að vera hinn endanlegi hámarks afnotatími. Það er ekkert í lögum sem segir að aðeins geti verið um eina framlengingu að ræða. Fyrir vikið má hugsa sér að einkafyrirtæki með afnotarétt fái hverja framlenginguna á fætur annarri. Fái t.d. afnotarétt í samtals 650 ár. Með því að fá fyrst 65 ára afnotarétt og síðan alls níu framlengingar. Þó svo sumum kunni að þykja þetta sérkennilegt og jafnvel vafasöm túlkun á lögunum, verður ekki betur séð en að þetta sé svona. 

En af hverju er þá bara talað um 130 ára afnotatíma? Þegar Björk hrinti af stað undirskriftasöfnun sinni fyrir um hálfum mánuði, flutti hún stutta tölu og talaði þar um 130 ára afnotarétt HS Orku. Þarna hefur Björk greinilega gert ráð fyrir því að 65 ára heimildin verði fullnýtt og að samið verði um 65 ára nýtingu í viðbót í lok afnotatímans. Skúli Helgason, núverandi formaður iðnaðarnefndar Alþingis, er bersýnilega á sömu skoðun og Björk um lengd afnotatímans. Sbr.nýleg grein hans á Pressuvefnum, þar sem hann talar um allt að 130 ára rétt HS Orku til nýtingar.

Orkubloggaranum er hrein ráðgáta af hverju blessað fólkið er svona fast í þessum 130 árum. Það er staðreynd að það er ekki kveðið á um neitt endanlegt hámark í lögunum, heldur einfaldlega opnað á framlengingu "þegar helmingur umsamins afnotatíma er liðinn." Færa má rök fyrir því að lögin heimili ekki bara eina framlengingu á afnotaréttinum, heldur leyfi lögin að hver framlengingin geti komið á fætur annarri. Þannig að afnotatíminn geti jafnvel orðið endalaus.

kannski er helsta ástæða þess að enginn talar um lengri afnotatíma en 130 ár sú, að þó svo mannslífið geti orðið hundrað ár eða jafnvel meira er svolítið erfitt fyrir fólk að hugsa í svona löngum tíma. Þess vegna hefur kannski enginn hugsað útí það að afnotatíminn gæti skv. gildandi lögum orðið miklu lengri en "bara" 130 ár.

Þegar lögin voru samþykkt voru ekki alir þingmenn sáttir á að afnotatíminn yrði 65 ár plús möguleiki á framlengingu. Margir þingmenn VG vildu að afnotatíminn yrði mun styttri. Pétur Blöndal vildi aftur á móti að tíminn yrði 90 ár. En niðurstaðan varð 65 ár og óskýrt framlengingarákvæði. Hvort Alþingismenn skyldu þetta svo að aðeins gæti komið til einnar framlengingar eða að afnotatíminn geti orðið jafnvel endalaus, vitum við vesæll almenningur ekki. En það er ekkert skýrt og ákveðið hámark sett á afnotatímann í lögunum.

Sumum kann að þykja þetta hljóma sem tuð í Orkubloggaranum. Eða sem skaup. Þetta skipti hvort eð er engu, því alltaf megi breyta lögunum og setja á ákveðið hámark. T.d. með því að setja inn ákvæði þess efnis að aðeins sé unnt að fá eina framlengingu. Það er að sjálfsögðu rétt að öll lög geta breyst e.h.t. í framtíðinni. En í reynd er núna ekkert hámark í gildi.

 

Hver var skilningur Alþingis?

Er þetta kannski rangt hjá Orkubloggaranum? Felst einhver hámarks-afnotatími í lögunum? Til að fá vísbendingu um hvað þingmenn ætluðu sér en gátu ekki orðað með skýrum hætti í lögunum, er venjan sú meðal lögfræðinga að glugga í þau gögn sem lögð voru fyrir Alþingi í tengslum viðviðkomandi frumvarp. Því miður koma þau gögn hér að litlum sem engum notum. Það er einfaldlega alls ekki ljóst hvað meirihluti Alþingis hafði í huga þegar greidd voru atkvæði um framlengingarákvæðið.

Nei - hvorki í lögunum, frumvarpinu eða athugasemdum sem fylgdu frumvarpinu segir neitt að gagni um það hvernig skilja eigi framlengingarákvæðið. Enda var í upphaflega frumvarpinu alls ekki gert ráð fyrir neinni framlengingu umfram 65 ára afnotatíma. Það var sem sagt ekkert framlengingarákvæði í upphaflega frumvarpinu; það ákvæði kom inní frumvarpið í meðförum þingsins án þess að nákvæmar skýringar fylgdu sögunni.

