Carter, Chris og Hirsch

Bölmóðarnir segja okkur að alvarleg olíukreppa sé handan við hornið. Alveg að bresta á. Jafnvel innan 5 ára, kannski innan 10 ára og örugglega innan 20 ára.

Okkur er sagt að sá tímapunktur sé að renna upp að olíuframleiðsla muni ekki lengur geta annað eftirspurninni. Allar stærstu olíulindirnar séu að komast á hnignunarstigið og ekki hafi tekist að finna nógu margar smærri lindir til að fylla upp í skarðið. Þess vegna sé ójafnvægi óumflýjanlegt. Og þá muni olíuverðið rjúka upp - með skelfilegum afleiðingum fyrir efnahagslífið allt og kaupmáttur almennings hrynja. Peak Oil í seinni dekkstu mynd.

Það er sossem ekkert nýtt að menn álíti olíuna vera á þrotum. Yfirvofandi endalokum olíuvinnslu hefur verið spáð allt frá því skömmu eftir að olíuöldin byrjaði fyrir meira en hundrað árum! Þessi grýla hefur rumskað reglulega. Spár um yfirvofandi Peak Oil hafa þó aldrei verið jafn áberandi eins og núna, enda þykir mörgum óvenjusterkar vísbendingar um að við séum komin upp á framboðs-hásléttuna og héðan af hljóti leiðin að liggja niður við.

En þó svo sjaldan hafi meira verið talað um Peak Oil en einmitt allra síðustu árin, má samt segja að hápunktinum í slíkum dómsdagsspám hafi verið náð strax á áttunda áratug liðinnar aldar! Þegar sjálfur forseti Bandaríkjanna birtist ítrekað á sjóvarpsskjáum allra landsmanna þar í Westrinu og boðaði að brátt myndu skelfilegar afleiðingar olíuskorts steypast yfir bandarísku þjóðina.

Jamm - það var blessaður ljúflingurinn Jimmy Carter sem þar var á ferð. Í huga Orkubloggarans, sem einmitt byrjaði 13 ára gamall að fylgjast með orkumálum í tengslum við "litlu orkukreppuna" í lok 8. áratugarins og valdatöku Klerkanna í Íran, standa tvær ræður hnetubóndans góða þarna upp úr. Þær eru að mati bloggarans ævarandi áminning þess að maður á að fara varlega í spádóma og gæta hófs.

Fyrri af umræddum ræðum Carter's er frá 18. apríl 1977. Þar sagði forsetinn m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggarans): "Tonight I want to have an unpleasant talk with you about a problem that is unprecedented in our history. With the exception of preventing war, this is the greatest challenge that our country will face during our lifetime. 
The energy crisis has not yet overwhelmed us, but it will if we do not act quickly. It's a problem that we will not be able to solve in the next few years, and it's likely to get progressively worse through the rest of this century" [þarna er vel að merkja átt við 20.öldina].

"The oil and natural gas that we rely on for 75 percent of our energy are simply running out... Unless profound changes are made to lower oil consumption, we now believe that early in the 1980's the world will be demanding more oil than it can produce. Inflation will soar; production will go down; people will lose their jobs. Intense competition for oil will build up among nations and also among the different regions within our own country. This has already started."

Sem sagt allt að fara fjandans til vestur í Bandaríkjunum árið 1977. Ekki nóg með að ýjað sé að milliríkjaátökum, heldur jafnvel líka borgarastyrjöld innan Bandaríkjanna. Vegna olíuskorts.

Sérstaklega er athyglisvert að þarna lýsti sjálfur forseti Bandaríkjanna þeirri skoðun sinni, að olíuframleiðsla heimsins myndi ná endanlegu hámarki snemma á 9. áratugnum (early in the 1980's). Þessi orð voru sögð árið 1977 og það ár framleiddi veröldin um 60 milljón olíutunnur á dag. Núna næstum þrjátíu árum eftir að framleiðslan átti skv. Carter senn að ná hámarki, eru framleiddar um 85 milljón tunnur á dag (þar af um 72 milljón tunnur af hráolíu, en afgangurinn er aðallega NGL). Framleiðslan núna er sem sagt samtals rúmlega 40% meiri en þegar Carter fullyrti að toppurinn væri að bresta á.

Þetta var m.ö.o. bull hjá Bandaríkjaforseta. En við megum samt ekki gleyma því að Carter meinti vel. Hann vildi stórauka nýtingu endurnýjanlegra orkugjafa og þessi dökka mynd hafði kannski bara þann tilgang að afla tillögum hans um græna orkubyltingu stuðnings meðal þjóðar og þings. Sólarsellur voru settar á Hvíta húsið og fyrstu speglasólarorkuverin (CSP) byggð í Mojave-eyðimörkinni fyrir tilstilli almannafjár. En þessi tækni gat ekki keppt við lágt olíuverð og allt hrundi þetta og svaf svo værum svefni í um þrjátíu ár - allt þar til Washington komst aftur á þá skoðun að græn orka væri góð. Með kjöri Barack Obama sem forseta.

Ekki síður áhugaverð er önnur sjónavarpsræða Carter's, sem hann flutti tveimur árum síðar (15. júlí 1979 - sú ræða er reyndar miklu frægari en sú sem nefnd var hér að ofan og oftast nefnd The Crisis of Confidence Speech). Þar sagði Carter m.a. eftirfarandi - og kreppti hnefann svolítið hallærislega orðum sínum til áhersluauka (leturbreyting er sem fyrr Orkubloggarans):

"The energy crisis is real. It is worldwide. It is a clear and present danger to our Nation... Beginning this moment, this Nation will never use more foreign oil than we did in 1977 - never. The generation-long growth in our dependence on foreign oil will be stopped dead in its tracks right now and then reversed as we move through the 1980's, for I am tonight setting the further goal of cutting our dependence on foreign oil by one-half by the end of the next decade - a saving of over 4 1/2 million barrels of imported oil per day. To ensure that we meet these targets, I will use my Presidential authority to set import quotas. I'm announcing tonight that for 1979 and 1980, I will forbid the entry into this country of one drop of foreign oil more than these goals allow" [sjá u.þ.b. 20. mínútu ávarpsins og áfram].

Það fór reyndar svo að næstu árin snarminnkaði olíuinnflutningur Bandaríkjanna. Það fór meira að segja svo að árið 1985 fluttu Bandaríkin einungis inn rétt rúmlega 3 milljón tunnur af olíu pr. dag! En það gerðist ekki vegna afskipta Carter-stjórnarinnar - sem hafði orðið að víkja fyrir hernaðarmaskínu og Stjörnustríðsáætlunum Reagan's. Samdrátturinn varð vegna þess að sífellt meiri olía barst frá nýju vinnslusvæðunum í Alaska og innflutningsþörfin minnkaði líka vegna heldur slapprar stöðu í efnahagslífinu.

En olíuverðið hrapaði líka. OPEC missti öll tök á að stýra olíuframboði og eftir 1980 lækkaði olíuverð jafnt og þétt. Loks kom að því að olíueftirspurn í Bandaríkjunum vaknaði á ný og loksins árið 1993 fluttu Bandaríkin inn jafnmikið af olíu eins og verið hafði 1979, sem var um 6,5 milljón tunnur pr. dag (og þess vegna algjörlega óskiljanlegt hvað Carter var að þvaðra um að 50% samdráttur í olíuinnflutningi myndi jafngilda 4,5 milljón tunnum, en það er önnur saga).

En þrátt fyrir að eftirspurnin ykist á ný hélt sjálft olíuverðið áfram að lækka. Á umræddu ári 1993, þegar olíuinnflutningur Bandaríkjanna hafði loks aftur náð því sama sem hann var 1979, var olíuverð einungis þriðjungur af raunvirði þess sem það hafði verið 1979, þegar Carter spáði öllu fjandans til.

Og olían hélt áfram að lækka í verði; undir aldamótin 2000 var sullið nánast orðið ókeypis! Enda voru sumir farnir að halda að jörðin hreinlega sykki í allt olíusullið sem streymdi á markaðinn.

Frægt varð þegar tímaritið Economist talaði um það árið 1999 að heimurinn væri að drukkna í olíu. Loksins um aldamótin kom að því að olíuverð fór að skríða upp á við á ný - eftir nánast tuttugu ára samfellt lækkunartímabil! Það var svo á árunum 2004-05 sem verðstíflan brast, enda fór þá saman mikill efnahagsuppgangur í Bandaríkjunum OG geggjunin í Kína. Auk þess sem spákaupmennskan varð yfirgengileg.

Um dökka spá Carter's árið 1979 er sem sagt með góðu móti hægt að segja að hún kolféll. Nema hún sé loksins að rætast núna meira en 30 árum síðar! En það telst varla mjög nákvæm spá.

Kannski má samt segja að það hefði verið gott fyrir Bandaríkin að byrja strax 1979 að vinna að því að verða orkusjálfstæðara land. En hvað sem því líður - spádómarnir um að olíuframleiðsla væri komin á krítískan punkt árið 1979 og að olíuverð myndi rjúka upp voru einfaldlega alrangir. Og í huga Orkubloggarans klingja nú bjöllur um að dökku spárnar núna séu svolítið af sama toga - eins og var hjá Carter fyrir meira en 30 árum. Að óttast sífellt hið versta og vanmeta jafnvægisleitnina í efnahagslífinu. Mun kannski heimurinn sjá það árið 2040 að svartsýnisrausið í sumum árið 2010 hafi hreinlega verið hlægilegt?

Í dag flytja Bandaríkin inn um 9 milljón tunnur af olíu á dag (var um 10 milljón tunnur í góðærinu 2007). Á þeim tíma sem liðinn er frá volæðisræðu Carter's árið 1979 hefur olíuverð vissulega hækkað umtalsvert og Bandaríkin þurft að flytja sífellt meira inn af olíu. Samt hefur aldrei borið á olíuskorti eða ónógu framboði. Markaðslögmálin hafa alltaf að mestu virkað og olíuframboð og eftirspurn verið í þokkaleg jafnvægi.

Eins og dyggir lesendur Orkubloggsins vita, er Orkubloggarinn ekki í trúarhópi Peak-Oil-Bölmóðanna. Bloggarinn er á því að sáralítil hætta sé á alvarlegri olíukreppu (framboðsskorti) næstu áratugina. Fyrir því eru ýmis rök; það hægir á olíueftirspurn bæði í Bandaríkjunum og Evrópu vegna sparneytnari bíla og breytts neyslumynsturs, stórar olíulindir eru að finnast á svæðum sem lengst af hafa ekki verið álitleg vegna of lágs olíuverðs, miklir möguleikar eru á olíuvinnslu úr kolum og gasi o.s.frv.

EF hefðbundin olíuframleiðsla nær ekki að standa undir eftirspurninni munu myndast mjög sterkir fjárhagslegir hvatar til að vinna olíu úr olíusandinum (oil sand) í Venesúela, olíugrýtinu (oil shale) í Bandaríkjunum og að vinna olíu úr æpandi kolaauðlindum heimsins. Slík vinnsla mun leiða til þess að lengi enn verður unnt að fullnægja olíueftirspurn. Þó svo vissulega verði umhverfisáhrifin ferleg - en það er bara annað mál.

Þar að auki hefur gasframboð vaxið hratt undanfarin ár og fyrir vikið hefur gas lækkað í verði. Það mun líklega leiða til þess að við sjáum þróun í þá átt að gas leysi hluta olíunnar af hólmi í samgöngum. Loks mun olíuverð um eða yfir 70-90 dollurum gera margs konar lífmassaeldsneyti, metanól og DME hagkvæmt í framleiðslu, þ.a. enginn skortur verður á fljótandi kolvetniseldsneyti. Blessaðar kolvetniskeðjurnar!

Það eru sem sagt ýmsar ástæður fyrir því að það er einfaldlega ólíklegt - að mati Orkubloggarans - að alvöru olíu- eða orkukreppa skelli á heiminum á allra næstu áratugum. Vissulega munu geta myndast tímabundnar stíflur, eins og stundum áður, sem leiða til verulegra verðhækkana í smá tíma. En það er ekki það sama og raunverulegur langvarandi skortur á olíu.

Hvað svo sem Orkubloggarinn segir um framtíðina á olíumörkuðunum er auðvitað aðalatriði fyrir hvern einasta lesanda bloggsins að taka ekki nokkurt mark á því sem bloggarin segir um þróun olíuverðs í framtíðinni. Af því nobody knows nuthin! En mikið skelfing er hressandi að fá peak-oil-spá, sem er í reynd ekki bölsýnisspá heldur fyrst og fremst góðar ábendingar um hvað gæti gerst og að skynsamlegt sé að reyna að takmarka áhættu vegna erfiðleika sem kunna að vera framundan. Hógværa peak-oil spá! 

Hér er Orkubloggarinn að vísa til viðtals við Christopher nokkurn Martenson í viðtali í Silfri Egils um síðustu helgi. Sérstaklega var ánægjulegt þegar Chris Martenson sagði orðrétt: Energy is everything! Hitti mig í hjartastað og er ennþá meyr og með tilfinningatár á hvarmi. Snöft.

Að vísu álítur Orkubloggarinn Chris vera á villigötum þegar hann segir að aldrei verði unnt að vinna meira en 90 milljón olíutunnur á dag í heiminum. Svona tala er útí bláinn. Það er aftur á móti sennilega alveg hárrétt hjá Chris Martenson að ef olíunotkun heldur áfram að aukast, er líklegt að smám saman muni draga úr útflutningi á olíu. Olíuútflutningsríkin munu sjálf þurfa æ stærri hlut af olíunni sinni og þá myndast verðþrýstingur. Upp á við. Þetta gæti valdið umtalsverðum verðhækkunum. Hugsanlega.

En Chris Martenson ætti að fara varlega í að spá orkukreppu e.h.t. á næstu tveimur áratugum, eins og hann virðist álíta eða a.m.k. gefur í skyn að sé sennilegt. Ekki má gleyma því að olíuverð var lengi alveg svakalega lágt miðað við hækkun kaupmáttar t.d. í Bandaríkjunum - allt þar til allra síðustu árin. Það var eiginlega orðið alveg nauðsynlegt að verðið hækkaði - eða a.m.k. afar logískt.

Þetta hækkandi olíuverð síðustu árin er hvati til að fara í leit og vinnslu á svæðum sem allt fram yfir aldamótin 2000 voru álitin alltof dýr (m.v. þáverandi olíuverð). Það er t.d. eingöngu út af olíuverðhækkunum að menn hafa lagt útá Djúpið mikla.

Og þarna er af talsverðu að taka. Munum að ennþá er allt landgrunnið bæði vestan og austan Bandaríkjanna nánast ósnert. Og það sama á við um fjölmörg önnur svæði á jörðinni, sem eru álitleg olíusvæði. Olíuverð upp á t.d. 70-90 dollara tunnan til langframa skapar olíuiðnaðinum allt önnur skilyrði, heldur en þegar verðið var undir 30-40 dollurum, eins og almennt tíðkaðist allt þar til fyrir fáeinum árum. Haldist olíuverð í þessum hæðum mun það örugglega leiða til þess að nýjar olíulindir finnist á svæðum, sem aldrei hefði verið ráðist í að kanna meðan verðið var max. 40 USD.

Þar að auki er engan veginn víst að olíunotkun muni halda áfram að aukast eins og verið hefur; það er ekki víst að heimurinn þurfi sífellt að auka olíuneyslu sína. Jafnvel þó að energy sé everything. Núna eru t.d. komnar fram sterkar vísbendingar um að olíunotkun hafi náð hámarki í nokkrum löndum ESB. Og svo kann jafnvel líka að vera í Bandaríkjunum. Það gæti þýtt minnkandi eftirspurn eftir olíu - ekki vegna lítils framboðs heldur vegna breytinga á neyslumynstri.

Það er algerlega útilokað að spá með viti fyrir um það hvenær ekki verður lengur unnt að viðhalda olíuframboði. Alveg jafn gott að kasta upp teningi eins og hlusta á masið í "sérfræðingunum" um þetta. Raunveruleikinn er sá að aldrei hefur orðið olíuskortur vegna þess að framleiðsla hafi ekki geta fylgt eftirspurn. Aldrei! Og þó svo það sé kannski freistandi að álykta sem svo, að þessi tímapunktur hljóti að nálgast með hverjum degi sem líður, er algerlega ómögulegt að fullyrða hvort hann renni upp á næsta ári, eftir 5 ár eða eftir 30 ár. Svo getur líka verið að þessi tímapunktur sé nú þegar að baki - að Peak Oil sé í reynd runnið upp í formi hámarkseftirspurnar - en að aldrei verði olíuskortur af því að heimurinn sé í reynd byrjaður á aðlögunarferli. Að olíueftirspurn minnki jafnvel hraðar en olíuframboð. Peak Oil Demand!

Jafnvel þrátt fyrir það hversu yfirgengilega mikil orka er notuð í olíuvinnslu nútímans, hefur gengið nokkurn veginn snurðulaust að útvega heiminum þá olíu sem hann þarf og vill. Þær olíukreppur sem einstaka sinnum hafa skollið á, hafa allar komið til vegna þess að framleiðendur hafa takmarkað framboðið eða að markaðurinn hafi fengið stresskast. En framleiðendur hafa aldrei lent í neinum erfiðleikum með að uppfylla þörf markaðarins, þegar vilji til þess hefur verið fyrir hendi. Það hefur alltaf verið næg olía í heiminum - stundum hefur hún bara ekki komist alveg nógu greiðlega á markaðinn.

Gerum samt ráð fyrir því að this-time-it's-different. Að Peak Oil sé að skella á. Eða sé jafnvel komið nú þegar. Að aldrei framar verði innt að framleiða jafn mikla olíu eins og síðustu árin (um 85 milljón tunnur á dag). Þarf það óhjákvæmilega valda stórkostlegum efnahagslegum hamförum?

Það er vissulega staðreynd að orkunotkun og hagvöxtur hafa haldist í hendur. Energy is everything! Þess vegna er óneitanlega freistandi að álykta sem svo að heimurinn geti ekki staðið undir hagvexti, nema sífellt meiri olía komi á markaðinn. En jafnvel þó svo orka sé undirstaða efnahagsvaxtar, verða menn að muna að það er enginn einn allsherjar orkugjafi. Mannkynið hefur gengið í gegnum viðarbrunaöld, kolaöld og olíuöld. Og nú blasir við að gasöld sé framundan. Kannski verður svo 22. öldin sólaröld, þar sem sólarorkan verður bæði notuð til að framleiða raforku og eldsneyti á samgöngutæki (t.d. úr þörungum).

Sólarorkuöldin mun endast ansið lengi. Í millitíðinni gæti jafnvel runnið upp touch af jarðhitaöld - ef djúpborunartækni og niðurdæling á vatni verður hagkvæm leið til orkuframleiðslu. Í reynd er líklegast að enginn einn orkugjafi verði allsráðandi í framtíðinni. Efnahagslífið mun nýta sér allt litróf orkugjafanna og aðlagast þeim breytingum sem kunna að verða vegna minna framboðs af sumum orkugjöfum og meira framboðs af öðrum.

Það er enginn dómsdagur að skella á okkur. Og það er fátt sem bendir til þess að raunverulegur olíuskortur verði meðan þessi aðlögun á sér stað. Ennþá er svo mikið eftir af kolvetniseldsneyti í jörðu að líklega verður öll 21. öldin sannkölluð kolvetnisöld. Þar mun gas líklega leika mun stærra hlutverk en verið hefur og olíuframleiðsla verða nægjanlega mikil til að standa undir olíueftirspurn - og það á viðráðanlegu verði. Við munum áfram af og til upplifa tímabil sem einkennast af orkukreppu. En spádómar um stórkostlegar efnahagshamfarir vegna orkuskorts eru spár sem byggja á veikum grunni, bölsýni og mikilli vantrú á getu mannsins til að aðlaga sig að breyttum aðstæðum.

Nebb - dómsdagsspárnar virðast barrrasta ekki geta ræst. Jafnvel þó þær komi úr munni valdamesta manns heimsins, sbr. ræður Carter's forseta sem nefndar voru hér fyrr í færslunni. En allt eru þetta bara spár - líka hjá Orkubloggaranum! Auðvitað gæti allt farið á versta veg - auðvitað er skynsamlegast að sýna ábyrgð og hæfilega fyrirhyggju.

Við eigum að sjálfsögðu ekki að leggjast í afneitun heldur undirbúa okkur fyrir morgundaginn. Það kann að verða sól og blíða - en það gæti líka skollið á blindbylur. Því má ekki gleyma og þess vegna hefði heimurinn í reynd strax átt að fara að ráðum Jimmy's Carter. Í stað þess að detta aftur í það um leið og "brennivínið" varð ódýrt á 9. áratugnum, hefðum við átt að gæta hófs og leita að heilsusamlegri "drykkjum". En þeir Reagan og Bush stöðvuðu allt slíkt með ofurvinsamlegri skattastefnu gagnvart olíuiðnaðinum. Þannig fór nú það.

Orkubloggarinn bíður nú spenntur eftir nýrri bók, sem kemur út eftir fáeina daga og er eftir fyrrum olíumálaráðgjafa sjálfs George W. Bush. Sá heitir Robert Hirsch, en Orkubloggið hefur einmitt áður sagt frá svartsýnum spádómum Hirsch.

Sjálfur orkumálaráðherra Carter-stjórnarinnar, James Schlesinger, skrifar formála að bókinni, sem bera mun titilinn Impending World Energy Mess. Hvíslað hefur verið að Orkubloggaranum að þarna sé dregin upp ófögur mynd af framtíðinni og sett fram sú forsögn að við lendum í orkusnörunni innan einungis fimm ára! Olíuöldin sé að niðurlotum komin og ekkert fyrir hendi sem muni geta tekið við keflinu. Hversu skelfilegar afleiðingarnar verða veit bloggarinn ekki. En hann veit hver er jólabókin í ár. Og sefur rólegur. En munum samt að framtíðin er að sjálfsögðu alltaf óviss!

 

Skipan orkumála á Íslandi

Þann 27. júlí s.l. (2010) ákvað ríkisstjórnin að skipa sérstaka nefnd til að meta lögmæti kaupa Magma Energy á HS Orku. Nefndin skyldi skila niðurstöðu sinni ekki síðar en 15. ágúst. Það dróst nokkuð, en í fyrradag (17. september) kom svo niðurstaðan.

Nefndin komst reyndar ekki að niðurstöðu um það hvort kaup Magma hafi verið lögmæt eða ólögmæt. Sem kunnugt er, snýst þetta um það hvort það hafi samrýmst íslenskum lögum að kanadískt fyrirtæki stofnaði fyrirtæki í öðru aðildarríki EES (Svíþjóð) og það fyrirtæki fjárfesti í raforkuvinnslu á Íslandi - eins og kanadíska Magma Energy gerði þegar það keypti HS Orku. Og sem fyrr segir, var niðurstaða nefndarinnar alveg dúndrandi annað-hvort-eða. Nefnilega sú að kaup Magma séu hugsanlega lögleg, en kunni þó reyndar að vera ólögleg. Sem sagt opin í báða enda.

Nefndin klykkti svo út með því að segja að einungis dómstólar geti kveðið endanlega upp úr með það hvort kaup Magma séu í samræmi við lög eða andstæð þeim. Það er auðvitað dásamleg speki að komast að þeirri niðurstöðu, að það séu dómstólar sem hafa lokaorðið um hvað sé rétt lagatúlkun þegar uppi er lögfræðilegur ágreiningur! En nefndin treysti sér sem sagt ekki til að kveða skýrlega á um það hver líklegasta niðurstaðan væri að hennar mati, ef til dómsmáls kæmi.