Það er heldur ekki að finna neinar nákvæmar skýringar um framlengingarákvæðið í nefndaráliti meirihluta iðnaðarnefndar, sem lagði þó þetta framlengingarákvæði til. Og því lítið gagn í því nefndaráliti, þegar leita skal upplýsinga um hvað Alþingi eiginlega meinti með þessu.

Í umræðum á Alþingi komu fram allskonar skoðanir um það hvert afnotatímabilið ætti að vera. En ekki hefur Orkubloggarinn séð umræðu um það hvort einungis væri unnt að framlengja afnotaréttinn einu sinni eða oftar. Einstaka persónuleg ummæli Alþingismanna hafa reyndar almennt litla þýðingu við túlkun á lögum og skipta því litlu hér. En af umsögn iðnaðarnefndar má helst ráða að þetta framlengingarákvæði hafi einfaldlega verið sett inn til að þóknast einhverju orkufyrirtæki, eins og síðar verður vikið að hér í færslunni. 

Hér er einnig mikilvægt að hafa í huga að þegar 65 ára reglan var lögfest án skýrra ákvæða um hámarksafnotatíma, var líka sleppt að kveða á um hvernig fara skal með virkjunina þegar afnotatíminn rennur út! Augljóslega hefur eigandi virkjunarinnar lítinn áhuga á að sitja upp með virkjunina ef ekki fæst áframhaldandi leyfi til að nýta orkuna. Lögin segja ekkert um það hvernig leysa á úr þeim vanda. En það er annar handleggur, sem ekki verður fjallað sérstaklega um í þessari færslu.

Lögin eru greinilega fáránlega óskýr og hroðvirknisleg. Um það voru þingmenn reyndar að nokkru leyti meðvitaðir þegar þeir greiddu atkvæði um frumvarpið. Því í lögunum er sérstaklega kveðið á um skipan sérstakrar nefndar sem skyldi fjalla um "leigugjald, leigutíma, endurnýjun leigusamninga og önnur atriði er lúta að réttindum og skyldum aðila" og einnig "meta hvaða aðgerða sé þörf til að tryggja í senn sjálfbæra og hagkvæma nýtingu auðlindanna".

Þessi lagasetning virðist því hafa verið hugsuð sem einhvers konar bráðabrigðaaðgerð. En ef hún var bráðabirgðaaðgerð, af hverju var þá ekki bara nóg að mæla fyrir um 65 ára afnotatíma? Af hverju þurfti þá strax að setja inn framlengingarákvæði? Það er hreinlega ekki heil brú í þessari löggjöf, né í hugsun Alþingismanna sem voru þarna að fjalla um einhverja mestu hagsmuni þjóðarinnar. Enda mun nú standa til að endurskoða lögin strax í haust. Vonandi tekst þinginu þá að búa lögin þannig úr garði að það verði algerlega á hreinu hversu langur afnotatíminn er, hversu oft sé unnt að framlengja afnotatímann, hvernig fara skuli með virkjanir í lok afnotatíma o.s.frv. 

 

Réðu hagsmunir GGE og FL Group ferðinni?

Ekki er augljóst af hverju Alþingi ákvað að 65 ár væri hæfilegur afnotatími, en ekki einhver allt annar árafjöldi. Ekki er heldur ljóst hvað nákvæmlega olli því að framlengingarákvæði var sett inn í frumvarpið í meðförum Alþingis. En þegar gluggað er í gögn þingsins virðist sem framlengingarákvæðið hafi komið inn í frumvarpið í  vegna þrýstings frá orkufyrirtækjunum. Eða eins og segir í nefndaráliti meirihluta iðnaðarnefndar (leturbreyting er Orkubloggarans):

Margir umsagnaraðilar og álitsgjafar hafa vakið máls á þeim neikvæðu efnahagslegu áhrifum sem kunna að vera samfara opinberu eignarhaldi á auðlindum og telja að miklu varði hvernig staðið verður að fyrirkomulagi afnotaréttarins. Þá hafa einstök orkufyrirtæki og samtök þeirra lagt ríka áherslu á að þau taki þátt í því nefndarstarfi sem fjallað er um í umræddu bráðabirgðaákvæði auk þess sem þau vilja að hámarkstími afnotaréttar verði lengdur ... Meiri hlutinn leggur til að handhafi afnotaréttar skuli, að liðnum helmingi afnotatímans, eiga rétt á viðræðum við leigjanda um framlengingu...

Svo mörg voru þau orð. Málið hafði þróast frá upphaflegum hugmyndum innan iðnaðarráðuneytisins um 40 ára afnotatíma (sbr. umfjöllun hér örlítið neðar í færslunni) yfir í það að afnotatíminn væri 65 ár, auk þess sem opnað var á  framlengd afnot. Og það án þess að setja nokkuð ákveðið og skýrt hámark á afnotatímann. Kannski ekki alveg jafn reyfarakennt eins og REI-málið, en talsvert drama engu að síður.

Reyndar virðist sem a.m.k. einhver orkufyrirtækjanna eða eigendur þeirra hafi farið að beita sér í málinu talsvert áður en frumvarpið kom fyrir Alþingi. Tilefni er til að nefna hér minnisblað frá desember 2007, sem fyrir lá að beiðni iðnaðarráðuneytisins. Í þessu memorandum lýstu tveir sérfræðingar - þeir Friðrik Már Baldursson og norski prófessorinn Nils-Henrik M von der Fehr - m.a. áliti sínu á því hver væri hæfilegur hámarkstími afnotaréttar að orkuauðlindum. Tilefnið var að ráðuneytið var þá búið að vinna fyrstu drög að áðurnefndu frumvarpi, sem síðar kom fram á Alþingi, og í þeim frumvarpsdrögum ráðuneytisins var m.a. fjallað um þennan tímabundna afnotarétt.

Það er alveg sérstaklega athyglisvert að í umræddu sérfræðiáliti þeirra Friðriks Más og Nils-Henrik's kemur fram, að í frumvarpsdrögunum sem sérfræðingarnir fengu í hendur til að gefa álit sitt á, sagði að hámarkstími afnotaréttar yrði 40 ár. Þegar frumvarpið svo kom fyrir Alþingi nokkrum mánuðum síðar var aftur á móti búið að lengja þennan tíma í 65 ár. Og það þrátt fyrir að sérfræðingarnir hafi alls ekki gert sérstaka athugasemd þess efnis að 40 ár væri of stuttur afnotatími. Það virðist því augljóslega hafa verið eitthvað allt annað en álit sérfræðinganna sem olli því að ráðuneytið ákvað að leggja til lengri afnotatíma.

Einnig má hér nefna að í minnisblaðinu bentu sérfræðingarnir á þann möguleika að afnotatíminn ("lengd leigutíma") yrði hafður mismunandi langur eftir því t.d. hvort um sé að ræða vatnsafl eða jarðhita. Sömuleiðis sögðu þeir afnotatímann geta verið mismunandi langan eftir því hvort einkaaðilinn væri að taka yfir orkufyrirtæki í rekstri eða að byggja slíkt fyrirtæki frá grunni. Í síðara tilvikinu eru nokkuð augljós rök fyrir lengri afnotarétti, heldur en í því fyrra. Engin þessara ábendinga sérfræðinganna virðist hafa hrifið þá sem sömdu frumvarpið; a.m.k. sér þeirra ekki merki í því frumvarpi sem kom frá ráðuneytinu.

Ekki verður séð að umrætt minnisblað sérfræðinganna mæli á nokkurn hátt sérstaklega með því að afnotatíminn verði lengri en þau 40 ár, sem mælt var fyrir um í frumvarpsdrögunum. Að vísu koma fram sjónarmið í áliti sérfræðinganna um að varast beri að hafa afnotatímann of stuttan - en sömuleiðis er þar skilmerkilega bent á ókosti þess ef tíminn sé hafður langur. Hvað sem því líður, þá ákvað ráðuneytið að falla frá hugmynd sinni um að hafa afnotatímann að hámarki 40 ár. Þegar frumvarpið kom út úr ráðuneytinu og barst Alþingi var þar mælt fyrir um 65 ára afnotatíma. Eftirfarandi texti er úr athugasemdum með frumvarpinu, sem samdar eru í ráðuneytinu:

Í ákvæðinu er lagt til að hámarkstímalengd samninga um afnotarétt verði 65 ár. Nýting þeirra auðlinda sem frumvarpið nær til byggist í flestum tilvikum á miklum fjárfestingum í mannvirkjum, sem hafa langan afskriftatíma. Fjárfestingin skilar sér því á löngum tíma. Hins vegar er nauðsynlegt að setja einhver efri mörk á lengd leigutímans og er lagt til í frumvarpinu að sá tími verði til allt að 65 ára í senn.