Sumir fjölmiðlar hafa reyndar túlkað niðurstöðu nefndarinnar svo að hún telji kaupin vera lögmæt. Kannski hefur það ruglað suma í ríminu að í skýrslu nefndarinnar eru settar upp það sem má kalla fjórar sviðsmyndir. Skv. þremur þeirra eru kaupin talin vera lögmæt, en skv. einni þeirra ólögmæt. Þetta hafa fjölmiðlar kannski túlkað svo að 75% líkur séu á því að kaupin hafi verið ólögmæt. En það er alröng túlkun. Hið rétta er að nefndin komst ekki að neinni skýrri niðurstöðu þarna um. Eða eins og nefndarmenn sjálfir orðuðu það:

Þau álitamál sem hér hafa verið reifuð eru lagalega flókin en varða jafnframt ríka almannahagsmuni. Það er niðurstaða nefndar um orku- og auðlindamál að það sé ekki á færi annarra en dómstóla að kveða endanlega upp úr um hvernig beri að líta á staðreyndir í máli sem þessu og hvaða túlkun laganna sé rétt.

Svo mörg voru þau orð. Ekki verður séð að ríkisstjórnin geti verið nokkru nær eftir að hafa fengið þetta nefndarálit í hendur. En nefndin hefur þó engan veginn lokið störfum. Af því hlutverk þessarar nefndar var ekki aðeins að gefa álit sitt um lögmæti kaupa Magma á HS Orku - það var bara fyrsta verkefni nefndarinnar. Nefndin á líka að skoða einkavæðingarferlið vegna Hitaveitu Suðurnesja. Niðurstöðum þar um á hún að skila fyrir lok september. Loks á nefndin í þriðja lagi að skoða það sem kallað er "starfsumhverfi orkugeirans". Niðurstöðum sínum um það á nefndin að skila fyrir lok desember. Í þessu síðastnefnda felst m.a. að gera "almenna úttekt á einkavæðingu í orkugeiranum, hagsmunatengslum, samskiptum hagsmunaaðila og þróun lagaumhverfis í því tilliti".

Öll þessi verkefni nefndarinnar leiðir af yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar vegna orku- og auðlindamála, sem samþykkt var í kjölfar heldur síðbúins upphlaups nokkurra þingmanna VG nú síðsumars, vegna kaupa Magma á HS Orku. Verkefnum nefndarinnar er lýst nánar í sérstöku fylgiskjali, sem nálgast má á vef forsætisráðuneytisins. Þetta eru ansið viðamikil verkefni sem nefndinni eru falin og satt að segja má hún varla slá slöku við til að standast tímaplanið. Endanlegur skilafrestur á vinnu nefndarinnar er, sem fyrr segir, í desemberlok.

En í reynd skiptir þessi nefnd litlu máli. Það magnaðasta við þetta Magma-mál er nefnilega það, að í sömu yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar og þeirri sem kvað um skipan og verkefni umræddrar nefndar, var líka mælt fyrir um skipan sérstaks starfshóps. Sem þegar í stað átti að hefja störf og undirbúa lagafrumvarp "er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila."

Þessi starfshópur á skv. umræddri yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar að skila af sér "fyrir lok októbermánaðar 2010." Og það allra skemmtilegasta er að í sömu yfirlýsingu segir að starfshópurinn eigi að horfa "til niðurstaðna nefndar ríkisstjórnarinnar um einkavæðingu í orkugeiranum við mótun löggjafar og hvernig best megi aðlaga núverandi ástand mála nýrri löggjöf."

Það er óneitanlega svolítil ráðgáta hvernig starfshópur sem á að skila af sér frumvarpi fyrir októberlok, getur tekið tillit til niðurstaðna nefndar sem ekki á að skila sínu áliti fyrr en í lok desember. Hér virðist ekkert annað uppi á teningnum en að stjórnvöld ætli sér að framleiða Back to the Future - Part IV. Sjálfur man Orkubloggarinn vart skemmtilegri bíóferð á menntaskólaárunum en fyrstu Back to the Future myndina um miðjan 9. áratug liðinnar aldar. Og getur varla beðið eftir Part IV - í boði íslensku ríkisstjórnarinnar.

Hvað um það. Nú á sem sagt tiltekinn starfshópur að undirbúa lagafrumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila. Sem þýðir væntanlega að til standi að afnema eða a.m.k. takmarka heimild einkaaðila til að sjárfesta í raforkuvinnslu á Íslandi. 

Ekki hefur mikið heyrst af þessum starfshópi, en hann mun vera skipaður eftirfarandi einstaklingum:

Arnar Guðmundsson, f.h. iðnaðarráðuneytis (aðstoðarmaður ráðherra).
Indriði H. Þorláksson, f.h. fjármálaráðuneytis (aðstoðarmaður ráðherra).
Jónína Rós Guðmundsdóttir, f.h. þingflokks Samfylkingar.
Páll Þórhallsson, f.h. forsætisráðuneytis (skrifstofustjóri).
Salvör Jónsdóttir, f.h. umhverfisráðuneyti (skipulagsfræðingur).
Þóra M. Hjaltested, efnahags- og viðskiptaráðuneyti (skrifstofustjóri).
Ögmundur Jónasson, þingflokki VG.

Nú er Ögmundur reyndar orðinn ráðherra og mun því væntanlega ekki sitja lengur í starfshópnum. En maður kemur í manns stað, þó svo Orkubloggarinn hafi ekki upplýsingar um hver það verði. 

Það verður spennandi að sjá hvað kemur út úr vinnu þessa starfshóps. Þetta gæti þýtt að senn komi til lagabreytinga, sem breyti verulega heimildum einkaaðila til að fjárfesta í orkuvinnslu á Íslandi. Í dag eru engar hömlur á heimild einkaaðila til slíkra fjárfestinga hér á landi. Það á við bæði um íslenska einkaaðila svo og um alla aðra einkaaðila innan EES-svæðisins. Hvaða fyrirtæki sem er innan EES (þ.m.t. ESB) getur stofnað eða keypt orkufyrirtæki á Íslandi. Hvort sem það væri norska Statkraft, breska BP eða búlgarskur fjárfestingasjóður. Þarna á eru litlar sem engar hömlur, skv. gildandi íslenskum lögum.

Inní þetta allt saman bætist svo enn ein nefndin; nefnd sem gjarnan er kennd er við Karl Axelsson, hrl. Það er nefnilega svo að samhliða vinnu ofangreinds starfshóps, sem semja á frumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila, og ofangreindrar  nefndar sem á að skoða kaup Magma og ýmislegt fleira í orkugeiranum, þá segir í áðurnefndri yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá því í júlí s.l., að forsætisráðuneytið og iðnaðarráðuneytið ætli að "halda áfram þeirri vinnu sem þar er hafin á grundvelli skýrslu nefndar Karls Axelssonar varðandi gjaldtöku fyrir nýtingu vatnsréttinda í eigu ríkisins og tímalengd samninga ofl. Skal niðurstaða þeirrar vinnu liggja fyrir á sama tíma".

Karl var formaður nefndar sem skilaði skýrslu til forsætisráðherra í mars s.l. og ber hún titilinn Fyrirkomulag varðandi leigu á vatns- og jarðhitaréttindum í eigu íslenska ríkisins - Skýrsla nefndar forsætisráðherra sem skipuð var samkvæmt III. bráðabirgðaákvæði laga nr. 58/2008. Og það er sem sagt svo að nú á að leggjast í framhaldsvinnu, sem byggi á þessari skýrslu. Ekki kemur fram í yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar hverjir eigi að vinna þessa framhaldsvinnu, en líklega gerist það einfaldlega innan Stjórnarráðsins. En þetta er samt allt svolítið flókið og óskýrt og satt að segja fær Orkubloggarinn á tilfinninguna að málið sé mikið vandræðamál innan ríkisstjórnarinnar.

Umrædd skýrsla nefndar Karls Axelssonar er um margt athyglisverð. Nefndin sú útfærði reyndar ekki nákvæmar tillögur heldur var meira í því að benda á ýmsar mögulegar leiðir í tengslum við afnot og endurgjald vegna vatnsafls- og jarðhita.

Því miður voru samt ýmsar grundvallarvillur í umræddri skýrslu. Þannig er t.d. að finna þrjár afar meinlegar rangfærslur í þessu litla textabroti úr skýrslunni, sem myndin hér til hliðar sýnir. Þar er fjallað um fyrirkomulagið í Noregi og þá reglu að virkjanaleyfi til einkaaðila þar séu tímabundin (oftast 60 ár) og einkafyrirtæki skuli skila virkjuninni endurgjaldslaust til ríkisins þegar umræddur tími er liðinn. Á norsku er í þessu sambandi talað um regluna um hjemfall.

Þarna í skýrslunni segir að aldrei hafi komið til hjemfall's og að óvíst sé hvort til hjemfall muni nokkru sinni koma. Þetta er alrangt; meira en tugur virkjana hafa runnið til norska ríkisins vegna hjemfall-reglunnar. Og það er líka alveg kristallstært hvenær hjemfall verður í framtíðinni. Þannig eru t.d. stjórnendur hjá Norsk Hydro nú með böggum Hildar, því með hverjum degi styttist í að þeir þurfi að skila stórum hluta af sínu virkjaða afli í Noregi endurgjaldslaust til norska ríkisins. Vegna hjemfall-reglunnar. Þessar virkjanir nota þeir hjá Hydro til að knýja stóriðjuna sína í Noregi og ekki er nema rétt rúm vika síðan Orkubloggarinn var á fundi við Oslófjörðinn með þeim köppunum hjá Hydro, þar sem þeir lýstu áhyggjum sínum vegna þess hversu hjemfall'ið nálgast hratt. Og hvernig þeir væru farnir að leita að nýjum stöðum fyrri álverin, því þau munu tæplega ráða við að kaupa raforku á markaðsverði í Noregi. Kannski þeir hjá Norsk Hydro ættu barrrasta að flytja álbræðslurnar til Íslands?

Þriðja rangfærslan í umræddu textabroti úr skýrslu Karls Axelssonar er sú, að þarna er fyrirbærinu hjemfall þar að auki ruglað saman við aðra reglu, sem lýtur að leigu á virkjunum. Í skýrslunni er sagt að unnt sé að fá 30 ára framlengingu á hjemfall. Þetta er ekki rétt; þessi 30 ára regla lýtur að framlengdri leigu á virkjunum en þá er ríkið eigandi að viðkomandi virkjun og ekki er um að ræða framlengingu á hjemfall. Þessi skýrsla sem er undirstaða að áframhaldandi vinnu innan ráðuneytanna um skipan íslenskra orkumála, er sem sagt... ekki endilega besta eða áreiðanlegasta plaggið að byggja á. Með fullri virðingu fyrir Karli og öllum þeim öðrum sem komu að þeirri vinnu, þá er þarna um alvarlega ágalla að ræða.

En það er margt að gerast. Einna áhugaverðast í þessu öllu saman er hlutverk starfshópsins, sem minnst var á hér fyrr í færslunni. Þ.e. starfshópurinn sem á að undirbúa lagafrumvarp er tryggi opinbert eignarhald á mikilvægum orkufyrirtækjum og takmarki eignarhald einkaaðila. Í þessu sambandi er vert að velta aðeins fyrir sér hvaða leiðir starfshópurinn gæti farið í frumvarpi því, sem hann á að semja.

Eins og íslensk lög eru úr garði gerð er íslenski orkugeirinn galopinn fyrir fjárfestingum evrópskra fyrirtækja. Og einmitt vegna aðildar okkar að EES-samningnum er nánast útilokað að unnt verði að afnema sérstaklega umræddan möguleika útlendinga eða erlendra fyrirtækja af EES-svæðinu, til að fjárfesta í orkuframleiðslu á Íslandi. Slíkar sérstakar takmarkanir gagnvart útlendingum myndu teljast ólögmæt mismunun og brot á reglum EES um stofnsetningarrétt og frjálsa fjármagnsflutninga. Ef takmarka á sérstaklega rétt erlendra einkaaðila af EES-svæðinu til að eiga hlut í íslenskum orkufyrirtækjum, er varla um annað að ræða en að Ísland segi sig frá EES-samningnum.

Aftur á móti væri væntanlega unnt fyrir Ísland að setja á almenna takmörkun, þ.e. að hún tæki til allra einkaaðila og þá bæði íslenskra og erlendra. Slíkt myndi líklega samrýmast EES-samningnum, því þó svo Evrópusambandið hafi á síðustu árum unnið mjög að því að opna raforkugeirann hefur markmið ríkja um ríkisvæðingu orkugeirans ekki verið talið andstætt Evrópuréttinum - a.m.k. ekki ennþá. Það má sem sagt fræðilega hugsa sér þá leið að takmarka almennt fjárfestingarétt einkaaðila (þ.e. bæði Íslendinga og útlendinga) í orkuvinnslu á Íslandi og um leið halda áfram EES-samstarfinu. Vilji menn á annað borð grípa til slíkra takmarkana.

Orkubloggarinn er vel að merkja ekki að taka hér neina afstöðu til þess hvort slík takmörkun væri til góðs eða ills fyrir íslenskt efnahagslíf eða íslenska þjóð. En það er afar mikilvægt að stjórnmálamenn og ekki síður þjóðin öll hugleiði þetta vel og marki sér skýra stefnu í þessum málum. Þarna er sennilega um að ræða langstærstu og verðmætustu náttúruauðlind landsins, sem í framtíðinni kann að geta skilað margföldum arði á við það sem verið hefur til þessa. Það er hreinlega með ólíkindum hversu æpandi skortur hefur verið á langtímastefnu í orkumálum Íslands. Orkubloggarinn hefur hér á blogginu ítrekað beint því til íslenskra stjórnvalda að taka sér tak og hætta þessum endalausu vangaveltum um Rammaáætlunina og taka af skarið um það hvaða stefnu Ísland fylgi í orkumálum.

EF menn vilja takmarka aðkomu einkaaðila að raforkuvinnslu á Íslandi og leggja höfuðáherslu á yfirráð hins opinbera, gæti útfærslan verið með ýmsum hætti. Þarna væri mögulega unnt að fara svipaða leið eins og gert hefur verið í Noregi, þar sem mjög ströng takmörk eru sett á eignarhald einkaaðila að orkufyrirtækjum. Sú takmörkun nær vel að merkja bæði til erlendra og norskra einkaaðila. Fyrir vikið er norska ríkið ásamt sveitafélögunum og fylkjunum nær allsráðandi í raforkuframleiðslu í Noregi og þar eiga nú einkaaðilar enga möguleika á að eignast meira í vatnsaflsvirkjunum en orðið er (sem er um 10% framleiðslunnar og verður innan skamms um 5% vegna hjemfall). Kannski verður eitthvað svipað framtíðin á Íslandi.

Ströng takmörkun á rétti einkaaðila til að eiga í íslenskum orkufyrirtækjum þyrfti reyndar ekki að ná til allra virkjana, heldur gæti hún takmarkast við virkjanir yfir tiltekinni viðmiðunarstærð. Hér gætu einkaaðilar þá áfram rekið heimarafstöðvar og aðrar litlar virkjanir. Í Noregi er markið sett við u.þ.b. 3 MW (4.000 hö) en hérlendis gæti það allt eins verið t.d. 5 MW, 10 MW eða eitthvað annað.

Einnig kæmi þá til skoðunar hvort bann við fjárfestingu einkaaðila yrði algilt eða hvort miðað yrði við tiltekið hlutfall. Þarna miða Norðmenn við þriðjung, þ.e.a.s. þar hafa einkaaðilar afskiptalaust mátt eiga sem nemur allt að þriðjungi í vatnsaflsvirkjunum. Þó svo nú sé nýlega búið að lögfesta bann við frekari fjárfestingum einkaaðila í norskum vatnsaflsvirkjunum, mega þeir áfram eiga sinn þriðjung þar sem slíkt eignarhald er fyrir hendi.

Hér á Íslandi gæti markið verið hið sama - að einkaaðilar megi eiga max. þriðjung í íslenskum orkufyrirtækjum. Eða að viðmiðið yrði eitthvað allt annað; t.d. 40% eða jafnvel 50%. Eða 0%! Sé litið til sögunnar er þó staðan sú, að meirihluti þingmanna á Alþingi hefur hingað til ekki talið tilefni til að setja nein slík takmörk á réttindi einkaaðila til að fjárfesta í orkuvinnslu á Íslandi. Og þó svo nú viðist sem aukinn vilji kunni að vera í þá átt, er kannski erfitt að koma slíku í framkvæmd einmitt núna þegar efnahagslífið þarf nauðsynlega á erlendri fjárfestingu að halda? 

Það er kannski einfalt mál að banna einkaaðilum að fjárfesta hér í orkuvinnslu. Og láta bara sveitarfélögin sjá um að keyra orkufyrirtækin í kaf, eins og gerðist bæði með Hitaveitu Suðurnesja og Orkuveitu Reykjavíkur. Í reynd lendir reikningurinn vegna orkufyrirtækja sem eru komin í þrot alltaf á almenningi. Sama hvor fyrirtækið er einkavætt eða að hið opinbera reki fyrirtækið áfram. Almenningur tapar alltaf við slíkar aðstæður. Þetta er hin nöturlega staða sem Íslendingar horfast í augu við þessa dagana.

Forgangsmálið hjá ríkisstjórninni núna ætti að vera að leita leiða til að auka arðsemi opinberu orkufyrirtækjanna, án þess að láta höggið bara dynja á almenningi með risastökki í hækkunum á raforkuverði og dreifingu. Enn og aftur er Orkubloggið komið að HVDC-rafstrengnum til Evrópu! Sem er líklega eina raunhæfa leiðin til að ná takmarkinu um aukna arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi.

 

Einkavæðing eða ríkisvæðing?

Hlutirnir fara ekki alltaf eins og menn gera ráð fyrir. Varla var blekið þornað á undirritun norskra stjórnvalda undir EES-samninginn, þegar Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) stefndi Noregi fyrir EFTA-dómstólinn. Með kröfu sem fól í sér að Norðmenn skyldu gjörbreyta reglum um eignarhald á norsku vatnsaflsvirkjununum. Af því ESA taldi að gildandi fyrirkomulag Norðmanna væri ósamrýmanlegt EES-samningnum.

Norðmenn urðu afar undrandi yfir þessari kröfu ESA. Fátt hafði verið skoðað betur í aðdraganda EES-samningsins en einmitt það hvort aðild Noregs að Evrópska efnahagssvæðinu myndi einhverju breyta m.t.t. þeirrar stefnu sem Norðmenn hafa fylgt í orkumálum í nærri hundrað ár. Áður en Noregur varð aðili að EES var þetta grandskoðað og fyrir lágu álit sprenglærða lögfræðinga þess efnis að aðildin myndi engin áhrif hafa á orkupólitíkina í Noregi.

En þetta er óviss heimur. Og tímabært að menn átti sig á því að lögfræðiálit eru álíka áreiðanleg eins og veðurspáin. Í norska stjórnarráðinu var enn verið að skála fyrir góðum EES-samningi þegar bréfdúfa flaug inn um gluggann með þann boðskap frá Brussel, að norska fyrirkomulagið með vatnsaflsvirkjanirnar væri í andstöðu við stofnsetningarrétt EES-samningsins og meginregluna um frjálsa fjármagnsflutninga. Og að Norðmenn yrðu að gjöra svo vel að breyta þessu eins og skot.

Norðmenn urðu margir sem þrumu lostnir. Í næstum heila öld hafði það fyrirkomulag gilt í Noregi að sérhver einkaaðili sem eignaðist vatnsaflsvirkjun eða reisti slíka virkjun, skyldi afhenda virkjunina endurgjaldslaust til norska ríkisins að ákveðnum tíma liðnum. Í flestum tilvikum er sá tími 60 ár. Einmitt þess vegna hafa nokkrar virkjanir þannig fallið til norska ríkisins á síðustu áratugum og svo mun verða áfram á næstu árum. Í Noregi er í þessu sambandi talað um "hjemfall", sem þýðir á íslensku að virkjunin fellur heim til ríkisins þegar umsömdum afnotatíma er lokið (verður eign ríkisins).

Þetta væri sambærilegt við það eins og virkjanir HS Orku  ættu að falla ókeypis til íslenska ríkisins eftir að afnotatímanum af auðlindinni lýkur, sem þar er 65 ár. Íslensk löggjöf um nýtingu á vatnsafli eða jarðvarma hefur aftur á móti ekki að geyma neitt slíkt ákvæði. Þar af leiðandi er nokkuð augljóst að ef sveitarfélögin sem teljast eiga viðkomandi jarðvarma-auðlind (Reykjanesbær og Grindavík) munu vart nokkru sinni geta eignast virkjanir HS Orku nema greiða þær fullu verði. Reyndar gleymdi Alþingi alveg að setja inní lög hvað þarna á að gilda. En vegna eignaréttarverndar stjórnarskrárinnar verður HS Orka vart svipt notkun sinni eða virkjun, nema fullar bætur komi fyrir. Þannig eru íslensk lög.

Auk norsku hjemfall-reglunnar eru áratugir síðan einkaaðilum í Noregi var bannað að eignast meira en 1/3 í norskum raforkuframleiðslufyrirtækjum. Þetta ásamt hjemfall-reglunni hefur leitt til þess að hið opinbera er með um 90% af allri raforkuframleiðslunni í Noregi. Og hjemfall-reglan hefur þau áhrif, að í fyllingu tímans verður norska ríkið eigandi að nánast öllum vatnsaflsvirkjunum, sem einkaaðilar hafa byggt eða eignast í Noregi. Og það bótalaust. Þarna eru einungis undanskildar þær virkjanir sem reistar voru af einkaaðilum fyrir 1909 (þ.e. áður en byrjað var að beita skilyrðinu um hjemfall). Þær eru mjög lítill hluti af vatnsaflsvirkjununum í Noregi (einungis um 5%).

Þegar ESA gerði athugasemd við norska fyrirkomulagið vildu norsk stjórnvöld halda í þetta fyrirkomulag og ekki þýðast ESA. Enda töldu norsk stjórnvöld fyrirkomulagið alls ekki í andstöðu við EES-samninginn og að þetta væri tómur misskilningur hjá ESA.

En við skrifborðin hjá ESA voru menn vissir í sinni sök. Og brugðust við með því að stefna Noregi fyrir EFTA-dómstólinn, eins og ráð er fyrir gert í slíkum ágreiningsmálum. Dómur í málinu féll svo árið 2007. Niðurstaða dómaranna þriggja (þ.á m. hins íslenska Þorgeirs Örlygssonar) var einfaldlega sú að Norðmenn skíttöpuðu málinu. Hjemfall-fyrirkomulagið var talið þrengja svo að einkaaðilum (þ.á m. einkaaðilum frá öðrum EES-ríkjum) í samkeppni þeirra við virkjanir í eigu norska ríkisins, að það væri bæði í andstöðu við stofnsetningarrétt EES-samningsins og meginregluna um frjálsa fjármagnsflutninga.

En norskir stjórnmálamenn voru ekki sáttir við það að barrrrasta þurfa að afnema hjemfall-regluna og galopna á möguleika einkaaðila og þ.m.t. útlendinga og erlendra fyrirtækja af EES-svæðinu til að eignast vatnsréttindi og vatnsaflsvirkjanir í Noregi - meira að segja ótímabundið. Þess vegna var nú gengið vasklega til verks innan norsku stjórnsýslunnar, með það að markmiði að leita leiða til að komast hjá því að opna norska raforkugeirann fyrir einkaaðilum.