Þarna er ekki að finna nein ítarlegri rök fyrir því af hverju ákveðið var að miða við 65 ár en t.d. ekki 30 ár, 40 ár eða einhvern annan tíma. Á móti má benda á að afskriftartími virkjana mun a.m.k. stundum vera um 40-60 ár og þar af leiðandi er svo sem vel unnt að rökstyðja afnotatíma sem er nálægt því. En óneitanlega eru 65 ár í lengra lagi - og ennþá einkennilegra er að ekki skuli vera betur rökstutt af hverju og í hvaða tilfellum eigi að heimila framlengingu.

Hvorki í athugasemdunum né í áliti iðnaðarnefndar var mikið verið að velta vöngum yfir þessu og freistandi að álykta sem svo að menn hafi þarna verið svolítið hallir undir sjónarmið orkufyrirtækjanna - þ.e.a.s. hinna einkareknu orkufyrirtæka. Þar er í reynd bara um að ræða Hitaveitu Suðurnesja (sem varð að HS Orku) vegna þáverandi eignarhalds Geysis Green Energy í fyrirtækinu, en GGE var þá að stærstu leyti í eigu FL Group með Hannes Smárason í fararbroddi. 

Er ósanngjarnt af Orkubloggaranum að segja það vera augljóst, að FL Group via Geysir Green Energy hafi þarna sem eini umtalsverði einkaaðilinn í íslenska raforkugeiranum á þessum tíma (eftir kaupin á hlutabréfum ríkisins í Hitaveitu Suðurnesja) upp á sitt einsdæmi náð að fá afnotatímann lengdan úr 40 árum og í 65 ár + framlengingu?

Þetta var nú einu sinni á þeim tíma þegar Hannes Smárason var nánast tilbeðinn á Íslandi - þó svo brátt færi að fjara undan FL Group. FL Group var vel að merkja helsti hluthafinn i GGE frá stofnun þess í ársbyrjun 2007 og allt fram í febrúar 2008, þegar lauflétt flétta átti sér stað milli FL Group og Glitnis með bréfin. Hannes var þá yfir FL Group og horfði mjög til orkugeirans, sbr. líka REI-málið alræmda.

Það er kannski ofsagt að hagsmunir FL Group hafi þarna algerlega ráðið ferðinni. Kannski var niðurstaðan um 65 ára afnot og framlengingu bara einfaldlega sátt milli stjórnarflokkanna að afloknum vangaveltum þeirra og munnlegum skoðanaskiptum um hvað væri eðlilegur afnotatími. Stjórnmálamennirnir höfðu skyndilega áttað sig á því að ef ekki yrði brugðist hratt við gætu orkuauðlindirnar á Suðurnesjum og víðar (sbr. REI málið) brátt verið komnar í einkaeigu og hafa hugsanlega talið mikilvægt að flýta málinu og banna framsal og koma þess í stað á "afnotarétti". En það skýrir ekki af hverju afnotatíminn lengdist á fáeinum mánuðum úr 40 árum og í 65 ár meðan málið var í vinnslu og þar að auki bætt við framlengingarákvæði. Og miðað við vankantana á lögunum er augljóst að málið var alls ekki unnið af þeirri kostgæfni sem almenningur á rétt á að Alþingi sýni.

 

Samantekt

Einkafyrirtæki geta skv. gildandi lögum fengið allt að 65 ára afnotarétt af orkuauðlindum í eigu ríkis eða sveitarfélaga. Einkafyrirtækið getur einnig fengið framlengingu á þessum afnotarétti til allt að 65 ára í senn og þannig getur afnotatíminn orðið allt að 130 ár. Og það er ekkert sem bannar að einkafyrirtækið fái margar framlengingar; m.ö.o. þá er ekkert ákveðið lögfest hámark á afnotatímanum.

Upphaflegar hugmyndir innan iðnaðarráðuneytisins voru að hafa afnotatímann 40 ár og enga framlengingu. Þegar frumvarpið kom frá iðnaðarráðherra til Alþingis var búið að lengja afnotatímann í 65 ár. Í meðförum Alþingis var svo framlengingarákvæðinu bætt við. Ýmis rök hníga að því að sjónarmið eigenda einkarekinna orkufyrirtækja hafi þarna fengið þægilegan meðbyr á Alþingi. Þar var í reynd fyrst og fremst um að ræða einungis eitt fyrirtæki; FL Group.

 

Lokaorð

Að lokum þetta: Það þarf augljóslega að hyggja miklu betur að málunum áður en nýtt frumvarp með ákvæðum um réttindi og skyldur raforkuframleiðenda verður lagt fyrir Alþingi. M.a. væri kannski ráð að skoða af hverju norska Stórþingið samþykkti nýlega að veita megi einkaaðilum leyfi til að reka virkjanir - en þó að hámarki til 15 ára í senn.

Já - það er að mörgu að hyggja áður en unnt er að ákveða skynsamlega framtíðarskipan á nýtingarétti á orkulindum Íslands. Þarna er einfaldlega á ferðinni eitthvert stærsta efnahagslega hagsmunamál þjóðarinnar og því eins gott að vandað sé til verka.

 

Um eignarhald og arðsemi

Nú er rifist um það á Íslandi hvort heppilegast sé að öll raforkuvinnsla sé á hendi hins opinbera eða hvort gott sé að einkaaðilar komi líka að slíkum rekstri. Sumir þeirra sem aðhyllast aðkomu einkaaðila vilja setja sem minnstar skorður við aðkomu þeirra. Aðrir vilja búa svo um hnútana að einkaaðilar geti aldrei átt meirihluta í orkufyrirtækjunum og enn aðrir vilja að hið opinbera eigi einfaldlega öll orkufyrirtæki.

Umræðan virðist aðallega til komin vegna þess að kanadíska fyrirtækið Magma Energy, sem sérhæfir sig í því að fjárfesta í jarðhitaverkefnum og -fyrirtækjum, keypti í vor meirihluta hlutafjár í HS Orku. Seljandi bréfanna var annað einkafyrirtæki; Geysir Green Energy. Þá þegar voru liðin um þrjú ár frá því byrjað var að einkavæða Hitaveitu Suðurnesja, en það ferli hófst vorið 2007 þegar ríkið seldi hlut sinn í Hitaveitunni til Geysis Green Energy, sem var stofnað af FL Group og fleiri einkaaðilum snemma árs 2007.

Umræðan núna minnir ótrúlega mikið á þá sem varð í Noregi - fyrir heilli öld síðan! Þegar Norðmenn sáu erlenda peningamenn koma inní landið og kaupa upp fossa til að virkja. Þá brást hið unga Stórþing í Osló við með því að stöðva slík kaup með því að gera þau leyfisskyld. Flýtirinn við þá lagasetningu olli því að lögin, sem sett voru 1906, hafa síðan jafnan verið kölluð Panikkloven. Munurinn er þó sá að á Íslandi eru útlendingar ekki að kaupa auðlindirnar heldur einungis tímabundinn afnotarétt. Þar munar talsverðu.

Sem kunnugt er var Hitaveitu Suðurnesja skipt upp í HS Veitur og HS Orku í árslok 2008. Hafa má í huga að bæði við söluna 2007 á hlut ríkisins í Hitaveitunni og við skiptinguna 2008 fylgdi ekki bara nýtinga- eða afnotaréttur heldur líka eignaréttur að þeim jarðhita-auðlindum sem fyrirtækið nýtir. Það gerðist svo í tengslum við viðskipti Reykjanesbæjar og GGE sumarið 2009 að GGE fór út úr HS Veitum, en um leið eignaðist Reykjanesbær auðlindirnar sem HS Orka nýtir. Í dag hefur HS Orka því einungis afnotarétt af þessum jarðhita-auðlindum, en ekki beinan eignarétt. Auðlindin er í eigu sveitarfélagsins.

Fólk hefur verið duglegt við að gagnrýna Árna Sigfússon fyrir það að hafa selt hlut Reykjanesbæjar í HS Orku til GGE. En það var í reynd í tengslum við þá sölu að eignarhaldið á sjálfri auðlindinni var fært úr höndum fyrirtækisins og yfir til sveitarfélagsins. Orkubloggarinn er ekki að taka neina afstöðu til þess hvort kaupverðið var gott og eðlilegt fyrir sveitarfélagið; kannski var þetta ömurleg sala hjá Árna og félögum. En það var a.m.k. búið svo um hnútana að þarna var stöðvuð einkavæðingin á sjálfri jarðhita-auðlindinni. Og það í sveitarfélagi þar sem Sjálfstæðismenn ráða, en ekki Vinstri Grænir. Og það var ríkisstjórn Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks sem árið 2008 fékk lögfest ákvæði um að banna sölu ríkis og sveitarfélaga á orkuauðlindum sínum. Þar með er Orkubloggarinn ekki að dásama þessa stjórnmálaflokka - heldur bara svona rétt að minna VG á þessa staðreynd.