Eftir að hafa skoðað dóminn gaumgæfilega og farið vandlega yfir málið allt, ákvað norska þingið að vissulega væri ekki lengur unnt að setja hjemfall sem skilyrði í tengslum við aðkomu einkaaðila að virkjunum. En að héðan í frá skyldi bannað að veita einkaaðilum ný virkjanaleyfi. Einfalt mál. Þar með var í reynd lokað á frekari fjárfestingar einkaaðila að norsku raforkuframleiðslunni. Nema hvað nú í sumar tók gildi lagabreyting þess efnis að einkaaðilar geta fengið að leigja virkjanir til að reka, en þá að hámarki til 15 ára. Engin reynsla er komin á það hvort áhugi sé á slíku.

Það er athyglisvert að EF þessi nýja leið Norðmanna stenst Evrópuréttinn, þá er þetta óneitanlega svolítið á skjön við þá orkustefnu sem yfirstjórn ESB hefur verið að boða síðustu árin. Sú stefna hefur falist í því að opna raforkumarkaðinn fyrir meiri samkeppni. Að því er virðist nýtur það sjónarmið stuðnings flestra aðildarríkjanna. Enda er þetta einfaldlega þáttur í einni mikilvægustu stoð ESB; að innan sambandsins verði einn sameiginlegur innri markaður á sem allra flestum sviðum og dregið verði úr ríkisafskiptum.

Þessi stefna ESB er enn ekki almennilega komin til framkvæmda í orkumálum. En framkvæmdastjórnin hefur talað fyrir þessu um skeið og stefnan er í reynd þegar komin í framkvæmd innan nokkurra aðildarríkjanna. Fyrir vikið hafa fjölmörg stór og smá raforkufyrirtæki innan ESB, í eigu ríkis og sveitarfélaga, verið einkavædd á síðustu árum að öllu leyti eða að hluta.

En þó svo mikill stuðningur sé innan ESB við þessa leið, er öflug andstaða við hana innan sumra aðildarríkjanna. Þar fara fremst í flokki lönd þar sem ríkið er mjög sterkur aðili í orkuframleiðslunni og lítill áhugi á að breyta því fyrirkomulagi. Besta dæmið er líklega Frakkland, en þar er yfirgnæfandi hluti raforkuframleiðslunnar í höndum ríkis-kjarnorkuorkufyrirtækisins Électricité de France (EDF). Að auki er franska ríkið líka stærsti hluthafinn í helsta samkeppnisaðila EDF; GDF Suez. Nefna má að EDF er stærsta opinbera þjónustufyrirtæki í heimi, þ.a. það hvort ESB tekst að fá Frakka til einkavæða fyrirtækið er sannkallað risamál.

Þrátt fyrir andstöðu sumra aðildarríkjanna innan ESB við einkavæðingu raforkufyrirtækjanna, má segja að almennt ríki sá andi innan ESB að draga skuli úr ríkisafskiptum í orkugeiranum. Þetta er i reynd bara einn angi af þeirri stefnu sem t.d. hefur leitt til þess að í dag eru flest stóru símafyrirtækin og flugfélögin innan ESB, sem áður voru í ríkiseigu, komin á hlutabréfamarkað. Einkavæðing evrópsku raforkufyrirtækjanna er líka komin vel á veg; af fljótlegri yfirreið komst Orkubloggarinn að þeirri niðurstöðu að einungis 5 af 24 stærstu raforkufyrirtækjum í Evrópu séu enn í ríkiseigu. Það er sem sagt svo að nú eiga einkaaðilar verulegan hluta í næstum öllum stærstu raforkufyrirtækjunum innan ESB og sum þeirra eru komin í meirihlutaeigu og jafnvel í 100% eigu einkaaðila. Horfur eru á að þessi þróun í átt til einkavæðingar orkufyrirtækja innan ESB muni halda áfram.

Eitt dæmi um stórt ríkisorkufyrirtæki innan ESB sem stendur til að skrá á hlutabréfamarkað og einkavæða, er danska Dong Energi. Dong'ið hér í Danaveldi er langstærsta orkufyrirtækið í Danmörku og er nú að 73% í eigu ríkisins (afgangurinn er í eigu hluthafa tveggja smærri orkufyrirtækja, sem eignast hafa hlut í Dong vegna sameininga).

Fjármálakreppan hefur reyndar tafið fyrir hlutabréfaskráningunni á Dong, sem upphaflega átti að fara fram árið 2008 og hafði þá verið í undirbúningi í heil fjögur ár. Kreppan sem skall á 2008 snarstöðvaði sem sagt skráninguna. Þessi vinna er nú aftur komin á skrið og væntanlega bara tímaspursmál hvenær hluti af Dong verður einkavæddur. Markmiðið er að hlutur ríkisins fari niður í 51%, þ.a. danska ríkið muni áfram eiga meirihluta í Dong. Hversu lengi danska ríkið munu halda í þann eignarhlut er ómögulegt að segja.

Dong er vel að merkja ekki bara í raforkuframleiðslu, heldur einnig stórtækt í olíuvinnslu. Þarna er því gríðarlegt hagsmunamál á ferðinni. Hafa ber í huga að Danmörk er eina landið innan ESB sem framleiðir meiri orku heldur en sem nemur allri innanlandsnotkun (þá er átt við samanlagðan nettó-orkubúskap viðkomandi lands). Í reynd er Danmörk því all svakalegur orkubolti og einkavæðing á Dong Energi risastórt pólitískt mál í Danmörku.  Öll hin 26 aðildarríkin í ESB flytja aftur á móti inn meiri orku en þau flytja út og 18 af aðildarríkjunum 27 fá meira en helming af orkunni sem þau nota, erlendis frá (sbr. taflan hér að neðan). Þar að auki eru horfur á að hlutfall innfluttrar orku í ESB muni aukast verulega á næstu árum, þ.a. það blæs alls ekki byrlega fyrir orkubúskapnum í ESB. En það er önnur saga.

Ástæða þessarar sterku stöðu Danmerkur í orkuframleiðslunni er auðvitað fyrst og fremst olían og gasið úr Norðursjó. Olíuframleiðsla í dönsku lögsögunni veldur því að Danmörk er í reynd sjálfbær um allt samgöngueldsneyti. Önnur ríki innan ESB þurfa aftur á móti að flytja inn ýmist alla eða hluta af þeirri olíu og gasi sem notað er í viðkomandi landi. Það er því augljóslega mikil mýta það sem oft heyrist um að efnahagur Dana byggist lítt á notkun náttúruauðlinda og fyrst og fremst á hugviti, hönnun og þjónustu. Þvert á móti eru fá lönd í Evrópu sem byggja efnahag sinn svo mjög á nýtingu náttúruauðlinda eins og Danmörk.

Og nú stendur sem sagt til að danska ríkisorkufyrirtækið Dong verði að stóru leyti einkavætt. Vel að merkja hyggjast Danir samt ekki selja nema minnihlutann í fyrirtækinu og það í smáum skömmtum.

Stóra spurningin er hvort svipuð leið myndi henta Íslendingum? Að fá einkaaðila sem meðeigendur að orkufyrirtækjunum; t.d. að hámarki 30%? Eða hvort einkaaðilum eigi áfram að vera heimilt að fjárfesta að vild í orkuvinnslu á Íslandi - eins og íslensk lög leyfa í dag. Eða að sett verði algert bann við fjárfestingum einkaaðila í orkuvinnslu. Okkar snjöllu þingmenn hljóta að fara létt með að komast að skynsamlegri niðurstöðu um þetta, þar sem litið verður til langtímahagsmuna þjóðarinnar allrar.

 

Hvað finnst JR?

Á olíumörkuðunum er enginn óhultur!

Þannig komst Orkubloggarinn að orði í bloggfærslunni Ljúf og sæt í Cushing. Þann 21. febrúar s.l. (2010). Og þar sagði bloggarinn líka að hann byði "rólegur eftir því að olíuverðið á Nymex falli niður í a.m.k. 60 dollara - og kannski jafnvel enn neðar. Ef, ef...".

Þessa spádóma byggði Orkubloggarinn á því að allar tunnur, ker og kirnur í Cushing væru að springa. Eftirspurn eftir olíu í Bandaríkjunum væri dauð og ekkert annað í spilunum en að verðið félli. Enda eru Bandaríkjamenn langstærstu olíusvolgrarar heimsins; nota um 20 milljón tunnur af þeim 85 sem framleiddar eru á hverjum degi í heiminum öllum. Sem er næstum 25% allrar framleiðslunnar!

Orkubloggarinn var í raun að segja, að þegar eftirspurnin dettur svona niður þar vestra hljóti að koma að því að verðið pompi með. Jafnvel þó svo margir reyni að draga úr fallinu með því að kaupa olíu og geyma hana á risatönkum í Cushing eða í dularfullum olíuskipum sem liggja í þokunni utan við sóðaleg hafnarsvæði hingað og þangað um veröldina. Bloggarinn var þarna líka að segja að það eina sem héldi verðinu uppi væri von spákaupmannanna um að kreppunni væri að ljúka og brátt færi allt á blúss. Bloggarinn taldi að spákaupmennirnir hlytu brátt að springa á limminu og þá yrði ekki a sökum a spyrja.

En verðið á olíu lækkaði bara alls ekki! Heldur fór strax að hækka um leið og bloggarinn sleppti orðinu og sendi færsluna út á vef allrar veraldarinnar. Satt að segja steig olíuverðið bara ansið hressilega, eins og sjá má á grafinu hér til hliðar. Svo fór það reyndar að síga aftur þegar kom fram á vorið, en hefur samt haldist u.þ.b. á sama róli eins og var þegar bloggarinn spáði verðlækkun. Verið að dansa þetta kringum 75 dollarana eða svo.

Var Orkubloggarinn þá bara með óráði? Hann sem á alltaf að hafa rétt fyrir sér. Hver er ástæðan fyrir þessu furðuháa olíuverði? Enn er ekki kominn fram efnahagsbati í Bandaríkjunum sem réttlætir svona hátt verð. Enn liggja troðfull risaolíuskip útum allan heim þar sem olían nánast spýtist upp af dekkinu eins og frá alvöru olíubrunni. Enn er birgðastaðan í Bandaríkjunum gríðarlega há. Samt helst olíuverðið uppi!

Sennilega má tilgreina þrjár meginástæður fyrir því að enn er ekki komin fram lækkunin sem Orkubloggarinn þóttist sjá í kristallskúlunni í myrkvuðu bakherberginu. Í fyrsta lagi gerði hann of mikið úr spákaupmönnunum. Það var ekki svo að spákaupmennirnir væru að hafa eins mikil áhrif á verðið, eins og bloggarinn hélt fram. Það var raunveruleg eftirspurn ennþá fyrir hendi. Í öðru lagi hefur OPEC tekist að lesa vel í framtíðina og gæta þess að halda framboði sínu í þeim hárfína balance, sem þarf til að þeir fái það verð sem þeir þurfa. Sádarnir vilja nefnilega ekki að verðið fari undir ca. 70-75 USD tunnan, eins og Orkubloggið hefur ítrekað útskýrt.

En hvaðan kemur eftirspurnin? Jú - í þriðja lagi hefur verið meiri eftirspurn frá Kína heldur en bloggarinn sá fyrir. Þar hefur stjórnvöldum tekist á ný að ná upp funhita í efnahagsglæðurnar og fyrir vikið hefur t.d. fasteignaverð í Kína rokið upp það sem af er árinu. Og olíueftirspurn þaðan frá landi drekans verið veruleg.

En Orkubloggarinn hefur samt ekki breytt um skoðun. Enda erfitt að kenna gömlum orkuhundi að sitja! Olíuverð er óeðlilega hátt og hlýtur að lækka umtalsvert - fyrr en seinna. Vöxturinn í Kína í sumar er að mati bloggarans ekki sannfærandi. Þetta er ríkisdrifinn platvöxtur þar sem kínversk stjórnvöld nota t.d. geggjaðar gjaldeyrisbirgðir landsins til að hafa jákvæð áhrif á markaðinn heima og örva þannig eftirspurn. Eftirspurn byggða á sandi.

En margir trúa samt að Kína eigi ennþá mikið inni - svo mikið að þar verði engin alvarleg dýfa á næstu árum. Segja t.a.m. fáránlegt að bera Kína núna saman við stöðuna sem var í Japan skömmu áður en hrunið kom þar um 1990. Bölmóðarnir eru soldið mikið að segja að Kína upplifi brátt sinn tapaða áratug. En þeir sem trúa á vöxtinn í Kína, segja að Drekinn geti haldið áfram á fullum dampi í tíu og jafnvel tuttugu ár enn, áður en efnahagslífið þar fari að hiksta verulega.

Þeir sem eru sannfærðir um sterka stöðu Kína eru líka alveg vissir um að olíuverð muni ekki lækka - heldur þvert á móti brátt hækka í um 90 dollara tunnan. Eftirspurnin frá Kína muni tryggja það.

Já - það er vandlifað. Sumir hinna saklausu einfeldninga leyfa sér að spyrja: Hvað er rétt olíuverð? Er verðið núna (um 75 dollarar) "rétt" eða er það eitthvað bogið og bjagað? Í vikunni spurði t.a.m. einn fréttamaður á CNBC "olíusérfræðing" einmitt þessarar spurningar: Let's forget the market... what is the right oil price? Skiljanleg spurning en samt auðvitað kjánaleg. Af því það er ekki til neitt eitt rétt olíuverð.

Það sem fréttamaðurinn var að spyrja um var í reynd hvað menn sem þurfa að nota olíu séu tilbúnir að borga. Og hvað þeir sem selja olíu þurfa að fá fyrir tunnuræfilinn til að komast óskaddaðir frá viðskiptunum. Sem sagt hið tæra framboð og eftirspurn. The billion dollar question.

Sá sem spurningunni var beint að sagðist nokkuð viss um að rétt olíuverð væri 82-85 dollarar tunnan. Sem er kannski ansið lógískt þegar miðað er við hvað blessaðir Sádarnir þurfa að fá til að lenda ekki í fjárlagahalla. Reyndar þurfa þeir varla nema 75 dollara en vilja auðvitað gjarnan meira. Fínt að fá 82-85! Og viðkomandi snillingur vildi sem sagt meina að Kínverjarnir séu í talsvert mikilli olíuþörf, þ.a. eftirspurnin þaðan muni valda því að verðið haldist yfir 80 dollurunum og jafnvel vel það.

Jamm - þetta virðist barrasta nokkuð lógískt. Ef Kína heldur dampi. En Orkubloggarinn er ekki á að þetta mat sé allskostar rétt. Það þarf ekki annað en að stinga nefinu upp í vindinn. Sama hvaðan áttin blæs; olíuþefurinn frá stútfullum birgðastöðvunum út um allan heim fyllir nasirnar. Maður finnur þefinn jafnvel hér í Fossvoginum! Kannski berst hann frá olíugeymunum í Hvalfirði?

Orkubloggarinn er ekki eini Pallinn í heiminum þarna. Sumir taka meira að segja mun dýpra í árinni. Segja að olíuverð muni brátt steinfalla þegar skelfingu losnir braskararnir reyna allir að losa stöðurnar sínar. Þó svo pappírsviðskiptin á Nymex nái enn að halda verðinu yfir 70 dollurum og þaðan af meira, sé hrunið handan hornsins.

Einn ljúflingurinn orðaði þetta þannig: "I honestly think that if there were no investors using oil as an asset that the price of oil right now would be $10 or $15 or $18, but it wouldn't be anywhere near where it is". Og bætti við: "We have so much oil right now, more than we've had in 27 years. Why is it 27 years? Because that's how far our records go back. It's probably the most in 50 or 100 years". Og meira: From a historical perspective, Beutel pointed out that the current level of inventories is even higher than when the price of oil was below $20 a barrel.

Olíuverðið ætti sem sagt jafnvel að vera bara 10 dollarar og hananú! Eftirspurnin núna væri að stóru leyti ekki af völdum raunverulegrar notkunar. Markaðurinn sé yfirfullur af sullinu og þegar loksins komist styggð á gráðugu hjörðina muni verðið falla eins og blýklumpur.

Vandamálið er bara að skoðanir manna um hvað lesa megi úr tölunum eru afar skiptar. Meðan sumir segja að olíuverð hljóti senn að hrynja undir 20 dollara tunnan og jafnvel niður í 10 dollar eins og hér í den þegar "glöttið" var í hámarki, eru aðrir "sérfræðingar" sem eru algerlega sannfærðir um að 80 dollarar plús sé hið eina rétta verð og það muni haldast.

Hvað það verður, veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Maður veit hreinlega ekkert hvað gera skal. En það leggst illa í Orkubloggarann hvað pólitíkusar bæði austan hafs og vestan eru iðnir við að tala efnahagslífið upp þessa dagana. Það eru bara orð - og þau eru satt að segja ekki sérstaklega sannfærandi. Finnst Orkubloggaranum. Þess vegna þykir bloggaranum freistandi að sjorta olíu. Og veðja enn um sinn á að hressileg lækkun sé alveg að bresta á. Handan við hornið!

Svona er nú blessaður kapítalisminn yndislegur. Gerir sjálft lífið og sjálfan raunveruleikann að einu geggjuðu veðmáli, rétt eins og maður ætti lögheimili í glysborginni Las Vegas. Álfarnir sem fussa og sveia yfir Vegas og segja hana vera siðspillta gerviveröld, virðast ekki átta sig á þeim drifkröftum sem stjórna heiminum. Money & s...! Sama hvað hver segir.

Einmitt þess vegna er sjónvarps-sápan Dallas auðvitað besta birtingarmynd raunveruleikans sem til er. Já - nú væri gott að geta spurt sjálfan JR hvað honum finnst um olíuverðið. Verður það brátt 10 dollarar eða jafnvel 90 dollarar? Núna er það vel að merkja rétt um 75 dollarar tunnan. Hið dásamlaga tæra verð sem Sádarnir vilja!

Þeim sem hafa nennt að lesa þetta suð í bloggaranum til enda, skal loks bent á að þeir geta fengið að heyra ennþá meira orkusuð þegar Orkubloggarinn mætir í Silfur Egils nú upp úr hádegi á sunnudag. Best að fara að kúra.

 

Blikur á lofti í orkuframtíð ESB

Það er þetta með Evrópusambandið.

Um það leyti sem Orkubloggarinn útskrifaðist úr lagadeildinni fyrir... fyrir svo ótrúlega mörgum árum, var bloggarinn sannfærður um ágæti þess að Ísland yrði aðili að ESB. Taldi ESB eiga svo mikla framtíðarmöguleika, að það væri eiginlega alveg borðleggjandi að leita eftir aðild að sambandinu.

Þetta var vorið 1991.Og bloggarinn er reyndar ennþá svolítið spenntur fyrir Evrópusambandinu. En ekki verður framhjá þvi litið að ESB stendur nú frammi fyrir miklum vanda í orkumálum, sem kann að veikja mjög stöðu sambandsins til framtíðar. Þar er Orkubloggarinn að vísa til vatnaskilanna sem urðu árið 2004 í efnahagssögu ESB. Árið 2004 var nefnilega fyrsta árið í sögunni sem ESB fékk meira en helminginn af orku sinni frá innfluttum orkugjöfum.

Í dag er hlutfall innfluttrar orku hjá ESB um 54% og flest bendir til þess að hlutfall innfluttrar orku muni vaxa á næstu árum (þó svo kreppan hafi nú aðeins slakað á orkuþörfinni - tímabundið). ESB er sem sagt að verða æ háðara öðrum um orku. Það á bæði við um olíu á samgöngutækin og gas til raforkuframleiðslu og annarra daglegra nota.

Nú framleiða einungis 9 af aðildarríkjunum 27 svo mikla orku að það fullnægi meira en helmingi af orkuþörf viðkomandi landa. M.ö.o. þá þurfa 18 aðildarríkja ESB að flytja inn meiri orku en þau framleiða (hér er átt við alla orku; alla raforku, eldsneyti til raforkuframleiðslu og olíuafurðir á samgöngutækin). Og það sem enn verra er; í hópi hinna 18 ríkja sem eru rauðu megin við strikið eru nefnilega nær öll fjölmennustu löndin innan sambandsins. Nær allar fjölmennustu þjóðirnar - Frakkar, Ítalir, Spánverjar og Þjóðverjar - þurfa að flytja inn meira en helming orkunnar.

Af stóru þjóðunum er staða Ítala verst. Ítalía flytur inn hátt í 90% af allri orku sem notuð er í landinu! Spánverjar flytja inn meira en 80% og Þjóðverjar rúmlega 60%.  Frakkar eru nánast á pari (50/50) þrátt fyrir öll kjarnorkuverin sín, en ekkert land framleiðir jafn mikið af rafmagni með kjarnorku eins og Frakkland. 

Sjá má hlutfall innfluttrar orku hjá hverju aðildarríkjanna í töflunni hér að ofan. Einungis eitt af aðildarríkjum ESB framleiðir meiri orku en það notar. Það er Danmörk! Og sem fyrr sagði þá flytur ESB nú inn um 54% af allri sinni orku. Hlutfallið væri ennþá svartara (hærra) ef ekki vildi svo vel að eitt fjölmennasta landið innan ESB - Bretland - er ennþá gríðarlegur orkuframleiðandi.

Bretar fullnægja enn um 80% af orkuþörf sinni með eigin framleiðslu. Það geta þeir þakkað miklum kolanámum og gríðarlegum olíu- og gasauðlindunum í Norðursjó. Pólland er annað afar fjölmennt ríki sem er nokkuð vel sett með orkulindir. En það er vel að merkja nær eingöngu að þakka geggjuðum kolanámum landsins. 

Stóra vandamálið er að á næstu árum mun staða Breta að öllum líkindum versna til muna. Allt frá 1980 hefur kolavinnsla í Bretlandi farið hnignandi og Bretar sífellt þurft að flytja meira inn af kolum. Olíu- og gasvinnslan innan breskrar lögsögu hélt þó áfram að vaxa enn um sinn, eftir að kolaframleiðslan hafði toppað. Þess vegna var einfalt mál að nota gasið sem orkugjafa í rafmagnsframleiðslunni og kom ekki að sök þó kolin væru farin að minnka.Fyrir vikið jókst hlutfall gass í raforkubúskapnum í réttu hlutfalli við það sem dró úr vægi kolanna.

En svo kom að því um aldamótin að einnig gasframleiðslan náði hámarki og síðustu tíu árin hefur bæði olíu- og gasframleiðsla Breta minnkað verulega. Í olíuvinnslunni hefur þetta gerst nánast með með ógnarhraða, en gasframleiðslan hefur ekki fallið alveg jafn hratt. En fer þó einnig hnignandi.

Nú eru að vísu vonir um að nýjar olíulindir finnist djúpt úti af Skotlandi. Samt sem áður er líklegast að Bretar hafa náð bæði Peak Oil og Peak Gas. Og næsta víst að innflutningsþörf Breta á olíu og gasi mun aukast jafnt og þétt á komandi árum. Í þessu sambandi er líka athyglisvert að Bretland er það land Evrópusambandsins, sem á lengst í land með að ná markmiðum um að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku. Einmitt þess vegna eru frábær tækifæri fólgin í því að Ísland bjóði Bretum raforku - á marföldu verði miðað við hvað stóriðjan hér er að borga. En það mun ekki breyta því að senn fer Bretland sömu leið og hin stóru Evrópusambandsríkin. Uns Bretland verður heldur ekki orkusjálfstætt.

Talandi um endurnýjanlega orku frá Íslandi, er ekki hægt að sleppa að nefna þá svakalegu staðreynd, að sá orkugjafi sem framleiðir hæsta hlutfallið af öllu rafmagninu innan ESB er sá Svarti sjálfur: Kol! Þar að auki nýtur evrópski kolaiðnaðurinn massífra niðurgreiðslna og ríkisstyrkja - þó meira sé talað um háleit markmið ESB í grænni orku. Evrópusambandið er m.ö.o. kolsvart og líka sífellt að verða öðrum háðara um gas og olíu.

Já - lindirnar í Evrópu eru smám saman að tæmast og spurningin bara hversu langan tíma það tekur. Líklegt er að orkusjálfstæði Breta mun minnka nokkuð hratt á næstu árum og þar með syrtir enn í álinn fyrir orkubúskap ESB. Jafnvel þó svo jafnvægi kunni að vera að komast á í orkunotkun margra ESB-ríkjanna (þ.e. að orkunotkunin haldi ekki áfram að vaxa eins og verið hefur fram til þessa), bendir allt til þess að bandalagið muni þurfa að flytja æ meira af orkunni inn. Enn sem komið er kemur stór hluti af þessari orku frá Norðmönnum, en flest bendir til þess að þörf ESB fyrir bæði arabíska olíu og rússneskt gas fari nokkuð hratt vaxandi.

Það að þurfa að flytja inn mikið af raforku eða orkugjöfum þarf sossum ekki að vera áhyggjuefni. A.m.k. ekki ef framboð af orku er nóg og verðið lágt. Vandamál Evrópu er aftur móti það, að álfan er mjög háð afar fáum orkubirgjum. Þar eru stærstu bitarnir olía og gas frá Noregi, olía frá Persaflóanum, olía og gas frá Rússlandi og gas frá Alsír og Katar. ESB fær sem sagt gríðarlega stóran hluta af allri sinni olíu og gasi frá einungis örfáum ríkjum. Þar eru Rússar langstærstir. Sérstaklega er þó athyglisvert að einungis einn af stóru olíu- og gasbirgjum ESB getur talist vera þeim viðunandi vinsamlegur. Nefnilega Noregur.

Já- í reynd er Noregur eini vinsamlegi orkuvinur Evrópu. En jafnvel þó svo Norðmenn nái að viðhalda gasframleiðslu sinni eða jafnvel auka hana eitthvað á næstu árum, er augljóst að ESB þarf að fá sífellt meira gas frá löndum eins og Rússlandi, Alsír, Líbýu og Katar. Jafnvel þó svo við myndum líta á gasviðskipti ESB og Rússa sem gagnkvæma hagsmuni þar sem allt er í góðu, þá eru margir sem telja að olíu- og gasframleiðsla Rússa sé búin að ná toppi og muni héðan í frá fara hnignandi. Það er m.ö.o. alls ekki víst að Rússar geti mætt innflutningsþörf ESB með þeim hætti sem nauðsynlegt er til að gasverðið rjúki ekki upp. Þess vegna horfa Evrópuþjóðirnar nú til tækifæra til að fá aðgang að nýjum olíu- og gaslindum. Og þar er einkum horft annars vegar til Mið-Asíuríkjanna við Kaspíahafið og hins vegar til Íraks.

Þess vegna hefur ESB undanfarin ár róið öllum árum að því að fá lagða nýja gasleiðslu sem tengi sambandið við gasveldin við Kaspíahaf. Hugsunin er líka sú að í framtíðinni geti leiðslan sú tengst annarri leiðslu sem myndi liggja frá Írak og jafnvel annarri leiðslu frá Íran. Þessi þýðingarmikla gasleiðsla, sem tengja á Evrópu við Kaspíahafsríkin og verða lykill að framtíðartengingu við Írak, er kölluð Nabucco.

Því miður kæra Rússar sig ekkert um að ESB leggi olíu- eða gasleiðslur beint austur eftir Tyrklandi og til Kaspíahafslandanna. Rússar vilja fá sem mest af þeirri olíu og þó sérstaklega gasinu, eftir leiðslum inn til Rússlands. Svo þeir geti flutt það áfram til ESB, tekið gjald fyrir og þar að auki haft þannig sterkara tangarhald á orkunni sem berst ESB. Og vegna sterkra pólitískra tengsla við Kaspíahafsríkin er eins víst að Rússum muni verða ágengt í að ná fram þessari stefnu sinni.

Í þessum tilgangi hafa Rússar undirbúið lagningu mikillar gasleiðslu beint frá Rússlandi og til ESB, eftir botni Svartahafsins. Sú leiðsla er kölluð South Stream og undanfarið hefur átt sér stað mikið kapphlaup um það hvort Nabucco eða South Stream muni hafa vinninginn. Nú síðast varð ESB fyrir því áfalli að sjálfur Obama Bandaríkjaforseti lýsti yfir stuðningi við lagningu South Stream. Og veikti þar með enn frekar vonir ESB um að Nabucco líti dagsins ljós. Á Evrópa öngvan vin lengur?

Þar að auki þarf ESB líka að horfast í augu við að undanfarin ár hafa Kínverjar verið öflugir við að styrkja tengsl sín við gasríkin á austurströnd Kaspíahafsins. Landa eins og Kazakhstan, Túrkmenistan og Úsbekistan. Kínverjarnir hafa látið athafnir fylgja orðum og eru nú þegar búnir að leggja leiðslur frá Kína og þarna vestur eftir. Það er því margt sem bendir til þess að Kaspíahafsgasið muni fyrst og fremst streyma til Kína og Rússlands, en að Evrópa fái lítinn beinan aðgang að þeim miklu auðlindum.

Nei- það blæs ekki byrlega þessa dagana í að tryggja ESB orku til framtíðar. Enda eru framkvæmdastjórarnir hjá ESB orðnir svo skelfilega ringlaðir að þeir eru farnir að tala um að orka frá öldu- og sjávarfallavirkjunum og lífmassa hafsins muni leysa orkuvandamál Evrópu. Þá fyrst er ástandið orðið alvarlegt þegar framkvæmdastjórar ESB láta út úr sér svona dómadags vitleysu. Þó svo virkjun sjávarorku sé mikil snilldarhugmynd, þá er þetta tækni á algeru frumstigi og ómögulegt að segja hvenær hún kemst á eitthvert flug. Það á við um allar tegundir sjávarorkuvirkjana. Og það á ekki síður við um þá hugmynd að framleiða fljótandi lífrænt eldsneyti úr sjávarlífi (þörungum). Það er einfaldlega svo að á næstu áratugum og jafnvel alla 21. öldina mun enginn orkugjafi geta leyst olíu, gas, kol og kjarnorku af hólmi svo neinu nemur. Að tala um sjávarorku sem leið fyrir Evrópu að losna undan gashrammi Rússa eða að slíkt muni minnka olíuþorsta Evrópu er í besta falli kjánalegt.

Orkubloggarinn er orðinn þreyttur á þessari vitleysu. Framkvæmdastjórn ESB verður að taka sig á. Og skilja það að skynsamasta leiðin til að tryggja öruggt orkuframboð í Evrópu er að byrja eins og skot að leggja Nabucco leiðsluna austur til Azerbaijan, áður en Kínverjarnir verða komnir þangað með enn eina leiðsluna. ESB þarf líka að stuðla að nánara sambandi við olíu- og gaslöndin í Norður-Afríku; Egyptaland, Líbýu og Alsír. Byggja þangað tengingar og auka þaðan framboð af bæði olíu og gasi.

Síðast en ekki síst þarf ESB að horfast í augu við það að þeir sem ráða munu yfir æpandi olíu- og gaslindunum í Írak verða í algerri lykilstöðu i alþjóðastjórnmálum framtíðarinnar. Það kann að vera bæði dýrt og erfitt að vera með herlið í Írak, en að skilja landið eftir í höndum Bandaríkjamanna og láta þá sitja uppi með að leysa úr vandanum væri galin niðurstaða.

Til að svo tryggja orkusjálfstæði Evrópusambandsins þarf risaátak og nánast æpandi framsýni stjórnmálamanna. Sennilega er eina vitið fyrir ESB að fara strax að huga í alvöru að stækkun bandalagsins til bæði austurs og suðurs. Þá myndi Evrópa enn á ný þróast í þá átt að verða bandalag allra ríkjanna í kringum Miðjarðarhaf, þar sem kristnir menn, arabar og gyðingar geta lifað í sátt og samlyndi.

Mörgum kann að þykja slíkur samhugur trúarbragðanna vonlaus og þetta vera barnaleg draumsýn hjá bloggaranum. En í reynd eru öll þessi lönd fyrst og fremst byggð velmeinandi fólki. Það þarf einfaldlega að finna leiðir til að auka menntun og útrýma fátæktinni, sem þarna er svo víða að finna. Og þar með eyðileggja jarðveginn fyrir ofsatrúarhópana, sem þrífast á misskiptingu, vanþekkingu, fátækt og fordómum. Ef það tekst ekki, er hætt við að staðnað ESB Evrópulandanna einna, muni í framtíðinni enda sem orkulítill þurfalingur. Og verða peð í valdatafli orkustórveldanna Bandaríkjanna, Rússlands og Kína.

----------------------------------

PS: Myndin hér að ofan er úr bíómyndinni dásamlegu, Sumar í Goulette, sem gerist í Túnis rétt áður en sex daga stríðið skall á. Kvikmynd sem minnir okkur á hvernig stjórnmálaruglið við botn Miðjarðarhafsins hefur í meira en 40 ár mengað allt mannlíf á svæðinu. Dapurlegt.

Skammsýni ASÍ og SA

Þeir Vilhjálmur Egilsson, framkvæmdastjóri hjá Samtökum atvinnulífsins og Gylfi Arnbjörnsson, framkvæmdastjóri Alþýðusambands Íslands, eru með böggum Hildar þessa dagana. Og sortnar fyrir augu yfir þeirri tilhugsun að kannski verði ekkert af byggingu álvers Norðuráls í Helguvík.

Álbræðslur sækja þangað sem þau fá ódýrasta rafmagnið. Þar hefur Ísland um skeið boðið hvað best. Upplýsingar um raforkuverð til stóriðju sýna glögglega að raforkan hér hefur undanfarin ár verið seld jafnvel ódýrari en hjá vanþróuðum þjóðum Afríku. Og það þó svo hér fái álverin algerlega öruggt raforkuframboð, pólitískan stöðugleika og vel menntað vinnuafl í kaupbæti. Þetta er hinn nístingskaldi raunveruleiki, sem dregur svaðafyrirtæki eins og Glencore International, til Íslandsstranda. Harðjaxlagengið hjá Glencore eru einmitt aðaleigaendur Century Aluminum.

Orkubloggarinn á erfitt með að skilja af hverju menn sjá hagsmuni í því fyrir Íslendinga að fá tindáta frá mönnum, sem kallaðir hafa verið mestu blóðsugur þriðja heimsins, til að byggja álver suður í Helguvík. Bloggarinn er á því að þeir Gylfi og Vilhjálmur ættu fremur að tala fyrir því að það sé bæði hagur umbjóðenda þeirra og þjóðarinnar allrar að hætta að kyssa vöndinn! Við eigum að gera meiri arðsemiskröfu til nýtingar á íslenskum náttúruauðlindum, heldur en býðst með því að virkja fyrir álver. Vatnsaflið og jarðvarminn er fjöregg þjóðarinnar og verði áfram haldið á álbræðslubrautinni mun samningsstaða orkufyrirtækjanna gagnvart stóriðjunni versna enn frekar. Bygging fleiri álvera mun auka enn meira líkurnar á því að við verðum áfram föst í feni lágrar arðsemi í raforkuframleiðslunni til langrar framtíðar.

Miklu skynsamlegra væri að nýta tækifærin sem nú bjóðast til að margfalda tekjur bæði Landsvirkjunar og Orkuveitu Reykjavíkur. Gera bæði þessi opinberu fyrirtæki að öflugri uppsprettu að gallhörðum erlendum gjaldeyri; gjaldeyri sem ekki aðeins myndi duga fyrir afborgunum lána, heldur gæti myndað stofn að öflugum íslenskum fjárfestingasjóði í eigu almennings. Til að svo geti orðið, er einfaldlega skynsamlegast að fara strax að undirbúa og vinna að fullu í því að lagður verði rafstrengur milli Íslands og Evrópu.

Það er eiginlega með ólíkindum að stóru orkufyrirtækin þrjú skuli ekki hafa stofnað með sér samstarfsvettvang um þetta fyrir löngu. En það er kannski skiljanlegt að af þessu hafi enn ekki orðið; Friðrik Sophusson fráfarandi forstjóri Landsvirkjunar virtist hafa það sem sérstakt áhugamál sitt að selja rafmagn á gjafverði til álvera, Orkuveita Reykjavíkur er á hausnum og HS Orka hefur átt nóg með eigendavandræði sín.

Því miður er nýr forstjóri Landsvirkjunar, Hörður Arnarson, ennþá sá eini sem virðist hafa áttað sig á tækifærunum sem liggja í rafstreng til Evrópu. Ekki einu sinni hinn glænýi stjórnarformaður Orkuveitu Reykjavíkur, Haraldur Flosi Tryggvason, minnist einu orði á þetta í þeim fjölmörgu viðtölum sem fjölmiðlar hafa átt við hann síðustu dagana. Þetta er sérstaklega sorglegt í ljósi þess að Haraldur Flosi er nú byrjaður að boða einföldu lausnina; gjaldskrárhækkanir. Þær verðhækkanir munu vel að merkja eingöngu beinast að almenningi og venjulegum fyrirtækjum, en stóriðjan verður stikkfrí með sína langtíma raforkusamninga.

Stjórnarformaður OR þarf að gerast víðsýnni og ætti án tafar að fela hinum nýja "tímabundna" forstjóra Orkuveitunnar, Helga Þór Ingasyni, að leita samstarfs við evrópsk orkuframleiðslu- og raforkudreifingarfyrirtæki. Þeir Helgi Þór og Haraldur Flosi ættu jafnvel að leitast við að fá slík fyrirtæki inn sem eigendur að minnihluta í OR. Svo unnt verði að grynnka á skuldunum og gera eiginfjárstöðu Orkuveitunnar álitlega. Einnig væri upplagt fyrir lífeyrissjóðina að koma að Orkuveitunni - a.m.k. væri það lógískara heldur en að sjóðirnir séu að standa í braski með símafélög og byggingafyrirtæki.

Já - Orkuveitan þarf að fá í hópinn skynsama eigendur með langtímahugsun. Hin nýja stjórn og forstjóri OR þurfa að gera það að forgangamáli að finna góða framtíðarlausn fyrir OR. Stjórnendurnir mega ekki bara einblína á gjaldskrárhækkanir - þó þær séu auðvitað einfaldasta og auðveldasta leiðin til að bæta götin á hinu sökkvandi gráa skipi Orkuveitunnar. Byrja þarf strax að undirbúa það að fyrirtækið losni undan a.m.k. hluta af raforkusölunni til Norðuráls á Grundartanga og geti selt þá sömu orku á margfalt hærra verði til Evrópu. Þeir þurfa líka að skoða vandlega með hvaða hætti OR getur losnað undan raforkusölusamningi vegna fyrirhugaðs álvers Norðuráls í Helguvík (ef slíkur bindandi samningur er á annað borð kominn á). Vonandi er það í reynd svona stefna sem verið er að boða með nýjum forstjóra yfir Orkuveitunni.

Óneitanlega er Orkubloggarinn grænn af öfund útí Helga Þór. Af því varla er hægt að hugsa sér meira spennandi starf á Klakanum góða heldur en forstjórastarf hjá orkufyrirtæki á tímamótum. 

Ísland er hvorki meira né minna en mesti orkubolta veraldarinnar. Þetta kann að skapa okkur mögnuð tækifæri til framtíðar. Engin þjóð framleiðir hlutfallslega jafn mikið af raforku eins og Íslendingar. Íslendingar framleiða nú rúmlega 50 þúsund kWst af rafmagni á ári per capita (þ.e. miðað við fólksfjölda). Og það allt saman með vatnsafli og jarðvarma - notar ekkert gas og engin kol til þessarar miklu raforkuframleiðslu.

Ekkert land í heiminum kemst nálægt því að vera þvílíkt ofsalegt grænt orkuveldi. Norðmenn komast næst okkur - með rétt rúmlega 35 þúsund kWst pr. mann (nánast allt frá vatnsafli). Í reynd kemst ekki nokkur þjóð nálægt því að framleiða eins mikið af raforku með endurnýjanlegum orkugjöfum per capita, eins og við Íslendingar gerum.

Jafnvel þó svo við miðum ekki bara við raforkuframleiðslu, heldur teljum með alla orkuframleiðslu (bæði rafmagn og eldsneyti - alla endurnýjanlega orku svo og kol, gas og olíu) þá er Ísland þar í fararbroddi með örfáum öðrum þjóðum. Ríkjum eins og Noregi og olíuríkjunum svakalegu við Persaflóann. Það eru sem sagt bara örfá ríki í heiminum sem framleiða álíka mikið af orku per capita eins og Ísland og í raforkuframleiðslu er Ísland langfremst. Og sem fyrr segir byggir öll þessi mikla raforkuframleiðsla Íslands á endurnýjanlegum orkugjöfum.

Sérstaða Íslands í orkumálum er m.ö.o. æpandi mikil. Og tækniþróun í rafmagnsflutningum hefur nú skapað okkur einstakt tækifæri. Þar að auki hefur þróun orkumála innan ESB undanfarið verið eins og best verður á kosið, fyrir ríki með svo mikla endurnýjanlega raforkuframleiðslu eins og Ísland.

Nú á þessum síðustu og verstu tímum er þorsti ESB í meiri endurnýjanlega orku og í meiri orkuviðskipti við vinaþjóðir gríðarlega mikill. ESB horfist nú í augu við mörg vandasöm risaverkefni í orkumálum. Eitt er það að minnka þörf sína fyrir rússneskt gas. Annað að stórauka hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkubúskap aðildarríkjanna.

Til marks um erfitt ástand hjá bandalaginu má nefna að árið 2004 varð ESB í fyrsta sinn að flytja inn meira en helming allrar orkunnar sem notuð er innan sambandsins. Horfur eru á að þessi þróun muni halda áfram; að hlutfall innfluttu orkunnar hjá ESB eigi enn eftir að aukast. Þetta kemur ekki síst til af því hversu olíu- og gaslindirnar í Norðursjó eru að tæmast hratt. Þó svo kreppan hafi að vísu hægt aðeins á innflutningsþörfinni er ekkert annað í spilunum en að ESB þurfi i framtíðinni í æ meiri mæli að mæta bæði raforkuþörf sinni og eldsneytisþörf með innflutningi.

Þetta er það umhverfi sem nú ríkir í næsta nágrenni okkar. ESB leitar logandi ljósi að leiðum til að vingast við nágranna sína til að tryggja frá þeim orkuframboð í framtíðinni. Þess vegna er ESB nú t.d. farið að horfa til þess að taka þátt í að reisa rándýr sólarorkuver í N-Afríku. Og leggur höfuðáherslu á að byggð verði ný ofur-gasleiðsla (Nabucco) sem tengi ESB við gasríkin í Mið-Asíu. Allt gengur þetta þó mjög hægt og fyrir vikið eru vesalings framkvæmdastjórar sambandsins farnir að rugla um "meiriháttar tækifæri" aðildarríkjanna í virkjun sjávarorku - tækni sem er á fósturstigi og ómögulegt að segja hvernig muni þróast. Á maður að hlæja eða gráta?

Í reynd eru fáir raunverulegir góðir kostir í stöðunni fyrir ESB. En þeir eru þó til. Þess vegna er nú búið að leggja háspennustreng milli Noregs og Hollands. Og í undirbúningi að leggja annan slíkan streng milli landanna og líka verið að skoða það að leggja slíkan streng milli Noregs og Bretlands. Þarna er um að ræða þekkta tækni í formi mjög öflugra háspennustrengja - tækni sem veitir ESB aðgang að endurnýjanlegri raforku frá ríkjum sem eru þeim vinsamleg. Og verðið sem fæst í ESB fyrir raforkuna er vel að merkja margfalt á við það sem stóriðjan hér borgar.

Þar með er Orkubloggarinn ekki að tala fyrir því að hér eigi að reka álfyrirtækin á brott. Alls ekki. Bara það eitt að láta t.d. Búðarhálsinn og svo afgangsorku sem er í kerfinu malla inná svona streng þegar verðið er hátt (á álagstímum) myndi borga hann upp á undraskjótum tíma. Straumsvík, Norðurál og Fjarðarál þurfa bara að átta sig á því að þau fái ekki lengur orkuna á kostnaðarverði. Bloggarinn er þess fullviss að þessi fyrirtæki hafa öll borð fyrir báru til að greiða a.m.k. 50% hærra verð fyrir raforkuna en þau gera. Og þau myndu fljótt verða viljug til þess, þegar háspennustrengur væri kominn til Evrópu. Óskiljanlegt að ekki skuli vera komin af stað pólitísk umræða um þennan valkost.

Þó svo raforka frá Íslandi myndi auðvitað aldrei samsvara nema litlu broti af allri orkunotkuninni í ESB, er fráleitt að horfa fram hjá þeirri staðreynd að kringumstæðurnar eru okkur afar hagstæðar. En í stað þess að nýta okkur þetta til að margfalda tekjurnar af raforkuframleiðslunni, eru sumir sem vilja barrrasta halda sig í gamla rassfarinu; selja raforkuna til þeirra sem þrífast á því að fá hana á verði sem ekki er hægt að kalla neitt annað en skít og kanil. Vonandi verður ekki meira klappað hér fyrir slíkum skelfilega gamaldags og stöðnuðum sjónarmiðum. Og vonandi fá hugmyndir um rafstreng frá Íslandi til Evrópu brátt öflugan stuðning hjá íslenskum stjórnmálamönnum og ríkisstjórninni. Sú strategía er hin eina rétta.

 

Gasrisi í úlfakreppu

Hver voru dramatískustu áhrifin af eldgosinu í Eyjafjallajökli? 

Svarið liggur í augum uppi. Nefnilega hinn gjörsamlega misheppnaði fundur Gasbandalagsins, sem haldinn var í Oraníuborg í Alsír í apríl sem leið. Þar með verður einhver frestun á því að nokkur helstu gasútflutningsríki veraldarinnar nái samskonar kverkataki á gasmörkuðunum eins og olíuútflutningsríkin hafa í gegnum OPEC. Kannski eins gott - a.m.k. fyrir Evrópusambandið, sem er mjög háð gasinnflutningi.

Eins og kunnugt er olli eldgosið mikilli röskun á flugsamgöngum um alla Evrópu og reyndar víðar um heim. Fyrir vikið varð mætingin eitthvað slöpp á þennan tíunda fund hins óþroskaða  Gasbandalags (Gas Exporting Countries Forum eða GECF) í Oraníuborg. Þessi slaka mæting gaf tóninn fyrir árangurslítinn fund. Það eina sem út úr honum kom var afar loðin yfirlýsing; innihaldslaust hjal sem mun litlu breyta fyrir gasviðskipti veraldarinnar. 