Magma Energy eignaðist fyrst hlut í HS Orku í júlí 2009; keypti þá um 10% hlut af GGE. Nokkru síðar keypt Magma hlut Orkuveitu Reykjavíkur í fyrirtækinu (tæplega 17%), hlut Hafnarfjarðabæjar (15%) og hlut Sandgerðis og var eignarhlutur Magma þá orðinn rúmlega 40%. Á árinu 2009 varð Magma sem sagt mjög stór hluthafi í HS Orku. En það er samt fyrst á vormánuðum í ár - eftir að Magma keypti allan eignarhlut GGE í maí 2010 og varð þar með meirihlutaeigandi i HS Orku - að upp kemur alvarlegur pólitískur ágreiningur um kaup Magma.

Andstæðingar kaupanna segja margir að þetta snúist um aðkomu einkaaðila að virkjanarekstri; að orkufyrirtækin eigi að vera í eigu hins opinbera. En reyndar hófst einkavæðingin í orkugeiranum fyrir þremur árum og þá var ekki einu sinni eignaréttur að auðlindunum undanskilinn. Á sínum tíma eignaðist FL Group beinan eignarétt í jarðhitanum á Suðurnesjum í gegnum hlut sinn í GGE. Eignarhlut Magma í HS Orku fylgir aftur á móti einungis tímabundinn afnotaréttur af þessum auðlindum. 

Jamm - af einhverjum ástæðum er það fyrst núna - þegar þetta kanadíska fyrirtæki eignast meirihlutann í HS Orku - að málið verður eldfimt hér á Íslandi. Það hefur samt legið fyrir í mörg ár að lög leyfa útlendingum (af EES-svæðinu) svona kaup og það hefur líka legið fyrir nokkuð lengi að Magma var orðinn stór hluthafi í HS Orku og loks er ekkert nýtt að HS Orka sé í eigu einkaaðila. Sumir myndu segja þetta upphlaup nú bera vott um fordóma gagnvart útlendingum, en líklega sýnir þetta fyrst og fremst klofning í málinu innan VG og að nú sé órólegu deildinni þar nóg boðið. Og gagnrýni Bjarkar Guðmundsdóttur virðist að einhverju leyti byggjast á misskilningi; a.m.k. trúir Orkubloggarinn því tæplega að Björk vilji frekar að kröfuhafar GGE eignist HS Orku. En það væri líkleg niðurstaða ef það markmið undirskriftasöfnunar hennar um að stjórnvöld komi í veg fyrir söluna, gengur eftir.

Orkubloggaranum þykir tilefni til að minna VG enn og aftur á það að einkaaðilar frá bæði Íslandi OG EES geta fjárfest í raforkuframleiðslu hér að vild. Þannig eru gildandi lög. Hinu opinbera er óheimilt að framselja orkulindir sínar til einkaaðila með varanlegum hætti og það bann á bæði við um vatnsafl og jarðhita. En einkaaðilar geta fengið tímabundinn afnotarétt af slíkum orkulindum. Þetta er algert grundvallaratriði og þrátt fyrir að hafa setið í ríkisstjórn í meira en ár hefur VG ekki lagt fram breytingartillögu við þetta fyrirkomulag.

Salan á HS Orku til Magma hefur m.a. verið gagnrýnd með þeim rökum að þar hafi verið farið í kringum lög og Magma hafi nýtt sér hæpna smugu sem er til komin vegna aðildar Íslands að EES. Með því að stofna eignarhaldsfélag í öðru EES-ríki (Svíþjóð) hafi Magma farið í kringum bann við því að fyrirtæki utan EES mega ekki fjárfesta í orkufyrirtækjum á Íslandi.

Þó svo sjálfsagt sé að kanna til hlítar hvort kaup Magma í HS Orku standist íslensk lög, mun niðurstaða þess máls ekki með neinum hætti tryggja að afnotaréttur að orkuauðlindum á Íslandi komist ekki í eigu útlendinga. Íslensk löggjöf heimilar öllum einstaklingum og fyrirtækjum af EES-svæðinu slíkar fjárfestingar. Þau hjá VG og Íslendingar allir verða að horfist í augu við grundvallarspurninguna; gera það upp við sig hvort hið opinbera eigi að sjá um alla raforkuframleiðslu í landinu eða hvort einkaaðilar eigi einnig að hafa tækifæri til að koma þar að.