Þetta voru vonbrigði fyrir Alsírmenn, sem höfðu bundið miklar vonir við fundinn. Fyrir hann var nefnilega altalað í bransanum að Alsíringar hafi verið búnir að leggja í mikla undirbúningsvinnu til að fá samþykkta tillögu um mjög nána samvinnu aðildarríkja GECF - m.a. um að stýra framboði af gasi. Það gekk ekki eftir og fátt bendir til þess að af því verði í bráð. Þó maður eigi auðvitað aldrei að segja aldrei!

Já - á sama tíma og Orkubloggarinn dýfði tásunum í olíumengað Kaspíahafið og sötraði berfættur te á Arabakaffihúsi austur í olíuborginni Bakú í Azerbaijan, fór allt í vaskinn hjá ljúflingnum Chakib Khelil, orkumálaráðherra Alsír. Ekki að furða þó hann væri svolítið þreytulegur angaskinnið.

Ekki aðeins mistókst Khelil að fá GECF-samkunduna til að taka afgerandi ákvörðun um formlegt samstarf, sem myndi hjálpa Alsír að byggja upp frekari gasvinnslu í landinu, heldur var hann í þokkabót skömmu síðar rekinn úr stöðu orkumálaráðherra Alsír. En áður en við komum að þessu drama, er rétt að hafa hér smá inngang:

Það hefur lengi verið draumur nokkurra helstu gasútflytjenda veraldarinnar - landa eins og Alsír, Katar, Indónesíu, Malasíu og Rússlands - að stofna samtök í anda OPEC. Í þeim tilgangi að gæta sameiginlegra hagsmuna sinna; hagsmuna sem eru auðvitað aðallega fólgnir í því að stjórna framboði af gasi og þar með hafa áhrif á verðið. Samtök olíuútflutningsríkja (OPEC eða Organisation of Petroleum Exporting Countries) eru þekkt fyrir framleiðslukvóta sína og þó svo oft hafi gengið erfiðlega að ná samstöðu innan OPEC hafa samtökin í áratugi gegnt afar þýðingarmiklu hlutverki við að hámarka hagnað olíuútflytjendanna við Persaflóa og víðar. Því er ekki skrítið að stóru gasútflytjendurnir hafi fengið þá hugmynd að stofna e.k. GasPEC.

Eftir nokkrar þreifingar kom að því árið 2001 að áðurnefnt GECF var stofnað sem samstarfsvettvangur og skref í þá átt að vinna betur með þessa hugmynd um Gasbandalag. Stofnsamningurinn lá samt ekki fyrir fyrr en seint á árinu 2008, þ.a. að það er fyrst núna á allra síðustu árum að Gasbandalagið virðist geta orðið að veruleika.

En þó svo hugmyndin kunni að virðast borðleggjandi er vandamálið bara að það er talsvert erfiðara að stjórna gasmarkaði veraldarinnar heldur en olíumarkaðnum. Miklu flóknara er t.d. að geyma gas og verð á gasi hefur undanfarið farið lækkandi vegna nýrrar gasvinnslutækni vestur í Bandaríkjunum og aukins framboðs þar.

Allt þar til fyrir fáeinum árum einkenndust gasviðskipti af langtímasamningum, þar sem samningarnir voru oft til a.m.k. tuttugu ára og verðið jafnan tengt olíuverði. En vegna þess að framboð af gasi hefur verið að aukast hraðar heldur en framboð af olíu, hafa margir gaskaupendur í auknum mæli fært sig úr langtímasamningum og yfir í styttri samninga. Stuttu samningarnir skila nefnilega oftast lægra verði þegar framboðið er eins mikið og verið hefur undanfarið. Fyrir vikið hefur staða helstu gasútflytjendanna verið að veikast og er langt frá því eins sterk eins og hjá olíuútflytjendunum í OPEC.

Mikið framboð af gasi, svo og eðli gasviðskipta ætti auðvitað að hvetja gasútflytjendur til dáða um að auka samstarf sín á milli og reyna að hafa áhrif á framboð og verð. En þróunin síðustu misserin og óvissan í efnahagsmálunum hefur þvert á móti valdið vaxandi misklíð í hópnum.

Vegna vaxandi gasframleiðslu í Bandaríkjunum hefur þrengst þar að aðgangi fyrir innflutt gas (nema menn vilji selja fyrir skít og kanil). Og jafnvel þó svo Evrópa sé afar háð innfluttu gasi varð kreppan til þess að stórminnka eftirspurn Evrópu eftir gasi. Fyrir vikið hefur blossað upp titringur milli sumra af stóru gasútflytjendunum, sem allir vilja koma sínu gasi á þessa markaði.

Draumurinn um Gasbandalag markaðist ekki síst af því að framleiðsla og skipaflutningar með fljótandi gas (LNG) hefur verið að aukast mjög. Alsír var á sínum tíma sannkallaður brautryðjandi í LNG og hafa í áratugi selt fljótandi gas til Bretlands og fleiri ríkja. En Alsír hefur ekki náð að fylgja þessu eftir; þar hefur LNG-framleiðslan ekki aukist jafn hratt undanfarin ár eins og hjá nokkrum öðrum gasríkjum. 

Gasverð hefur sem fyrr segir lengst af verið mjög tengt olíuverði og þegar olían fór hækkandi sköpuðust skilyrði til ennþá meiri LNG-framleiðslu. Upp á síðkastið hafa t.d. Katarar, Norðmenn, Ástralar og fleiri gasríki sem liggja fjarri mörkuðunum veðjað mjög á LNG og byggt upp slíka vinnslu í stórum stíl. Og selja þaðan gas til t.d. Japan og Bandaríkjanna.

Þessi sprenging í LNG-bransanum gerði gas að mun "hreyfanlegri" hrávöru heldur en þegar gas er eingöngu flutt um leiðslur til kaupanda tiltölulega nærri framleiðslusvæðinu. Vaxandi LNG-framleiðsla gerði það að verkum að gasmarkaðurinn fór um margt að minna á olíumarkaðinn. En LNG nemur einungis rúmum 5% af allri gassölu veraldarinnar - ennþá er langmest af gasi selt um gasleiðslur á markaði ekki mjög fjarri framleiðendunum. Fyrir vikið er gas ekki ennþá orðið að alþjóðlegri hrávöru í líkingu við olíu og þess vegna gilda ekki sömu lögmál um gas eins og olíu.

Þrátt fyrir að Alsíringar séu vel meðvitaðir um það, að erfitt geti verið fyrir gasútflutningsríki að stjórna framboði og verðmyndun á gasi, vita þeir líka að EF þeir myndu fá t.d. Rússa og Katara til að vinna meira með sér, gæti það mögulega gjörbreytt gasviðskiptum. Til hagbóta fyrir gasútflutningsríkin.

Þetta snýr ekki síst að Evrópu. Stærstu gasbirgjar Evrópu eru Rússland og Alsír, ásamt Noregi. Norska gasið fer fyrst og fremst til N-Evrópu, rússneska gasið til Þýskalands og Austur- og Mið-Evrópu og S-Evrópa fær mest af sínu gasi frá Alsír. Verulegur hluti af Evrópumarkaðnum getur bæði nýtt sér rússneskt og alsírskt gas, sem hefur valdið togstreitu milli þessara ríkja nú þegar gaseftirspurn minnkar. Nýja gasbandalagið átti einmitt að draga úr þeim núningi og koma þannig skipulagi á gasviðskipti að báðar þessar þjóðir myndu hagnast - auðvitað á kostnað kaupendanna. En togstreitan virðist vera það mikil að menn nái ekki að finna leiðina að Gasbandalagi í líkingu við OPEC.

Alsírmaðurinn Khelil vann hörðum höndum að því að koma GECF á fót. Hann hafði verið olíumálaráðherra Alsír í áratug og nú vildi hann taka næsta skref og gera GECF að alvöru áhrifabandalagi í anda OPEC. Á góðæristímanum 2007-08 hafði honum að því er virtist tekist að sannfæra Rússana um að svona Gasbandalag myndi henta öllum gasríkjunum afar vel. En svo skall kreppan á!

Það var auðvitað bara svona aulagrín hjá Orkubloggaranum hér í upphafi færslunnar að kenna Eyjafjallajökli um lítinn samhug á gasfundinum í Óraníuborg í apríl sem leið. Þar var miklu fremur um að kenna kreppunni og óvissunni sem nú ríkir á orkumörkuðunum, að svo fór sem fór á fundinum þeim.

Þegar þrengir að verður hver sjálfum sér næstur og skammsýni tekur völdin. Það á ekki síst við um Rússana, sem eru að fá þungt högg vegna lækkandi gasverðs og hafa um nóg annað að hugsa þessa dagana en langtímahorfur á gasmörkuðum. Það eitt og sér að kreppan hefur minnkað eftirspurn Evrópu eftir rússnesku gasi, ætti svo sem ekki að gera þá afhuga Gasbandalagi. En það sem Rússarnir hafa jafnvel ennþá meiri áhyggjur af þessa dagana heldur en verðlækkun á gasi, er hin hljóðlega en harða barátta þeirra við Kínverja um áhrif yfir gaslindum Mið-Asíuríkjanna við Kaspíahafið.

Kínverjar hafa stille og roligt verið að leggja gasleiðslur þangað vestur eftir og eru núna búnir að ná yfirráðum yfir verulegum hluta þess gass Mið-Asíuríkjanna, sem Rússar ætluðu sér að stjórna. Þetta er grafalvarlegt mál fyrir Rússa, því þeir ætluðu að láta þetta gas fara gegnum rússneskar gasleiðslur og hirða prósentur af allri sölu þess. Fyrir vikið virðist nú ríkja nokkur ringulreið í gasherbúðum Rússa og gasbandalag í anda OPEC ekki alveg forgangsatriði hjá hinu rússneska Gazprom þessa dagana. Þar skiptir meira máli hvernig orkuöxullinn mikli, sem tengir ESB, Rússland og Kína við Mið-Asíugasið, mun snúast í framtíðinni (segja má að miðpunktur eða hjarta þessa öxuls sé einmitt áðurnefnd Bakú í Azerbaijan, þó svo þarna sé í reynd um að ræða fjölhjarta kvikyndi).

Þess vegna er nú allsendis óvíst hvenær formlegt "Gaspec" Rússa með Persaflóaríkjunum og N-Afríkumönnum kemst á. Þetta veldur Alsírmönnum talsverðum áhyggjum. Þar á bæ er æpandi þörf á auknum tekjum eftir ófriðartímana sem þar geisuðu meira og minna allan 10. áratug liðinnar aldar og stöðvuðu að mestu alla fjárfestingu í landinu. Í þeim langvarandi átökum féllu allt að hundrað þúsund manns og er ekki hægt að kalla þessa skelfingu neitt annað en hörmulegt borgarastríð. Loks eftir um áratugarátök var máttur dreginn úr ofsatrúarmönnunum og ástandið í Alsír hefur til allrar hamingju stórbatnað frá aldamótunum.

Fyrir vikið eru erlendir bissnessmenn nú loksins á ný farnir að líta til þessa risastóra og fjölmenna lands (íbúarnir eru um 35 milljónir) og spekúlera í að lána eða fjárfesta í orkuvinnslu þar. En það er langt í land með að nauðsynleg endurnýjun eigi sér stað í gasgeiranum í Alsír. Eftir næstum tveggja áratuga stöðnun er Alsírmönnum orðið lífsnauðsynlegt að endurnýja tæknibúnaðinn og hefja vinnslu á nýjum svæðum. En það hefur gengið hægt að fá fjármagn inní landið og Khelil sá stofnun raunverulegs Gasbandalags sem lykil að stóraukinni arðsemi í gasvinnslunni, sem myndi um leið laða fjármagnið að.

Árið 2000 fullyrti Khelil að innan fimm ára (þ.e.a.s. 2005) myndi gasframleiðsla í Alsír aukast um 50%. Það hefur alls ekki gengið eftir og nú telja bjartsýnir menn að þetta markmið Khelil muni í ekki nást fyrr en áratug síðar en áætlun hans hljóðaði upp á (þ.e. 2015). Upphafleg stefna Khelil frá því hann tók við embætti olíu- og orkumálaráðherra hefur því einfaldlega beðið skipbrot.

Þó svo fyrirtæki með nauðsynlega tækniþekkingu séu nú aftur tilbúin að koma til Alsír, hefur sem sagt gengið mjög treglega að nálgast fjármagn til uppbyggingarinnar. Ofan á þessi vandræði bættist svo mikið spillingarmál, sem nýverið komst upp hjá alsírska ríkis-orkufyrirtækinu Sonatrach, þar sem framkvæmdastjórnin hafði misbeitt valdi sínu til hagsbóta fyrir útvalda verktaka. 

Þetta ásamt töfum í þróun Gasbandalagsins olli því að Khelil missti mikið af trúverðugleika sínum, jafnvel þó svo honum sjálfum verði ekki beinlínis kennt um vandræðin. Nú var hinum stutta en öfluga Abdelaziz Bouteflika Alsírforseta nóg boðið; í sumarbyrjun rak hann Khelil úr ráðherrastólnum og skipaði Youcef Yousfi í hans stað. Einnig var skipt um forstjóra yfir Sonatrach og settar nýjar og gegnsærri reglur um skipan útboðsmála hjá fyrirtækinu.

Sonatrach er ekki aðeins hið einráða ríkisfyrirtæki í gasiðnaði Alsíringa, heldur í reynd eitt helsta þjóðarstolt landsmanna. Alsírmenn þurftu að há langa og blóðuga baráttu fyrir sjálfstæði sínu og eftir að hafa hrakið nýlenduher Frakka á brott tóku þeir orkulindirnar í eigin hendur og stofnuðu Sonatrach. Sem síðan hefur verið þeirra líf og yndi.

Fljótlega eftir nýfengið sjálfstæði Alsír árið 1962 kom í ljós að jarðgas væri mun stærri hluti af náttúruauðlindunum þar í landi heldur en í flestum öðrum olíuríkjum. Nærri helmingur allrar kolvetnisvinnslu í Alsír hefur verið gas (hinn helmingurinn er auðvitað olía og Alsír er einn stærsti olíuframleiðandinn í Afríku). Fyrir vikið hefur gasvinnslan verið óvenju mikilvæg fyrir efnahag Alsírmanna.

Nýi orkumálaráðherrann Youcef Yousfi er að taka að sér mun stærra og flóknara verkefni en bara það eitt að vera ráðherra yfir allri olíu- og gasvinnslu í Alsír. Hann þarf að endurvinna stolt Sonantrach og þar bíða tvö risaverkefni; annars vegar að hreinsa út spillinguna og vanhæfið hjá fyrirtækinu og hins vegar að tryggja farsælan rekstur þess til framtíðar. Í þessu síðarnefnda felst þróun nýrra gasvinnslusvæða svo gasframboð frá Alsír verði tryggt til framtíðar.

Yousfi er enginn nýgræðingur; hann var einmitt orkumálaráðherra þegar Bouteflika forseti komst til valda árið 1999. En Bouteflika vildi þá nýjan mannskap og hóaði í Khelil, sem þá hafði starfað lengi hjá Alþjóðabankanum vestur í Washington.

Framan af átti Khelil nokkuð farsælan feril og varð fljótlega einn öflugasti ráðherrann á vettvangi OPEC og skyggði á köflum jafnvel á sjálfan yfirljúflinginn Ali Al-Naimi, olíumálaráðherra Sádanna sem Orkubloggið hefur ósjaldan minnst á. Khelil virðist hafa verið ómeðvitaður um spillinguna innan Sonatrach, en sem orkumálaráðherra bar hann pólitíska ábyrgð á því. Eftir að Khelil hafi bæði mistekist að koma Gasbandalaginu almennilega áleiðis og lent í vandræðum með að laða fjárfesta að gasvinnslunni, var spillingarmálið innan Sonatrach dropinn sem fyllti mælinn.

Þetta voru sennilega tímabær mannaskipti - bæði í ríkisstjórninni og ekki síður hjá orkufyrirtækinu. Þannig gerast a.m.k. hlutirnir hjá stjórnsýslunni í Alsír! Menn sem ekki ná markmiðum eru látnir víkja og nýir taka við.

Slíkt þykir fullkomlega eðlileg og skynsamleg ráðstöfun hjá siðuðum stjórnmálamönnum - en vissulega ekki alls staðar. Í tilefni vandræðagangsins hjá Orkuveitu Reykjavíkur og nýafstaðinna sveitarstjórnarkosninga hér á Klakanum góða, sem leiddu til nýs stjórnarmeirihluta hjá OR,  má velta fyrir sér hvort eitthvað sambærilegt gerist nú hjá nánast gjaldþrota Orkuveitunni?

 

Hversu langur ætti afnotatíminn að vera?

Samkvæmt gildandi lögum geta einkaaðilar fengið leyfi ríkis og/eða sveitarfélaga til að nýta orkuauðlindir í þeirra eigu til allt að 65 ára í senn. Auk þess hafa fyrirtækin möguleika á framlengingu, sem unnt er að semja um þegar helmingur afnotatímans væri liðinn.

Lagaákvæðin um tímabundna afnotaheimild að orkuauðlindum komu í lög árið 2008, fyrir tilstilli meirihluta Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks. Skömmu áður hafði þáverandi iðnaðarráðherra, Össur Skarphéðinsson, talað fyrir hugmyndinni - þ.e.  að leigja nýtingarréttinn - og vísaði til fordæmis Indónesa. Kannski má segja að þarna hafi Össur leitað heldur langt yfir skammt. Því Norðmenn höfðu þá í heila öld verið með fyrirkomulag um tímabundinn afnotarétt einkaaðila af vatnsaflsauðlindum í Noregi.

Þegar verið var að undirbúa frumvarpið í iðnaðarráðuneytinu um tímabundinn afnotarétt, voru uppi hugmyndir innan ráðuneytisins um að hæfilegur afnotatími væri 40 ár. Og engin framlenging. Þegar málið kom fyrir Alþingi var búið að setja 65 ára afnotarétt inní frumvarpið og í meðförum þingsins bættist svo framlengingarákvæðið við. Þingmenn VG vildu styttri tíma en sumir þingmenn Sjálfstæðisflokks vildu að afnotarétturinn yrði mun lengri og var nefnt allt að 99 ár. Niðurstaðan varð 65 ár + möguleiki á framlengingu.

Nú er rætt um það að stytta afnotatímann. Meðal þeirra sem tala fyrir slíku er Katrín Júlíusdóttir iðnaðarráðherra. Katrín var afgerandi í Kastljósviðtali s.l. fimmtudag um að hún álíti 65 ára afnotatíma of langan. Annars staðar hefur verið eftir henni að hæfilegur afnotatími vegna jarðvarmavirkjunar sé 30-35 ár en 40-45 ár þegar um vatnsaflsvirkjun er að ræða. Í vikunni var svo viðtal við Katrínu í Fréttablaðinu þar sem hún talar um ennþá skemmri tíma; 20-30 ár fyrir jarðvarmavirkjanir og 40 ár fyrir vatnsaflsvirkjanir.

Katrín virðist því heldur betur hafa skipt um skoðun frá því fyrir tveimur árum síðan, þegar hún sem þáverandi formaður iðnaðarnefndar Alþingis stóð að því að samþykkja 65 ára regluna OG framlengingarákvæði. Orkubloggarinn er á því að þrjóska í stjórnmálum sé ekki af hinu góða og barrasta hið besta mál ef fólk skiptir um skoðun... ef til þess eru góð rök. Kannski verður Katrín brátt áhugasöm um norska fyrirkomulagið um að einkaaðilar geti leigt virkjanir til max 15 ára. Þetta er samt allt dálítið skrítið og sumum þykir eflaust sem þessi hringlandaháttur einkennist ansið mikið af daglega veðurfarinu í stjórnmálunum.

Hafa ber í huga að þetta snýr eingöngu að einkaaðilum og því hafa Landsvirkjun og Orkuveita Reykjavíkur þarna lítilla hagsmuna að gæta. Og það er augljóslega ekki unnt að stytta afnotatímann einhliða gagnvart einkaaðilum, sem þegar hafa fengið 65 ára afnotarétt. Þess vegna myndi þurfa að semja um þetta við HS Orku, þ.e.a.s. ef stytta á afnotatíma þess fyrirtækis frá þeim 65 árum sem þegar er búið að veita fyrirtækinu. Þar að auki er sú jarðvarmaauðlind ekki í eigu ríkisins heldur Reykjanesbæjar og Grindavíkur, þ.a. ríkið hefur ekkert með þann jarðvarma að gera.  

Í reynd er því heldur seint í rassinn gripið gagnvart HS Orku eða Magma Energy - nema þá HS Orka yrði fús til að semja um styttri tíma að ósk sveitarfélaganna, sem eiga auðlindina. Menn geta spáð í það hvort HS Orka myndi nokkru sinni bótalaust afsala sér 30 árum af afnotatíma sínum.  Skeð er skeð og það að stytta umræddan afnotatíma orkuauðlinda í lögunum núna hefur einungis þýðingu gagnvart því ef t.d. HS Orka eða aðrir einkaaðilar óska eftir nýtingarétti á öðrum orkuauðlindum í eigu ríkis- eða sveitarfélaga.

Reyndar ganga óstaðfestar Gróusögur um að HS Orka sé út um allt að leita nýrra virkjunarmöguleika. Svo helst minni á ástandið í Noregi fyrir heilli öld, þegar útlend fyrirtæki voru á fullu að kaupa upp norska fossa og norska Stórþingið kom hjemfall-reglunni á. Magma Energy er sagt vilja komast yfir meiri orkuauðlindir á Íslandi, en í reynd gæti HS Orka að sjálfsögðu  allt eins staðið í slíku ef GGE eða þrotabú Glitnis ætti fyrirtækið. Til að koma í veg fyrir að að slíkt eigi sér stað er eina leiðin að setja í lög ákvæði þess efnis að einkaaðilar geti ekki fengið nein ný virkjanaleyfi. Og fylgja þar fordæmi Norðmanna, sbr. viðbrögð þeirra við því þegar EFTA-dómstóllin sagði hjemfall-regluna andstæða EES-rétti.

Breyting á afnotatímanum hefði sem sagt ekki þýðingu gagnvart núverandi rekstri HS Orku (kæmi fyrst til álita vegna framlengingar þegar umsaminn 65 ára afnotatími þeirra rennur út nokkru eftir miðja 21. öldina þegar flestir núverandi Alþingismanna verða komnir undir græna torfu). Engu að síður verður spennandi að sjá hvort þingmenn sættast á að stytta afnotatíminn - og þá í hvaða tíma. Þar verður hugsanlega einkum litið til nýlegs nefndarálits, sem forsætisráðuneytið fékk í hendur í mars s.l.

Skýrslan sú ber yfirskriftina "Fyrirkomulag varðandi leigu á vatns- og jarðhitaréttindum í eigu íslenska ríkisins - Skýrsla nefndar forsætisráðherra sem skipuð var samkvæmt III. bráðabirgðaákvæði laga nr. 58/2008". Nefndin var undir forsæti Karls Axelssonar, hrl., sem hefur af mörgum þótt vel að sér þegar kemur að eignarétti og öllu sem að honum lýtur. Þetta er mjög áhugaverð skýrsla - þó svo þar sé reyndar að finna nokkrar afar meinlegar villur - og ættu lesendur Orkubloggsins endilega að gefa sér tíma til að glugga í hana. Skýrsluna má nálgast á vef forsætisráðuneytisins.

Umrædd nefnd taldi 65 ára afnotarétt óþarflega langan tíma og leggur til að hámarkið verði á bilinu 40-50 ár. Það er sem sagt ekki fullt samræmi milli niðurstöðu nefndarinnar og yfirlýsinga iðnaðarráðherra núna, en hún nefnir allt niður í 20 ára afnotatíma. En það er athyglisvert að nefndin er komin á sömu slóðir eins og iðnaðarráðuneytið var á í upphaflegum drögum frumvarpsins; við erum sem sagt aftur farin að finna þef af 40 ára reglu.

Um framlengingu á afnotatíma tók nefndin ekki afgerandi afstöðu. Sagði þó að til greina kæmi að framlengdur tími yrði hafður helmingi styttri en upphaflegur leyfistími, en taldi ekki útilokað að framlengdur leyfistími yrði jafnlangur upphaflegum leyfistíma. Í þeim orðum liggur að framlengingin yrði þá einhverstaðar bilinu 20-50 ár að áliti nefndarinnar. Að vísu er ekki ljóst hvort nefndin hafi gengið út frá því að einungis sé unnt að fá eina framlengingu á afnotaréttinum eða hvort framlengingar geti orðið fleiri (sbr. síðasta færsla Orkubloggsins).

Nefndin gerir sem fyrr segir ekki ákveðna tillögu, en ýjar þarna að því að passlegur heildarafnotatími sé á bilinu 60-100 ár (að því gefnu að aðeins sé unnt að fá framlengingu einu sinni). Svo getur hver og einn lesandi Orkubloggsins lagt sitt mat á það hvort slíkt sé hæfilegur afnotatíma einkaaðila af orkuauðlind í eigu ríkis eða sveitarfélaga.

Í Noregi gilti í nær heila öld sú almenna regla að afnotin gætu orðið 60 ár - og að þeim tíma loknum skyldi virkjun einkafyrirtækisins sem hafði afnotaleyfið renna gratís til norska ríkisins. Og í dag gildir sú regla í Noregi að einkafyrirtæki geta ekki fengið að kaupa eða byggja fleiri virkjanir (nema þær séu minni en 4.000 hö eða undir 3 MW). En það er allt önnur saga.

 

65+65+65+65+65+... eða bara 15 ár?

Það eru ýmsir skemmtilegir fletir á Magma-málinu. Eða öllu heldur á þeim lagaákvæðum sem gilda um afnotarétt einkaaðila að orkulindum í eigu hins opinbera. Einn flöturinn er sá hversu lengi einkafyrirtæki getur haft afnotarétt af orkuauðlind í eigu ríkis- eða sveitarfélaga skv. gildandi lögum. Í dag ætlar Orkubloggarinn aðeins að velta vöngum yfir þessu.

Eins og allir ættu að vita segir í gildandi lögum að hámarkstími afnotaréttar orkuauðlinda í eigu ríkis- eða sveitarfélaga hverju sinni er 65 ár. En að auki er gert ráð fyrir því að fyrirtæki með afnotarétt geti fengið framlengingu.

Hámarksafnot hverju sinni eru því 65 ár og væntanlega getur framlenging því aldrei orðið lengri en 65 ár - í senn. En tekið skal fram að einkafyrirtækið á ekki neinn sjálfkrafa rétt að framlengingu. Það er háð samþykki eiganda auðlindarinnar, hvort sem það er ríki eða sveitarfélag.

Samkvæmt lögunum er ekki ekki unnt að semja um framengingu á afnotaréttinum fyrr en helmingur afnotatímans er liðinn. Þegar samið er um 65 ára afnot yrði því ekki samið um framlengingu fyrr en a.m.k. 32,5 ár eru liðin af 65 ára afnotatímabilinu. Sé þá samið strax um nýtt 65 ára tímabil verða afnotin samtals 97,5 ár. Það þarf þó alls ekki að semja um framlenginguna nákvæmlega á þeim tímapunkti; það má gera hvenær sem er síðar á afnotatímanum. Fræðilega séð má semja um framlenginguna alveg við lok afnotatímans og þá verður afnotatíminn samtals 130 ár (65+65).

En 130 ár þarf samt alls ekki að vera hinn endanlegi hámarks afnotatími. Það er ekkert í lögum sem segir að aðeins geti verið um eina framlengingu að ræða. Fyrir vikið má hugsa sér að einkafyrirtæki með afnotarétt fái hverja framlenginguna á fætur annarri. Fái t.d. afnotarétt í samtals 650 ár. Með því að fá fyrst 65 ára afnotarétt og síðan alls níu framlengingar. Þó svo sumum kunni að þykja þetta sérkennilegt og jafnvel vafasöm túlkun á lögunum, verður ekki betur séð en að þetta sé svona. 

En af hverju er þá bara talað um 130 ára afnotatíma? Þegar Björk hrinti af stað undirskriftasöfnun sinni fyrir um hálfum mánuði, flutti hún stutta tölu og talaði þar um 130 ára afnotarétt HS Orku. Þarna hefur Björk greinilega gert ráð fyrir því að 65 ára heimildin verði fullnýtt og að samið verði um 65 ára nýtingu í viðbót í lok afnotatímans. Skúli Helgason, núverandi formaður iðnaðarnefndar Alþingis, er bersýnilega á sömu skoðun og Björk um lengd afnotatímans. Sbr.nýleg grein hans á Pressuvefnum, þar sem hann talar um allt að 130 ára rétt HS Orku til nýtingar.

Orkubloggaranum er hrein ráðgáta af hverju blessað fólkið er svona fast í þessum 130 árum. Það er staðreynd að það er ekki kveðið á um neitt endanlegt hámark í lögunum, heldur einfaldlega opnað á framlengingu "þegar helmingur umsamins afnotatíma er liðinn." Færa má rök fyrir því að lögin heimili ekki bara eina framlengingu á afnotaréttinum, heldur leyfi lögin að hver framlengingin geti komið á fætur annarri. Þannig að afnotatíminn geti jafnvel orðið endalaus.

kannski er helsta ástæða þess að enginn talar um lengri afnotatíma en 130 ár sú, að þó svo mannslífið geti orðið hundrað ár eða jafnvel meira er svolítið erfitt fyrir fólk að hugsa í svona löngum tíma. Þess vegna hefur kannski enginn hugsað útí það að afnotatíminn gæti skv. gildandi lögum orðið miklu lengri en "bara" 130 ár.

Þegar lögin voru samþykkt voru ekki alir þingmenn sáttir á að afnotatíminn yrði 65 ár plús möguleiki á framlengingu. Margir þingmenn VG vildu að afnotatíminn yrði mun styttri. Pétur Blöndal vildi aftur á móti að tíminn yrði 90 ár. En niðurstaðan varð 65 ár og óskýrt framlengingarákvæði. Hvort Alþingismenn skyldu þetta svo að aðeins gæti komið til einnar framlengingar eða að afnotatíminn geti orðið jafnvel endalaus, vitum við vesæll almenningur ekki. En það er ekkert skýrt og ákveðið hámark sett á afnotatímann í lögunum.

Sumum kann að þykja þetta hljóma sem tuð í Orkubloggaranum. Eða sem skaup. Þetta skipti hvort eð er engu, því alltaf megi breyta lögunum og setja á ákveðið hámark. T.d. með því að setja inn ákvæði þess efnis að aðeins sé unnt að fá eina framlengingu. Það er að sjálfsögðu rétt að öll lög geta breyst e.h.t. í framtíðinni. En í reynd er núna ekkert hámark í gildi.

 

Hver var skilningur Alþingis?

Er þetta kannski rangt hjá Orkubloggaranum? Felst einhver hámarks-afnotatími í lögunum? Til að fá vísbendingu um hvað þingmenn ætluðu sér en gátu ekki orðað með skýrum hætti í lögunum, er venjan sú meðal lögfræðinga að glugga í þau gögn sem lögð voru fyrir Alþingi í tengslum viðviðkomandi frumvarp. Því miður koma þau gögn hér að litlum sem engum notum. Það er einfaldlega alls ekki ljóst hvað meirihluti Alþingis hafði í huga þegar greidd voru atkvæði um framlengingarákvæðið.

Nei - hvorki í lögunum, frumvarpinu eða athugasemdum sem fylgdu frumvarpinu segir neitt að gagni um það hvernig skilja eigi framlengingarákvæðið. Enda var í upphaflega frumvarpinu alls ekki gert ráð fyrir neinni framlengingu umfram 65 ára afnotatíma. Það var sem sagt ekkert framlengingarákvæði í upphaflega frumvarpinu; það ákvæði kom inní frumvarpið í meðförum þingsins án þess að nákvæmar skýringar fylgdu sögunni.

Það er heldur ekki að finna neinar nákvæmar skýringar um framlengingarákvæðið í nefndaráliti meirihluta iðnaðarnefndar, sem lagði þó þetta framlengingarákvæði til. Og því lítið gagn í því nefndaráliti, þegar leita skal upplýsinga um hvað Alþingi eiginlega meinti með þessu.

Í umræðum á Alþingi komu fram allskonar skoðanir um það hvert afnotatímabilið ætti að vera. En ekki hefur Orkubloggarinn séð umræðu um það hvort einungis væri unnt að framlengja afnotaréttinn einu sinni eða oftar. Einstaka persónuleg ummæli Alþingismanna hafa reyndar almennt litla þýðingu við túlkun á lögum og skipta því litlu hér. En af umsögn iðnaðarnefndar má helst ráða að þetta framlengingarákvæði hafi einfaldlega verið sett inn til að þóknast einhverju orkufyrirtæki, eins og síðar verður vikið að hér í færslunni. 

Hér er einnig mikilvægt að hafa í huga að þegar 65 ára reglan var lögfest án skýrra ákvæða um hámarksafnotatíma, var líka sleppt að kveða á um hvernig fara skal með virkjunina þegar afnotatíminn rennur út! Augljóslega hefur eigandi virkjunarinnar lítinn áhuga á að sitja upp með virkjunina ef ekki fæst áframhaldandi leyfi til að nýta orkuna. Lögin segja ekkert um það hvernig leysa á úr þeim vanda. En það er annar handleggur, sem ekki verður fjallað sérstaklega um í þessari færslu.

Lögin eru greinilega fáránlega óskýr og hroðvirknisleg. Um það voru þingmenn reyndar að nokkru leyti meðvitaðir þegar þeir greiddu atkvæði um frumvarpið. Því í lögunum er sérstaklega kveðið á um skipan sérstakrar nefndar sem skyldi fjalla um "leigugjald, leigutíma, endurnýjun leigusamninga og önnur atriði er lúta að réttindum og skyldum aðila" og einnig "meta hvaða aðgerða sé þörf til að tryggja í senn sjálfbæra og hagkvæma nýtingu auðlindanna".

Þessi lagasetning virðist því hafa verið hugsuð sem einhvers konar bráðabrigðaaðgerð. En ef hún var bráðabirgðaaðgerð, af hverju var þá ekki bara nóg að mæla fyrir um 65 ára afnotatíma? Af hverju þurfti þá strax að setja inn framlengingarákvæði? Það er hreinlega ekki heil brú í þessari löggjöf, né í hugsun Alþingismanna sem voru þarna að fjalla um einhverja mestu hagsmuni þjóðarinnar. Enda mun nú standa til að endurskoða lögin strax í haust. Vonandi tekst þinginu þá að búa lögin þannig úr garði að það verði algerlega á hreinu hversu langur afnotatíminn er, hversu oft sé unnt að framlengja afnotatímann, hvernig fara skuli með virkjanir í lok afnotatíma o.s.frv. 

 

Réðu hagsmunir GGE og FL Group ferðinni?

Ekki er augljóst af hverju Alþingi ákvað að 65 ár væri hæfilegur afnotatími, en ekki einhver allt annar árafjöldi. Ekki er heldur ljóst hvað nákvæmlega olli því að framlengingarákvæði var sett inn í frumvarpið í meðförum Alþingis. En þegar gluggað er í gögn þingsins virðist sem framlengingarákvæðið hafi komið inn í frumvarpið í  vegna þrýstings frá orkufyrirtækjunum. Eða eins og segir í nefndaráliti meirihluta iðnaðarnefndar (leturbreyting er Orkubloggarans):

Margir umsagnaraðilar og álitsgjafar hafa vakið máls á þeim neikvæðu efnahagslegu áhrifum sem kunna að vera samfara opinberu eignarhaldi á auðlindum og telja að miklu varði hvernig staðið verður að fyrirkomulagi afnotaréttarins. Þá hafa einstök orkufyrirtæki og samtök þeirra lagt ríka áherslu á að þau taki þátt í því nefndarstarfi sem fjallað er um í umræddu bráðabirgðaákvæði auk þess sem þau vilja að hámarkstími afnotaréttar verði lengdur ... Meiri hlutinn leggur til að handhafi afnotaréttar skuli, að liðnum helmingi afnotatímans, eiga rétt á viðræðum við leigjanda um framlengingu...

Svo mörg voru þau orð. Málið hafði þróast frá upphaflegum hugmyndum innan iðnaðarráðuneytisins um 40 ára afnotatíma (sbr. umfjöllun hér örlítið neðar í færslunni) yfir í það að afnotatíminn væri 65 ár, auk þess sem opnað var á  framlengd afnot. Og það án þess að setja nokkuð ákveðið og skýrt hámark á afnotatímann. Kannski ekki alveg jafn reyfarakennt eins og REI-málið, en talsvert drama engu að síður.

Reyndar virðist sem a.m.k. einhver orkufyrirtækjanna eða eigendur þeirra hafi farið að beita sér í málinu talsvert áður en frumvarpið kom fyrir Alþingi. Tilefni er til að nefna hér minnisblað frá desember 2007, sem fyrir lá að beiðni iðnaðarráðuneytisins. Í þessu memorandum lýstu tveir sérfræðingar - þeir Friðrik Már Baldursson og norski prófessorinn Nils-Henrik M von der Fehr - m.a. áliti sínu á því hver væri hæfilegur hámarkstími afnotaréttar að orkuauðlindum. Tilefnið var að ráðuneytið var þá búið að vinna fyrstu drög að áðurnefndu frumvarpi, sem síðar kom fram á Alþingi, og í þeim frumvarpsdrögum ráðuneytisins var m.a. fjallað um þennan tímabundna afnotarétt.

Það er alveg sérstaklega athyglisvert að í umræddu sérfræðiáliti þeirra Friðriks Más og Nils-Henrik's kemur fram, að í frumvarpsdrögunum sem sérfræðingarnir fengu í hendur til að gefa álit sitt á, sagði að hámarkstími afnotaréttar yrði 40 ár. Þegar frumvarpið svo kom fyrir Alþingi nokkrum mánuðum síðar var aftur á móti búið að lengja þennan tíma í 65 ár. Og það þrátt fyrir að sérfræðingarnir hafi alls ekki gert sérstaka athugasemd þess efnis að 40 ár væri of stuttur afnotatími. Það virðist því augljóslega hafa verið eitthvað allt annað en álit sérfræðinganna sem olli því að ráðuneytið ákvað að leggja til lengri afnotatíma.

Einnig má hér nefna að í minnisblaðinu bentu sérfræðingarnir á þann möguleika að afnotatíminn ("lengd leigutíma") yrði hafður mismunandi langur eftir því t.d. hvort um sé að ræða vatnsafl eða jarðhita. Sömuleiðis sögðu þeir afnotatímann geta verið mismunandi langan eftir því hvort einkaaðilinn væri að taka yfir orkufyrirtæki í rekstri eða að byggja slíkt fyrirtæki frá grunni. Í síðara tilvikinu eru nokkuð augljós rök fyrir lengri afnotarétti, heldur en í því fyrra. Engin þessara ábendinga sérfræðinganna virðist hafa hrifið þá sem sömdu frumvarpið; a.m.k. sér þeirra ekki merki í því frumvarpi sem kom frá ráðuneytinu.

Ekki verður séð að umrætt minnisblað sérfræðinganna mæli á nokkurn hátt sérstaklega með því að afnotatíminn verði lengri en þau 40 ár, sem mælt var fyrir um í frumvarpsdrögunum. Að vísu koma fram sjónarmið í áliti sérfræðinganna um að varast beri að hafa afnotatímann of stuttan - en sömuleiðis er þar skilmerkilega bent á ókosti þess ef tíminn sé hafður langur. Hvað sem því líður, þá ákvað ráðuneytið að falla frá hugmynd sinni um að hafa afnotatímann að hámarki 40 ár. Þegar frumvarpið kom út úr ráðuneytinu og barst Alþingi var þar mælt fyrir um 65 ára afnotatíma. Eftirfarandi texti er úr athugasemdum með frumvarpinu, sem samdar eru í ráðuneytinu:

Í ákvæðinu er lagt til að hámarkstímalengd samninga um afnotarétt verði 65 ár. Nýting þeirra auðlinda sem frumvarpið nær til byggist í flestum tilvikum á miklum fjárfestingum í mannvirkjum, sem hafa langan afskriftatíma. Fjárfestingin skilar sér því á löngum tíma. Hins vegar er nauðsynlegt að setja einhver efri mörk á lengd leigutímans og er lagt til í frumvarpinu að sá tími verði til allt að 65 ára í senn.

Þarna er ekki að finna nein ítarlegri rök fyrir því af hverju ákveðið var að miða við 65 ár en t.d. ekki 30 ár, 40 ár eða einhvern annan tíma. Á móti má benda á að afskriftartími virkjana mun a.m.k. stundum vera um 40-60 ár og þar af leiðandi er svo sem vel unnt að rökstyðja afnotatíma sem er nálægt því. En óneitanlega eru 65 ár í lengra lagi - og ennþá einkennilegra er að ekki skuli vera betur rökstutt af hverju og í hvaða tilfellum eigi að heimila framlengingu.

Hvorki í athugasemdunum né í áliti iðnaðarnefndar var mikið verið að velta vöngum yfir þessu og freistandi að álykta sem svo að menn hafi þarna verið svolítið hallir undir sjónarmið orkufyrirtækjanna - þ.e.a.s. hinna einkareknu orkufyrirtæka. Þar er í reynd bara um að ræða Hitaveitu Suðurnesja (sem varð að HS Orku) vegna þáverandi eignarhalds Geysis Green Energy í fyrirtækinu, en GGE var þá að stærstu leyti í eigu FL Group með Hannes Smárason í fararbroddi. 

Er ósanngjarnt af Orkubloggaranum að segja það vera augljóst, að FL Group via Geysir Green Energy hafi þarna sem eini umtalsverði einkaaðilinn í íslenska raforkugeiranum á þessum tíma (eftir kaupin á hlutabréfum ríkisins í Hitaveitu Suðurnesja) upp á sitt einsdæmi náð að fá afnotatímann lengdan úr 40 árum og í 65 ár + framlengingu?

Þetta var nú einu sinni á þeim tíma þegar Hannes Smárason var nánast tilbeðinn á Íslandi - þó svo brátt færi að fjara undan FL Group. FL Group var vel að merkja helsti hluthafinn i GGE frá stofnun þess í ársbyrjun 2007 og allt fram í febrúar 2008, þegar lauflétt flétta átti sér stað milli FL Group og Glitnis með bréfin. Hannes var þá yfir FL Group og horfði mjög til orkugeirans, sbr. líka REI-málið alræmda.

Það er kannski ofsagt að hagsmunir FL Group hafi þarna algerlega ráðið ferðinni. Kannski var niðurstaðan um 65 ára afnot og framlengingu bara einfaldlega sátt milli stjórnarflokkanna að afloknum vangaveltum þeirra og munnlegum skoðanaskiptum um hvað væri eðlilegur afnotatími. Stjórnmálamennirnir höfðu skyndilega áttað sig á því að ef ekki yrði brugðist hratt við gætu orkuauðlindirnar á Suðurnesjum og víðar (sbr. REI málið) brátt verið komnar í einkaeigu og hafa hugsanlega talið mikilvægt að flýta málinu og banna framsal og koma þess í stað á "afnotarétti". En það skýrir ekki af hverju afnotatíminn lengdist á fáeinum mánuðum úr 40 árum og í 65 ár meðan málið var í vinnslu og þar að auki bætt við framlengingarákvæði. Og miðað við vankantana á lögunum er augljóst að málið var alls ekki unnið af þeirri kostgæfni sem almenningur á rétt á að Alþingi sýni.

 

Samantekt

Einkafyrirtæki geta skv. gildandi lögum fengið allt að 65 ára afnotarétt af orkuauðlindum í eigu ríkis eða sveitarfélaga. Einkafyrirtækið getur einnig fengið framlengingu á þessum afnotarétti til allt að 65 ára í senn og þannig getur afnotatíminn orðið allt að 130 ár. Og það er ekkert sem bannar að einkafyrirtækið fái margar framlengingar; m.ö.o. þá er ekkert ákveðið lögfest hámark á afnotatímanum.

Upphaflegar hugmyndir innan iðnaðarráðuneytisins voru að hafa afnotatímann 40 ár og enga framlengingu. Þegar frumvarpið kom frá iðnaðarráðherra til Alþingis var búið að lengja afnotatímann í 65 ár. Í meðförum Alþingis var svo framlengingarákvæðinu bætt við. Ýmis rök hníga að því að sjónarmið eigenda einkarekinna orkufyrirtækja hafi þarna fengið þægilegan meðbyr á Alþingi. Þar var í reynd fyrst og fremst um að ræða einungis eitt fyrirtæki; FL Group.

 

Lokaorð

Að lokum þetta: Það þarf augljóslega að hyggja miklu betur að málunum áður en nýtt frumvarp með ákvæðum um réttindi og skyldur raforkuframleiðenda verður lagt fyrir Alþingi. M.a. væri kannski ráð að skoða af hverju norska Stórþingið samþykkti nýlega að veita megi einkaaðilum leyfi til að reka virkjanir - en þó að hámarki til 15 ára í senn.

Já - það er að mörgu að hyggja áður en unnt er að ákveða skynsamlega framtíðarskipan á nýtingarétti á orkulindum Íslands. Þarna er einfaldlega á ferðinni eitthvert stærsta efnahagslega hagsmunamál þjóðarinnar og því eins gott að vandað sé til verka.

 

Um eignarhald og arðsemi

Nú er rifist um það á Íslandi hvort heppilegast sé að öll raforkuvinnsla sé á hendi hins opinbera eða hvort gott sé að einkaaðilar komi líka að slíkum rekstri. Sumir þeirra sem aðhyllast aðkomu einkaaðila vilja setja sem minnstar skorður við aðkomu þeirra. Aðrir vilja búa svo um hnútana að einkaaðilar geti aldrei átt meirihluta í orkufyrirtækjunum og enn aðrir vilja að hið opinbera eigi einfaldlega öll orkufyrirtæki.

Umræðan virðist aðallega til komin vegna þess að kanadíska fyrirtækið Magma Energy, sem sérhæfir sig í því að fjárfesta í jarðhitaverkefnum og -fyrirtækjum, keypti í vor meirihluta hlutafjár í HS Orku. Seljandi bréfanna var annað einkafyrirtæki; Geysir Green Energy. Þá þegar voru liðin um þrjú ár frá því byrjað var að einkavæða Hitaveitu Suðurnesja, en það ferli hófst vorið 2007 þegar ríkið seldi hlut sinn í Hitaveitunni til Geysis Green Energy, sem var stofnað af FL Group og fleiri einkaaðilum snemma árs 2007.