Sjálfur er Orkubloggarinn á því að þjóðin megi þakka fyrir að HS Orka hafi sloppið undan því að vera í íslenskri eigu FL Group og Glitnis. Það kann að vera hrein gæfa að fyrirtækið skyldi komast undir útlendingana hjá Magma Energy, áður en það yrði endanlega mergsogið af íslenskum eigendum sínum eða andlitslausum kröfuhöfum. En vissulega er alltaf uppi sá möguleiki að einn daginn verði ljúflingarnir hjá Glencore búnir að kaupa HS Orku handa Norðuráli. Þetta er óviss heimur!

Orkubloggarinn telur þó afar ólíklegt að Ross Beaty, aðaleigandi Magma Energy, muni selja HS Orku til Norðuráls eða annarra. Fjárfesting Magma í HS Orku er væntanlega til langs tíma rétt eins og Beaty hefur sjálfur margoft lýst í viðtölum. Nema auðvitað að andstæðingum hans takist að þreyta hann og hrekja á brott. 

En af hverju eru menn svona ósáttir vð Beaty? Ekkert bendir til annars en þar á ferð sé vammlaus maður - a.m.k hefur eftirgrennslan Orkubloggarans ekki sýnt neitt annað. Í þokkabót er Beaty með svo farsælan viðskiptaferil að baki, að áhugi hans á að fjárfesta á Íslandi er líklegur til að vekja áhuga annarra sterkra og ábyrgra fjárfesta á landinu. Og veitir ekki af. Þar að auki er lítið mál að koma í veg fyrir brask með HS Orku, með því að tryggja ríkinu forkaupsrétt. Það er í raun sjálfsagður öryggisventill, en er enn ekki að finna í lögum.

Þannig væri unnt að leysa þetta mál með sáraeinföldum hætti; lögbinda forkaupsrétt ríkisins að öllum hlutabréfum í íslenskum orkufyrirtækjum. Ef Magma myndi gerast svo "ósvífið" að selja HS Orku til t.d. Norðuráls yrði einfaldlega hægt að beita forkaupsréttinum. Vissulega er beiting á slíkum forkaupsrétti háð vilja stjórnvalda á hverjum tíma og því ekki víst að honum yrði beitt þegar á reyndi. En að mati Orkubloggarans væri þetta viðunandi fyrirkomulag.

Það er aftur á móti varla skynsamlegt úr því sem komið er, að ráðast í óviss málaferli um lögmæti kaupa Magma, hvað þá að taka HS Orku eignarnámi. Slíkt þjónar tæplega hagsmunum þjóðarinnar; skynsamlegra er að búa þannig um hnútana að ríkið og sveitarfélög njóti eðlilegs hluta af arðinum af orkuvinnslunni í gegnum skattkerfið. Og allt tal um riftun ríkisins á samningunum er auðvitað útí hött - riftun er vanefndaúrræði og fáránlegt að stjórnmálamenn séu að rugla um riftun.

Í stað þess að vera að eyða tíma í þetta mál, væri nær að einbeita sér að því að styrkja og efla stóru orkufyrirtækin; Orkuveitu Reykjavíkur og Landsvirkjun. Það er það sem stjórnmálamenn ættu að eyða tíma sínum í, fremur en að vera að hundelta Magma Energy.

Reyndar er líka vert að hafa í huga að raforkuframleiðslan á Íslandi er einhver sú mesta í heimi (per capita) og virkjanirnar kosta sitt. Umfangið í þessum bransa hér á landi er m.ö.o. margfalt meira en flestir virðast gera sér grein fyrir og einungis mestu olíu- og gasríki heims komast með tærnar þar sem Ísland hefur hælana að þessu leyti. Þessi sérstaða Íslands verður ennþá meira áberandi þegar haft er í huga að íslenska orkan kemur öll frá endurnýjanlegum náttúruauðlindum, meðan ríki með svipaða orkuframleiðslu eins og Ísland byggja stöðu sína að langmestu leyti á olíu og gasi. Þetta eru lönd eins og Abu Dhabu, Katar og Kuwait. Noregur kemst líka hátt á þeim lista, en er þó hlutfallslega með miklu minni raforkuframleiðslu en Ísland.