Umræðan núna minnir ótrúlega mikið á þá sem varð í Noregi - fyrir heilli öld síðan! Þegar Norðmenn sáu erlenda peningamenn koma inní landið og kaupa upp fossa til að virkja. Þá brást hið unga Stórþing í Osló við með því að stöðva slík kaup með því að gera þau leyfisskyld. Flýtirinn við þá lagasetningu olli því að lögin, sem sett voru 1906, hafa síðan jafnan verið kölluð Panikkloven. Munurinn er þó sá að á Íslandi eru útlendingar ekki að kaupa auðlindirnar heldur einungis tímabundinn afnotarétt. Þar munar talsverðu.

Sem kunnugt er var Hitaveitu Suðurnesja skipt upp í HS Veitur og HS Orku í árslok 2008. Hafa má í huga að bæði við söluna 2007 á hlut ríkisins í Hitaveitunni og við skiptinguna 2008 fylgdi ekki bara nýtinga- eða afnotaréttur heldur líka eignaréttur að þeim jarðhita-auðlindum sem fyrirtækið nýtir. Það gerðist svo í tengslum við viðskipti Reykjanesbæjar og GGE sumarið 2009 að GGE fór út úr HS Veitum, en um leið eignaðist Reykjanesbær auðlindirnar sem HS Orka nýtir. Í dag hefur HS Orka því einungis afnotarétt af þessum jarðhita-auðlindum, en ekki beinan eignarétt. Auðlindin er í eigu sveitarfélagsins.

Fólk hefur verið duglegt við að gagnrýna Árna Sigfússon fyrir það að hafa selt hlut Reykjanesbæjar í HS Orku til GGE. En það var í reynd í tengslum við þá sölu að eignarhaldið á sjálfri auðlindinni var fært úr höndum fyrirtækisins og yfir til sveitarfélagsins. Orkubloggarinn er ekki að taka neina afstöðu til þess hvort kaupverðið var gott og eðlilegt fyrir sveitarfélagið; kannski var þetta ömurleg sala hjá Árna og félögum. En það var a.m.k. búið svo um hnútana að þarna var stöðvuð einkavæðingin á sjálfri jarðhita-auðlindinni. Og það í sveitarfélagi þar sem Sjálfstæðismenn ráða, en ekki Vinstri Grænir. Og það var ríkisstjórn Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks sem árið 2008 fékk lögfest ákvæði um að banna sölu ríkis og sveitarfélaga á orkuauðlindum sínum. Þar með er Orkubloggarinn ekki að dásama þessa stjórnmálaflokka - heldur bara svona rétt að minna VG á þessa staðreynd.

Magma Energy eignaðist fyrst hlut í HS Orku í júlí 2009; keypti þá um 10% hlut af GGE. Nokkru síðar keypt Magma hlut Orkuveitu Reykjavíkur í fyrirtækinu (tæplega 17%), hlut Hafnarfjarðabæjar (15%) og hlut Sandgerðis og var eignarhlutur Magma þá orðinn rúmlega 40%. Á árinu 2009 varð Magma sem sagt mjög stór hluthafi í HS Orku. En það er samt fyrst á vormánuðum í ár - eftir að Magma keypti allan eignarhlut GGE í maí 2010 og varð þar með meirihlutaeigandi i HS Orku - að upp kemur alvarlegur pólitískur ágreiningur um kaup Magma.

Andstæðingar kaupanna segja margir að þetta snúist um aðkomu einkaaðila að virkjanarekstri; að orkufyrirtækin eigi að vera í eigu hins opinbera. En reyndar hófst einkavæðingin í orkugeiranum fyrir þremur árum og þá var ekki einu sinni eignaréttur að auðlindunum undanskilinn. Á sínum tíma eignaðist FL Group beinan eignarétt í jarðhitanum á Suðurnesjum í gegnum hlut sinn í GGE. Eignarhlut Magma í HS Orku fylgir aftur á móti einungis tímabundinn afnotaréttur af þessum auðlindum. 

Jamm - af einhverjum ástæðum er það fyrst núna - þegar þetta kanadíska fyrirtæki eignast meirihlutann í HS Orku - að málið verður eldfimt hér á Íslandi. Það hefur samt legið fyrir í mörg ár að lög leyfa útlendingum (af EES-svæðinu) svona kaup og það hefur líka legið fyrir nokkuð lengi að Magma var orðinn stór hluthafi í HS Orku og loks er ekkert nýtt að HS Orka sé í eigu einkaaðila. Sumir myndu segja þetta upphlaup nú bera vott um fordóma gagnvart útlendingum, en líklega sýnir þetta fyrst og fremst klofning í málinu innan VG og að nú sé órólegu deildinni þar nóg boðið. Og gagnrýni Bjarkar Guðmundsdóttur virðist að einhverju leyti byggjast á misskilningi; a.m.k. trúir Orkubloggarinn því tæplega að Björk vilji frekar að kröfuhafar GGE eignist HS Orku. En það væri líkleg niðurstaða ef það markmið undirskriftasöfnunar hennar um að stjórnvöld komi í veg fyrir söluna, gengur eftir.

Orkubloggaranum þykir tilefni til að minna VG enn og aftur á það að einkaaðilar frá bæði Íslandi OG EES geta fjárfest í raforkuframleiðslu hér að vild. Þannig eru gildandi lög. Hinu opinbera er óheimilt að framselja orkulindir sínar til einkaaðila með varanlegum hætti og það bann á bæði við um vatnsafl og jarðhita. En einkaaðilar geta fengið tímabundinn afnotarétt af slíkum orkulindum. Þetta er algert grundvallaratriði og þrátt fyrir að hafa setið í ríkisstjórn í meira en ár hefur VG ekki lagt fram breytingartillögu við þetta fyrirkomulag.

Salan á HS Orku til Magma hefur m.a. verið gagnrýnd með þeim rökum að þar hafi verið farið í kringum lög og Magma hafi nýtt sér hæpna smugu sem er til komin vegna aðildar Íslands að EES. Með því að stofna eignarhaldsfélag í öðru EES-ríki (Svíþjóð) hafi Magma farið í kringum bann við því að fyrirtæki utan EES mega ekki fjárfesta í orkufyrirtækjum á Íslandi.

Þó svo sjálfsagt sé að kanna til hlítar hvort kaup Magma í HS Orku standist íslensk lög, mun niðurstaða þess máls ekki með neinum hætti tryggja að afnotaréttur að orkuauðlindum á Íslandi komist ekki í eigu útlendinga. Íslensk löggjöf heimilar öllum einstaklingum og fyrirtækjum af EES-svæðinu slíkar fjárfestingar. Þau hjá VG og Íslendingar allir verða að horfist í augu við grundvallarspurninguna; gera það upp við sig hvort hið opinbera eigi að sjá um alla raforkuframleiðslu í landinu eða hvort einkaaðilar eigi einnig að hafa tækifæri til að koma þar að.

Sjálfur er Orkubloggarinn á því að þjóðin megi þakka fyrir að HS Orka hafi sloppið undan því að vera í íslenskri eigu FL Group og Glitnis. Það kann að vera hrein gæfa að fyrirtækið skyldi komast undir útlendingana hjá Magma Energy, áður en það yrði endanlega mergsogið af íslenskum eigendum sínum eða andlitslausum kröfuhöfum. En vissulega er alltaf uppi sá möguleiki að einn daginn verði ljúflingarnir hjá Glencore búnir að kaupa HS Orku handa Norðuráli. Þetta er óviss heimur!

Orkubloggarinn telur þó afar ólíklegt að Ross Beaty, aðaleigandi Magma Energy, muni selja HS Orku til Norðuráls eða annarra. Fjárfesting Magma í HS Orku er væntanlega til langs tíma rétt eins og Beaty hefur sjálfur margoft lýst í viðtölum. Nema auðvitað að andstæðingum hans takist að þreyta hann og hrekja á brott. 

En af hverju eru menn svona ósáttir vð Beaty? Ekkert bendir til annars en þar á ferð sé vammlaus maður - a.m.k hefur eftirgrennslan Orkubloggarans ekki sýnt neitt annað. Í þokkabót er Beaty með svo farsælan viðskiptaferil að baki, að áhugi hans á að fjárfesta á Íslandi er líklegur til að vekja áhuga annarra sterkra og ábyrgra fjárfesta á landinu. Og veitir ekki af. Þar að auki er lítið mál að koma í veg fyrir brask með HS Orku, með því að tryggja ríkinu forkaupsrétt. Það er í raun sjálfsagður öryggisventill, en er enn ekki að finna í lögum.

Þannig væri unnt að leysa þetta mál með sáraeinföldum hætti; lögbinda forkaupsrétt ríkisins að öllum hlutabréfum í íslenskum orkufyrirtækjum. Ef Magma myndi gerast svo "ósvífið" að selja HS Orku til t.d. Norðuráls yrði einfaldlega hægt að beita forkaupsréttinum. Vissulega er beiting á slíkum forkaupsrétti háð vilja stjórnvalda á hverjum tíma og því ekki víst að honum yrði beitt þegar á reyndi. En að mati Orkubloggarans væri þetta viðunandi fyrirkomulag.

Það er aftur á móti varla skynsamlegt úr því sem komið er, að ráðast í óviss málaferli um lögmæti kaupa Magma, hvað þá að taka HS Orku eignarnámi. Slíkt þjónar tæplega hagsmunum þjóðarinnar; skynsamlegra er að búa þannig um hnútana að ríkið og sveitarfélög njóti eðlilegs hluta af arðinum af orkuvinnslunni í gegnum skattkerfið. Og allt tal um riftun ríkisins á samningunum er auðvitað útí hött - riftun er vanefndaúrræði og fáránlegt að stjórnmálamenn séu að rugla um riftun.

Í stað þess að vera að eyða tíma í þetta mál, væri nær að einbeita sér að því að styrkja og efla stóru orkufyrirtækin; Orkuveitu Reykjavíkur og Landsvirkjun. Það er það sem stjórnmálamenn ættu að eyða tíma sínum í, fremur en að vera að hundelta Magma Energy.

Reyndar er líka vert að hafa í huga að raforkuframleiðslan á Íslandi er einhver sú mesta í heimi (per capita) og virkjanirnar kosta sitt. Umfangið í þessum bransa hér á landi er m.ö.o. margfalt meira en flestir virðast gera sér grein fyrir og einungis mestu olíu- og gasríki heims komast með tærnar þar sem Ísland hefur hælana að þessu leyti. Þessi sérstaða Íslands verður ennþá meira áberandi þegar haft er í huga að íslenska orkan kemur öll frá endurnýjanlegum náttúruauðlindum, meðan ríki með svipaða orkuframleiðslu eins og Ísland byggja stöðu sína að langmestu leyti á olíu og gasi. Þetta eru lönd eins og Abu Dhabu, Katar og Kuwait. Noregur kemst líka hátt á þeim lista, en er þó hlutfallslega með miklu minni raforkuframleiðslu en Ísland.

Ísland er sem sagt einhver mesti orkuframleiðandi í heimi (per capita). Hin löndin í þeim hópi eru fyrst og fremst olíu- og gasríki á svæðum þar sem slík vinnsla er með því ódýrasta sem gerist í heiminum (þ.e.a.s. við Persaflóann). Því miður hefur hin gríðarlega raforkuframleiðsla á Íslandi ekki skilað okkur sérstaklega miklum árangri. Vegna þess einfaldlega að við höfum verið að selja raforkuna til stóriðju nánast á kostnaðarverði.

Er skynsamlegt að ríkið og þar með þessi fámenna þjóð þurfi að binda allt þetta gríðarlega fjármagn í orkugeiranum, til þess eins að framleiða raforku handa stóriðju, sem borgar okkur afar lágt verð fyrir orkuna? Og það meira að segja ennþá lægra verð en stóriðja greiðir víðast hvar annars staðar í heiminum, eins og Orkubloggið hefur áður greint frá.

Kannski væri ráð að vera ekki með þessar miklu áhyggjur vegna Magma, heldur fremur huga að því sem mestu skiptir; að auka arðsemi í raforkuframleiðslu á Íslandi. Það er vissulega mikilvæg grundvallarspurning hvort orkufyrirtækin eigi öll að vera í opinberri eigu eða ekki. En í reynd er jafnvel miklu meira hagsmunamál fyrir þjóðina að leita leiða til að auka arðsemi af raforkusölunni. Og hugsanlega er mun einfaldara að ná slíkum markmiðum með því að hafa blandað eignarhald í raforkuvinnslunni.

A.m.k. hefur Ross Beaty sagt í viðtölum að stóriðjan sé að fá orkuna á alltof lágu verði og þannig gefið í skyn að hann kæri sig ekki um það að HS Orka haldi áfram að gefa álverum orkuna á kostnaðarverði. Hinn nýi forstjóri Landsvirkjunar hefur að nokkru leyti lýst sömu skoðun, en þögnin hjá forstjóra Orkuveitu Reykjavíkur er æpandi. Er fýsilegt fyrir Íslendinga að orkugeirinn hér þróist eins og gerst hefur hjá OR? Þar sem stórveldisdraumar stjórnmálamanna eru nánast búnir að rústa fyrirtækinu fjárhagslega og það situr uppi með ömurlega orkusölusamninga við Norðurál - en forstjórinn boðar samt enga stefnubreytingu. Er ekki hætt við að allsherjar ríkisvæðing orkugeirans festi einmitt slíkan hugsunarhátt í sessi? Væri ekki betra að virkja líka einkaframtakið til að taka þátt í því með hinu opinbera að auka arðsemi í raforkuframleiðslunni?

Vinstri Grænir ættu kannski að slaka aðeins á gagnvart bæði HS Orku og Magma. Og fremur einbeita sér að því t.d. að styrkja stöðu Landsvirkjunar, þar sem VG myndar meirihluta í stjórn ásamt Samfylkingunni. Það getur VG gert með því að marka þá pólitísku stefnu að Landsvirkjun eigi nú þegar að hefja undirbúning þess að auka arðsemi sína með því að kanna til hlítar möguleikann á að leggja rafstreng til Evrópu. Þar liggja hugsanlega einhver bestu tækifæri Íslands til framtíðar. 

Þó svo VG finnist kannski einfaldara að ríkið eða hið opinbera barrrasta eigi allt heila klabbið kann hin leiðin - sú að heimila einkaaðilum að fjárfesta í virkjanarekstri - að henta þjóðinni mun betur. Unnt er að haga lögum þannig að umframarður sem kann að verða til í raforkuframleiðslu framtíðarinnar, renni að stærstum hluta til þjóðarinnar, en ekki til sérhagsmunahópa. Já - með því að sýna fyrirhyggju og beita gjalda- og skattkerfinu er unnt að tryggja að umframarður í raforkuframleiðslunni renni til ríkis og sveitarfélaga, þó svo reksturinn verði að einhverju eða jafnvel umtalsverðu leyti í höndum einkaaðila. Um leið gæti ríkið einbeitt sér betur að því að vera eftirlitsaðili og gæta þess að orkulindirnar séu nýttar í hófi.

Það eru sem sagt til leiðir sem geta verið mun farsælli heldur en alger ríkisvæðing orkuframleiðslunnar. Leiðir sem geta skilað ríkinu og almenningi ennþá betri umgengni við orkulindirnar og ennþá meiri arði af nýtingu þeirra. Og þar með haft gríðarlega jákvæð áhrif fyrir Ísland. Leggjum áherslu á slíka stefnu, setjum ákvæði um forkaupsrétt ríkisins að orkufyrirtækjum í lög og hættum að bömmerast yfir aðkomu Magma Energy.

 

Vanmetinn jarðhiti?

Víða um heim er furðulítil ásókn í jarðhitann. Vindorka og sólarorka hafa náð að fanga athygli bæði pólitíkusa og fjárfesta beggja vegna Atlantshafsins, en jarðhitinn virðist hafa orðið útundan. 

Jafnvel þó svo undanfarin ár hafi komið fram ýmsar nýjar og mjög athyglisverðar leiðir til að nýta jarðhita á lághitasvæðum, er mikil tregða hjá fjármagninu að veðja á jarðhitann. Þeir sem yfir því ráða eru m.ö.o. ófúsir að lána fé til jarðhitaverkefna. Fæstir vilja koma nálægt rannsóknum eða jarðhitaleit fyrr en töfraholan er fundin. Þá i raun ekkert annað eftir en að sækja sannreynda orku og áhættan nánast gufuð upp. Vandamálið er að rannsóknir og jarðhitaleit er gríðarleg stór hluti af heildarkostnaði jarðvarmavirkjana, þ.a. fjármagnstregðan hamlar því að jarðhitanotkun breiðist út sem skyldi.

Þetta er kannski skiljanlegt í ljósi þess að það er áhættuminna að setja pening í sólarsellur eða vindrafstöðvar, sem hvortveggja byggja á tiltölulega þekktum stærðum. Í huga Íslendingsins er þetta samt svolítið ósanngjarnt; jarðhiti sem orkugjafi hefur nefnilega gríðarlega kosti umfram vind og sól. Bæði vind- og sólarorka er afar óstöðug orkuframleiðsla og þarf alltaf á varafli að halda. Þó svo hugsunin með vind- sólarorkuverum sé að draga úr notkun kola og gass, þarf varaaflið að vera til staðar. En sá kostnaður er ekki reiknaður með þegar verið er að bera þessa grænu kosti saman við t.d. jarðvarma. Fyrir vikið getur samanburðurinn orðið nokkuð villandi og jarðhitanum mun óhagstæðari en efni standa til.

Það er auðvitað afleitt fyrir okkur Íslendinga að jarðhitinn skuli ekki njóta meira fylgis. Ef þeir sem stýra laga-, styrkja- og fjárfestingaumhverfinu í orkugeira veraldarinnar myndu átta sig til fulls á kostum jarðhitans myndum við hugsanlega eiga mun auðveldara með að flytja út jarðvarmaþekkingu.

Því miður eru litlar líkur á að umhverfið breytist á næstunni. Samt aldrei að vita. Nú er t.d. vaknaður áhugi hjá Aröbum á jarðhitanum. Það hefur ekki farið hátt að Guðmundur Oddsson, fyrrum forstjóri Orkuveitunnar, og félagar hans hjá Reykjavík Geothermal eru að bora eftir jarðhita í Abu Dhabi fyrir tilstilli fjármagns frá olíufurstunum þar.

Til að koma þeim netta díl á, hefur sennilega hjálpað til áhugi framámanna í Abu Dhabi á að landið verði ekki aðeins þekkt sem olíuríki, heldur einnig sem frumkvöðull í endurnýjanlegri orku. Þess vegna bauð Abu Dhabi einmitt best í að hýsa aðalstöðvar IREANA, sem verða staðsettar i furðuborginni Masdar. Og einn helsti fjárfestingasjóður olíufurstanna í Abu Dhabi, Masdar Initative, hefur fjárfest í endurnýjanlega orkuiðnaðinum víða um heim.

Það verður fróðlegt að fylgjast með hvort Reykjavík Geothermal takist að finna vinnanlegan jarðhita þarna suður í eyðimörkinni. Þeir eru komnir með bor á staðinn og þetta er vonandi skref í rétta átt fyrir útflutning á íslenskri jarðvarmaþekkingu. Kannski er jarðhitinn að braggast og umfjöllunin að færast til betra horfs. Jafnvel þó svo jarðhitaverkefni Google vestur í Kaliforníu hafi fengið slæmt umtal síðustu mánuðina, hafa nefnilega nokkrar mjög jákvæðar jarðhitafréttir komið fram á liðnum misserum.

Það var t.d. skemmtilegt þegar Credit Suisse birti skýrslu um jarðvarma, þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að orkuframleiðsla með jarðhita sé ódýrasta leiðin til að framleiða raforku. Þessi vinna ljúflinganna í Zurich er reyndar ekki gallalaus; t.d. eru þeir sennilega að vanmeta fjármagnskostnað við jarðhitavirkjanir og sömuleiðis skauta þeir nokkuð frjálslega framhjá rannsókna- og þróunarkostnaði. En niðurstaðan er engu að síður líkleg til að verða vatn á myllu jarðhitans.

Það vekur reyndar nokkra furðu að ekkert virðist hafa verið fjallað um þessa skýrslu frá Credit Suisse í íslenskum fjölmiðlum. En menn hafa kannski lítinn áhuga á jákvæðum fréttum hér á hinu vonlausa verðtryggða skeri.

En þó svo fjölmiðlar þegi um þessa frétt, vita samt íslenskir sérfræðingar auðvitað af þessari skýrslu. Sbr. t.d. nýleg grein Odds Björnssonar hjá Verkís, þar sem hann bæði vitnar til Credit Sviss og annarrar nýlegrar skýrslu frá Alþjóðabankanum, sem einnig gefur jarðhitanum ágætiseinkunn. Einnig má benda lesendum Orkubloggsins á grein í Scientific American þar sem fjallað var um umrædda skýrslu Credit Suisse, sem er afar heit fyrir jarðvarmanum.

Til eru fleiri nýlegar erlendar skýrslur í ofurskjalasafni Orkubloggarans sem eru á sömu nótum; telja að jarðvarmi sé einhver álitlegasta og hagkvæmasta leiðin til að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku. Það virðist því sem jarðhitinn sé hreinlega að verða funheitur og framtíð hans kunni að vera mjög björt.

Eftir klúðrið með REI og hrun Geysis Green Energy eru menn hér á Klakanum góða kannski svolítið hikandi að taka ný metnaðarfull skref með jarðhitaverkefni erlendis. Engu að síður er nú aftur að komast hreyfing á þessa hluti.

Íslandsbanki er t.d. að endurreisa bankaþjónustu sína við jarðhitann vestur í Bandaríkjunum, en eftir fall Glitnis var ráðgjafaþjónusta bankans í New York á sviði jarðhita og sjávarútvegs seld. Fyrir stuttu gerðu svo nokkur íslensk fyrirtæki á sviði jarðvarmans með sér samstarfssamning vegna verkefna erlendis. Þar voru á ferðinni verkfræðistofurnar Mannvit, Efla og Verkís, Orkuveita Reykjavíkur, Jarðboranir, ÍSOR og arkitektastofurnar T.ark og Landslag.

Loks má nefna að Kínverjarnir sem hér voru staddir um daginn munu hafa skrifað undir viljayfirlýsingu við Enex um frekari verkefni austur í Kína. Hverju þetta allt saman skilar verður auðvitað bara að koma í ljós. En það er a.m.k. svo að íslensk jarðvarmaþekking virðist aftur vera komin á hreyfingu og vonandi á það eftir að vinda upp á sig. Sjálfur er Orkubloggarinn á því, að íslensku jarðhitafyrirtækin eigi fyrst og fremst að fókusera á hitaveitur. Samkeppnin í raforkuframleiðslunni er alveg svakalega mikil, en í hitaveituþekkingunni hafa Íslendingar tvímælalaust forskot.

Eitt það athyglisverðasta í sambandi við mögulega vitundarvakningu gagnvart jarðhitanum er kannski ráðstefna sem til stendur að halda hér á Íslandi síðar á árinu. Þar verður fjallað um íslenska jarðhitaþekkingu og hvernig Íslendingar geta skapað ný tækifæri í jarðhitageiranum ef rétt verður haldið á spöðunum.

Að ráðstefnunni koma ekki minni spekingar en Christian Ketels 
frá Harvard og sjálfur Michael Porter, sem er flestum kunnur. Þeir koma báðir fjá Institute for Strategy and Competitiveness við Harvard Business School, sem er hluti af Harvard-háskólanum, og er væntanlega mikill fengur af því að þeir skuli sýna þessu verkefni áhuga.