Ísland er sem sagt einhver mesti orkuframleiðandi í heimi (per capita). Hin löndin í þeim hópi eru fyrst og fremst olíu- og gasríki á svæðum þar sem slík vinnsla er með því ódýrasta sem gerist í heiminum (þ.e.a.s. við Persaflóann). Því miður hefur hin gríðarlega raforkuframleiðsla á Íslandi ekki skilað okkur sérstaklega miklum árangri. Vegna þess einfaldlega að við höfum verið að selja raforkuna til stóriðju nánast á kostnaðarverði.

Er skynsamlegt að ríkið og þar með þessi fámenna þjóð þurfi að binda allt þetta gríðarlega fjármagn í orkugeiranum, til þess eins að framleiða raforku handa stóriðju, sem borgar okkur afar lágt verð fyrir orkuna? Og það meira að segja ennþá lægra verð en stóriðja greiðir víðast hvar annars staðar í heiminum, eins og Orkubloggið hefur áður greint frá.

Kannski væri ráð að vera ekki með þessar miklu áhyggjur vegna Magma, heldur fremur huga að því sem mestu skiptir; að auka arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi. Það er vissulega mikilvæg grundvallarspurning hvort orkufyrirtækin eigi öll að vera í opinberri eigu eða ekki. En í reynd er jafnvel miklu meira hagsmunamál fyrir þjóðina að leita leiða til að auka arðsemi af raforkusölunni. Og hugsanlega er mun einfaldara að ná slíkum markmiðum með því að hafa blandað eignarhald í raforkuvinnslunni.

A.m.k. hefur Ross Beaty sagt í viðtölum að stóriðjan sé að fá orkuna á alltof lágu verði og þannig gefið í skyn að hann kæri sig ekki um það að HS Orka haldi áfram að gefa álverum orkuna á kostnaðarverði. Hinn nýi forstjóri Landsvirkjunar hefur að nokkru leyti lýst sömu skoðun, en þögnin hjá forstjóra Orkuveitu Reykjavíkur er æpandi. Er fýsilegt fyrir Íslendinga að orkugeirinn hér þróist eins og gerst hefur hjá OR? Þar sem stórveldisdraumar stjórnmálamanna eru nánast búnir að rústa fyrirtækinu fjárhagslega og það situr uppi með ömurlega orkusölusamninga við Norðurál - en forstjórinn boðar samt enga stefnubreytingu. Er ekki hætt við að allsherjar ríkisvæðing orkugeirans festi einmitt slíkan hugsunarhátt í sessi? Væri ekki betra að virkja líka einkaframtakið til að taka þátt í því með hinu opinbera að auka arðsemi í raforkuframleiðslunni?

Vinstri Grænir ættu kannski að slaka aðeins á gagnvart bæði HS Orku og Magma. Og fremur einbeita sér að því t.d. að styrkja stöðu Landsvirkjunar, þar sem VG myndar meirihluta í stjórn ásamt Samfylkingunni. Það getur VG gert með því að marka þá pólitísku stefnu að Landsvirkjun eigi nú þegar að hefja undirbúning þess að auka arðsemi sína með því að kanna til hlítar möguleikann á að leggja rafstreng til Evrópu. Þar liggja hugsanlega einhver bestu tækifæri Íslands til framtíðar. 

Þó svo VG finnist kannski einfaldara að ríkið eða hið opinbera barrrasta eigi allt heila klabbið kann hin leiðin - sú að heimila einkaaðilum að fjárfesta í virkjanarekstri - að henta þjóðinni mun betur. Unnt er að haga lögum þannig að umframarður sem kann að verða til í raforkuframleiðslu framtíðarinnar, renni að stærstum hluta til þjóðarinnar, en ekki til sérhagsmunahópa. Já - með því að sýna fyrirhyggju og beita gjalda- og skattkerfinu er unnt að tryggja að umframarður í raforkuframleiðslunni renni til ríkis og sveitarfélaga, þó svo reksturinn verði að einhverju eða jafnvel umtalsverðu leyti í höndum einkaaðila. Um leið gæti ríkið einbeitt sér betur að því að vera eftirlitsaðili og gæta þess að orkulindirnar séu nýttar í hófi.

Það eru sem sagt til leiðir sem geta verið mun farsælli heldur en alger ríkisvæðing orkuframleiðslunnar. Leiðir sem geta skilað ríkinu og almenningi ennþá betri umgengni við orkulindirnar og ennþá meiri arði af nýtingu þeirra. Og þar með haft gríðarlega jákvæð áhrif fyrir Ísland. Leggjum áherslu á slíka stefnu, setjum ákvæði um forkaupsrétt ríkisins að orkufyrirtækjum í lög og hættum að bömmerast yfir aðkomu Magma Energy.