Það er íslenska ráðgjafafyrirtækið Gekon sem á veg og vanda að skipulagningu þessarar ráðstefnu, sem mun eiga að fara fram í Reykjavík um það leyti sem vetur gengur í garð. Orkubloggarinn er vongóður um að þetta verði mikilvægt skref í átt að því að jarðhitaþekking Íslendinga skili okkur í framtíðinni mun meiri tækifærum en fram til þessa.

Það er Orkubloggaranum þó hulin ráðgáta af hverju Íslendingar hafa ekki löngu kynnt sig fyrir stærsta jarðhitafjárfesti heimsins. Sem er hið netta orkufyrirtæki Chevron. Chevron er með talsverða reynslu af jarðhita í Bandaríkjunum, en stærstur hluti af jarðvarmastarfsemi Chevron er í Asíu. T.a.m. eru jarðhitaverkefni á vegum fyrirtækis í eigu Chevron í Indónesíu upp á heil 630 MW. Og á Filippseyjum hefur annað fyrirtæki Chevron verið í álíka umsvifamiklum jarðhitaverkefnum (tæp 700 MW). Filippseyjar eru vel að merkja í öðru sæti yfir ríki heims með mest uppsett afl í jarðvarma, með tæp 2.000 MW og framleiða hátt í 20% allrar raforku sinnar með jarðhita (Bandaríkin tróna efst með um 3.000 MW - þessar tölur má sjá í glænýrri skýrslu samtaka jarðvarmafyrirtækja í Bandaríkjunum, útg. í maí s.l.).

Ráðgert er að á næstunni undirriti Chevron nýjan langtímasamning við filippseysk stjórnvöld um fleiri jarðhitaverkefni í landinu. Sem sagt fullt af spennandi jarðhitasulli framundan hjá Chevron. Hvort Chevron hefur einhvern áhuga á íslenskri jarðhitaþekkingu er önnur saga. En væntanlega hafa menn tengdir Geysi Green Energy og Íslandsbanka kynnt fyrirhugaða sölu á hlutabréfum GGE í HS Orku fyrir Chevron? Áður en hlaupið var til og samið við Magma.

---------------------------------------

PS: Vegna nokkurra anna hjá Orkubloggaranum nú um hábjargræðistímann verður þetta síðasta færslan hér að sinni. Þannig að lesendur bloggsins geta nú tekið sér sumarfrí frá Orkublogginu... eða þá barrrasta dúllað sér við það næstu vikurnar að glugga í eldri færslur. Er ekki af nógu að taka?

 

Frá opíumökrum til grænlenskra fjalla

"Ofboðsleg verðmæti í jörðu í Afganistan." Þannig hljóðaði fréttafyrirsögn á vefnum mbl.is í nýliðinni viku.

Og sama dag birtist svipuð frétt í flestum þeim fjölmiðlum heimsins, sem telja sig fylgjast vel með því helsta sem er að gerast hverju sinni í veröldinni. Hundruð ef ekki þúsundir fjölmiðla átu þessa sömu frétt upp eftir hver öðrum. Uns öll heimsbyggðin var loksins orðin meðvituð um það að Afganistan er ekki bara ópíumrækt og ofsatrúarskæruliðar, heldur land þar sem allt flýtur í verðmætum málmum, gimsteinum og öðru slíku fíneríi. 

Rótin að þessum stormsveip í fjölmiðlaheiminum um auðlindirnar í Afganistan var frétt sem birtist á vefsíðu New York Times s.l. sunnudag (13. júní) undir fyrirsögninni "U.S. Identifies Vast Mineral Riches in Afghanistan". Skyndilega virtist fjölmiðlafólk bæði á Íslandi og annars staðar í heiminum vakna upp við það, að Afganistan býr yfir ýmsum tækifærum. Og þar sé að finna "ofboðsleg verðmæti í jörðu".

Þegar Orkubloggarinn sá þessa frétt NYT kom einkum tvennt upp í hugann. Í fyrsta lagi eru þetta alls ekki ný tíðindi. Jarðfræðingar hafa í áratugi vitað af geggjuðum námavinnslu-möguleikunum í Afganistan. Allt frá árinu 2007 þegar United States Geological Survey (USGS) birti gögn um Afganistan hefur það verið almenn vitneskja að Afganistan búi yfir gríðarlegum náttúruauðlindum. Í öðru lagi er ennþá mjög mikil óvissa um það hversu mikið magn þarna er á ferðinni og allsendis óvíst hversu mikið af því er í reynd unnt að nálgast og vinna með viðeigandi tilkostnaði.

Upplýsingarnar frá 2007 hefðu ekki átt að fara fram hjá neinum sem kallar sig alvöru fjölmiðil. Þarna var um að ræða afrakstur af rannsóknum sem fóru fram á árunum 2004-07 og voru kynntar á sérstakri ráðstefnu í Washington DC fyrir um þremur árum. Umræddar upplýsingar hafa þar að auki verið öllum aðgengilegar á vef USGS. Jafnskjótt og þessar upplýsingar birtust 2007 var reyndar talsvert fjallað um þetta í ýmsum fjölmiðlum. En af einhverjum ástæðum fangaði fréttin um niðurstöður USGS bara ekki almennilega athygli umheimsins, fyrr en með umfjöllun NYT núna.

Þetta eru sem sagt kexgamlar fréttir. Og þar að auki er ennþá einungis um vísbendingar að ræða og alger óvissa um það hversu mikið magn þarna er á ferðinni.  Jarðfræðingar hafa í áratugi vitað af náttúruauðlindunum í þessu stríðshrjáða landi, en þar eru allir innviðir samfélagsins í molum og sömuleiðis eru landfræðilegar aðstæður vægast sagt erfiðar. Bara það að sannreyna vinnanlegt magn náttúruauðlinda mun taka fjöldamörg ár - ef ekki áratugi - og langt í land með að umtalsverð vinnsla hefjist. Og það er ekki bara Orkubloggarinn sem sér augljósa veikleikana í frétt NYT, sbr. t.d. þessi grein í Indepenent. 

Námavinnsla hefur lengi þekkst í Afganistan en verið mjög frumstæð. Hernám Rauða hersins og stríðið sem því fylgdi 1979-1989 og svo tímabil Talíbanastjórnarinnar fram til 2001 leiddi til mikillar stöðnunar í landinu. Fyrir vikið er Afganistan eitthvert verst farna land veraldar og fellur helst í flokk með löndum eins og Sómalíu og Sierra Leone.

Ekki er unnt að láta hér hjá líða að minnast einhverjar allra frægustu ljósmyndar í sögu tímaritsins National Geographic, af afgönsku stúlkunni með grænu augun, sem bandaríski ljósmyndarinn Steve McCurry tók í Nasir Bagh flóttamannabúðunum í Pakistan árið 1984. Þar höfðust um hundrað þúsund flóttamenn frá Afganistan við í fjölda ára, meðan Sovétmenn herjuðu í Afganistan á 9. áratugnum. Það reyndist sneypuför fyrir risaveldið CCCP en skaut afgönsku þjóðinni langt aftur á bak og skapaði jarðveginn fyrir valdatöku afganskra ofstækismanna.

Ekki hefur ástandið verið mikið skárra eftir innrás Bandaríkjanna og bandamanna þeirra síðla árs 2001. En í kjölfar þess að Talíbanastjórninni var steypt af stóli hefur landið opnast á ný og nokkur alvöru fyrirtæki hafa byrjað að skoða Afganistan sem álitlegan kost til námavinnslu.

Þar eru Kínverjar í fararbroddi, rétt eins og Orkubloggarinn tæpti á í síðustu færslu, þar sem minnst var á koparvinnslu þeirra í Afganistan. Sú færsla var vel að merkja birt daginn áður en áðurnefnd frétt birtist í NYT, sem hlýtur að vera tákn um forspáhæfileika bloggarans (sic).

Það virðist hafa komið Bandaríkjastjórn á óvart þegar Kínverjarnir sömdu við afgönsk stjórnvöld á liðnu ári (2009). Um að fjárfesta fyrir allt að 4 milljarða USD í koparvinnslunni og þ.m.t. byggja raforkuver og leggja veg frá námunni til Kabúl. Þetta verður langstærsta fjárfestingin í Afganistan til þessa. En það kann að vera skammt í að það met verði slegið, því nú eru kínversk og einnig indversk fyrirtæki að sveima fyrir járnvinnslu í landinu.

Það er athyglisvert að núna þegar náttúruauðlindunum í Afganistan er slegið upp í NYT, er USGS ekki helsta heimildin, heldur menn innan bandaríska hersins og eitthvert minnisblað frá Pentagon (bandaríska varnarmálaráðuneytinu)! Það er líka athyglisvert að í umræddri frétt NYT segir að lítið teymi bandarískra jarðfræðinga og fulltrúa frá varnarmálaráðuneytinu hafi nýlega uppgötvað auðlindirnar. Svona líkt og þeir hafi rambað á námur Salómons konungs. En sem fyrr segir er nákvæmlega ekkert nýtt í fréttinni, heldur endurómar þetta annars vegar niðurstöður USGS frá 2007 og hins vegar eldgömul gögn um jarðfræði Afganistans sem unnin voru á tímabilinu 1950-1985.

Velta má fyrir sér hvort þessi fréttaflutningur núna sé ekki barrrasta liður í pólitískri áætlun um að efla stuðning heima í Bandaríkjunum fyrir áframhaldandi veru bandaríska hersins í Afganistan. Og að fá bandamenn Bandaríkjanna til að taka áfram þátt í hernaðinum gegn Talíbönum. Bandaríkjastjórn og einnig stjórnvöld ýmissa annara landa hafa augljóslega ríka ástæðu til að styrkja stöðu sína í Afganistan. Þeim er órótt vegna umrædds samnings Kínverjanna frá 2009 við afgönsk stjórnvöld og þurfa hugsanlega að gæta mun betur að hagsmunum sínum í Afganistan.

Það er eins og þetta samkomulag Kína og Afganistan hafi vakið bandarísk stjórnvöld upp af værum blundi. Um leið og fréttir bárust af samningnum við Kínverja kom upp kvittur um mútugreiðslur þeirra til ráðamanna í stjórn Afganistans. Þetta er allt ósannað - en væri kannski ekki beint í andstöðu við það hvernig kaupin ganga fyrir sig á þessari fjarlægu eyri. Bandaríkjamenn eru hreint ekki ánægðir með þróunina og er umhugað um að þarna verði ekki til afganskt ólígarkaveldi undir sterkum kínverskum áhrifum.

Umrædd koparnáma sem Kínverjarnir voru að semja um er vel að merkja á einhverju álitlegasta koparsvæði í veröldinni. Það er því ekki lítill fengur fyrir Kínverjana hjá ríkisfyrirtækinu China Metallurgical Group að tryggja sér þennan aðgang. Það sem er mest spennandi við Afganistan kann þó að vera allt annað en olía, gull, járn eða kopar. Afganistan er nefnilega álitið hafa að geyma einhver bestu svæði heimsins til að vinna sérstök frumefni, sem lengst af hafa verið lítt eftirsótt en eru gríðarlega mikilvæg í ýmsum efna- og hátækniiðnaði nútímans. Þessi efni er m.a. mikilvæg í framleiðslu á ofurleiðurum, nýju langlífu ljósaperurunum, endurhlaðanlegum rafhlöðum og síðast en ekki síst eru sum þessara efna afar þýðingarmikil í hátæknilegum hergagnaiðnaði. T.d. í búnað sem stjórnar flugskeytum.

Þarna er bæði um að ræða sjaldgæfa málma eins og liþíum (eða liþín), tantalum og niobín (niobium) og önnur frumefni sem á ensku eru flokkuð undir samheitinu Rare Earth Elements (REE). Með RRE er átt við öll frumefnin í s.k. lanþanröð eða lantanröð lotukerfisins (lanthanides), auk frumefnanna yttrín (yttrium) og skandín (scandium). Eins og heiti þessara tveggja síðastnefndu efna bera með sér eru þau kennd við sjálfan Skandinavíuskagann og sænska bæinn Ytterby. Ástæðan er einfaldlega sú að bæði þessi frumefni voru uppgötvuð í Svíþjóð (á 18. og 19. öld), en fremstu efnafræðingar heimsins á þeim tíma voru einmitt sænskir.

Með miklum framförum í tölvu- og fjarskiptatækni hefur eftirspurn eftir þessum efnum aukist hratt á síðustu árum og útlit fyrir að þar á verði áfram mikil aukning. Rúmlega 95% af allri heimsframleiðslunni af REE kemur í dag frá námum í Kína; mestallt frá Innri-Mongólíu sem er svæði í Kína sem liggur að Mongólíu. Kínverjar hafa viðrað hugmyndir um að draga úr framboðinu og horfur eru á að senn kunni að myndast umframeftirspurn. Þess vegna skiptir gríðarlega miklu fyrir önnur lönd að fá framboð af REE annars staðar frá. Og í Afganistan eru einmitt svæði sem eru talin óvenju álitleg til að vinna þessi efni úr jörðu.

Það er sem sagt svo að þessi frumefni, sem eru nefnd samheitinu Rare Earth Elements, eru afar mikilvæg fyrir hagkerfi nútímans. En utan Kína hafa þau óvíða fundist í svo miklu magni nálægt yfirborði jarðar að unnt sé að vinna þau nema þá með æpandi miklum tilkostnaði. Þess vegna stendur nú yfir hljóðleg en hörð barátta milli stórveldanna um að tryggja sér aðgang að þeim stöðum sem eru fýsilegastir fyrir námavinnslu af þessu tagi utan Kína. Og það gæti farið svo að svæði í Afganistan verði meðal þeirra eftirsóttustu. Það eru a.m.k. vísbendingar um a slík svæði sé þar að finna og því ekki skrítið að Pentagon hafi síaukinn áhuga á Afganistan.

Þetta á jafnt við um alla lanþaníðana (efnin í lanþanröðinni) og um mjúkmálmana sjaldgæfu. Þar er liþíum gott dæmi. Fram til þessa hafa stærstu og bestu liþíumsvæðin verið talin vera í Suður-Ameríku (einkum í Chile og Bólivíu) og í Kína (bæði í gamla Kína og í Tíbet). Liþíum er mikilvægt efni í endurhlaðanlegar rafhlöður; t.d. í farsímum og í fartölvum og ekki síður undirstaða þess að rafbílavæðing verði að veruleika. Sumir óttast að ekki verði nóg framboð af liþíum til að standa undir rafbílavæðingu framtíðarinnar og/eða að Kína muni hafa þar full mikil áhrif.

Fram til þessa hefur veröldin að vísu ekki lent í vandræðum með að útvega sér liþíum og sama gildir um lanþanefnin. En það eru vissulega líkur á að þarna geti myndast mikil umframeftirspurn - jafnvel innan örfárra ára - og því er fullkomlega skiljanlegt að menn leiti eftir nýjum námum og vilji draga úr einokunarstöðu Kína

Þeir Mörlandar sem áhuga hafa á að komast í námavinnslu í Afganistan geta byrjað á því að bjalla í viðkomandi ráðuneyti þarna austur í Kabúl. En reyndar vill svo skemmtilega til að við eigum mun nærtækari kost. Það er nefnilega svo að í næsta nágrenni við okkur hér á Klakanum góða er að finna spennandi nýtt námavinnslusvæði, þar sem finna má mörg þau merku frumefni sem nú eru að gera allt vitlaust austur í Afganistan. Leitum ekki langt yfir skammt og höldum nú til grannans góða í vestri. Til Grænlands.

Á suðurodda Grænlands á sér nú stað verkefni sem kann að gjörbylta efnahag Grænlendinga. Þarna á Kvanefjeld hafa nefnilega fundist lanþanefni (lanþaníðar) í svo miklu magni að menn sjá fyrir sér að sú eina náma á Grænlandi muni í framtíðinni skaffa veröldinni stóran hluta af öllum þeim Rare Earth Elemets (REE) sem hátæknibransinn þarf svo mjög á að halda.

Og það er líklegt að finna megi fleiri slík svæði á Grænlandi. Þess vegna er kannski ekki skrítið að Kínverjar hafa verið í viðræðum við Grænlendinga um námarekstur í landinu og þarna eru hugsanlega að skapast ýmis tækifæri fyrir íslenska verktaka. Það er aftur á móti ástralskt fyrirtæki sem hefur tryggt sér aðganginn að umræddu svæði við Kvanefjeld syðst á Grænlandi, sem í dag er álitið hvað mest spennandi til lanþan-vinnslu utan Kína.

Sumir segja að innan nokkurra ára muni um fjórðungur heimsframboðsins af REE koma frá Suður-Grænlandi! Enn er þó engin vinnsla komin þar í gang, en fyrirtækið Greenland Minerals er á fullu að vinna í rannsóknum og undirbúningi vinnslunnar.

Þó svo nafn fyrirtækisins hljómi afar grænlenskt er fyrirtækið að meirihluta í eigu ástralsks námufyrirtækis (61%) með sama nafni, sem skráð er í kauphöllinni í Sydney. Afgangurinn af hlutabréfunum (39%) er svo í eigu breska fjárfestingasjóðsins Westrip Holdings.

Ef áætlanir Ástralanna ganga eftir er þarna hugsanlega á ferðinni eitthvert mest spennandi námuverkefni á Norðurhveli. Og það er sannarlega synd og skömm að íslenskir verktakar og aðrir athafnamenn skuli ekki hafa sýnt meira frumkvæði gagnvart mögulegum verkefnum á Grænlandi. Þarna gæti líka verið upplagt tækifæri fyrir íslensku lífeyrissjóðina að taka þátt í uppbyggingarverkefnum, sem bæði munu reynast efnahag Grænlendinga vel, en ekki síður gefa íslensku atvinnulífi ný og spennandi tækifæri.

 

Silkileiðin á 350 km hraða

Riding the Iron Rooster. Það var titillinn á frábærri ferðabók uppáhalds-rithöfundar Orkubloggarans; Paul's Theroux. Í henni segir frá ferðum Theroux þegar hann ferðaðist á sínum tíma með lestum um Kína og ennþá var langt í að þessi gamli dreki i austrinu yrði að efnahagsstórveldi.

Í dag er Kína ansið mikið breytt frá því sem var þegar nöldrarinn Theroux fór þar um í dásamlegri einsemd sinni fyrir aldarfjórðungi síðan. Nú fara kínversk stjórnvöld sem stormsveipur um heimsbyggðina með kistur fullar af bandarískum ríkisskuldabréfum og fjármagna olíuvinnslu í Suður-Ameríku, málmavinnslu í Afríku, íslenska Selabanka og annað eftir því.

Kínverjarnir hafa meira að segja boðið Arnold Schwarzenegger að sjá um að bæði byggja og fjármagna nýja ofurhraðlest, sem stendur til að byggja í Kaliforníu. Það stendur sko ekki í Kínverjum að reiða fram tugmilljarða dollara í það verkefni og að auki bjóða þeir bestu hraðlestatækni heims!

Jamm - í dag þurfa Kínverjar og aðrir þar í landi sko ekki að hjakka áfram með gömlum lestarskrjóðum. Meðal kínversku lestanna er nefnilega að finna flottasta hraðlestakerfi veraldarinnar. Þessi uppbygging er samt bara rétt að byrja. Kínversk stjórnvöld hyggjast á næstu fimm árum leggja 30 þúsund km af lestarteinum og mest af því verða ofurhraðlestar.

Það er ekki nóg með að kínverska þjóðin fái þarna hraðskreiðar og góðar lestar; það athyglisverðasta er  sú staðreynd að það eru fyrst og fremst kínversk fyrirtæki sem standa að baki þessari tæknibyltingu. Það er einmitt þess vegna sem sjálf Kalifornía er á góðri leið með að semja við Kínverja um byggingu hraðlesta þar í sólarfylkinu sæla.

Þar er ekki um neina smá framkvæmd að ræða. Þetta er súperhraðlest sem liggja á milli San Francisco og LA og áætlaður kostnaður hvorki meira né minna en 43 milljarðar USD. En jafnvel metnaðarfullar áætlanir í Bandaríkjunum um bæði þessa hraðlest og aðra milli Chicago og Atlanta eru smámunir miðað við nýja lestakerfið sem nú rís með ægihraða austur í Landi Drekans. Bara á næstu þremur árum ætla Kínverjar að nota sem nemur 300 milljörðum USD í hraðlestarkerfið sitt og þar af fer stærstur hlutinn í glænýjar ofurhraðlestar.

Þarna er nú verið a ljúka við slíka hraðlest milli Shanghai og Beijing, sem styttir leiðina þar á milli megaborganna úr 10 klkst og í 4 klkst! Kínverjar eru einfaldlega orðnir fremstir í hraðlestatækninni og nú er á teikniborðinu sannkölluð ofurhraðlest; lest sem mun þjóta milli Kína og alla leið til Evrópu og fara gegnum um a.m.k. 15 ríki á leið sinni. Menn hafa freistast til að kalla þessar áætlanir Nýja Silkiveginn. Og þetta eru ekki bara draumórar. Kínverjar geta vel að merkja státað sig af nokkrum nútímalegustu hraðlestum heims og nú fullvissa þeir okkur efahyggjumennina í Vestrinu um að nýja hraðlestin milli Evrópu og Kína verði tilbúin eftir einungis 15 ár!

Já - Kínverjar lofa því að eftir hálfan annan áratug geti maður sest upp í lestina í miðborg London og svo þotið austur eftir í þægindum og notalegheitum og verið kominn til Beijing eftir tvo sólarhringa. Þetta yrðu meiri tímamót en flestir gera sér grein fyrir. Vegna stjórnmálaástandsins á tímum Sovétríkjanna og Kína Maós voru nánast engar nýjar lestartengingar byggðar milli ríkjanna í austanverðri Asíu í áratugi.

Kommúnistastjórnin í Sovét var þar að auki svo "snjöll" að einangra Rússland með því að hafa annað bil milli lestarteinanna þar en er í Evrópu og það eitt hefur verið meiriháttar hindrun fyrir gömlu Sovétríkin að tengjast nágrönnum sínum með hraðlestum. Það er reyndar svo að almennileg hraðlest hefur ekki verið byggð þarna í hinu risastóra Rússkí eða öðrum fyrrum héruðum Sovétsins, síðan Síberíuhraðlestin  milli Moskvu og Vladivostok var opnuð árið 1916 - fyrir nærri hundrað árum!

Kínverjar eru nú í lestarframkvæmdum víða um heiminn, t.d. í Venesúela, Tyrklandi og Búrma. Þeir taka gjarnan að sér að fjármagna einnig framkvæmdirnar og t.a.m. greiðir Búrmastjórn herlegheitin með aðgangi Kínverja að liþíumnámum landsins. Enn eitt lestarverkefni Kínverja er bygging Pílagrímahraðlestarinnar svokölluðu milli Mekka og Medína í Saudi Arabíu. Kínverjar eru einfaldlega orðnir meistarar hraðlestanna.

Gert er ráð fyrir allt að þremur leiðum fyrir Silkihraðlestarkerfið, sem allar muni ná til Evrópu en fari þangað eftir mismunandi leiðum. Rétt eins og Silkivegurinn hér áður fyrr var ekki bara ein ákveðin leið, þá gera Kínverjar ráð fyrir að ofurhraðlestar tengi þá senn við velflest lönd milli Evrópu og Kína. Syðsta leiðin á að liggja um SA-Asíu og svo sveigja til Indlands og fara þaðan áfram í gegnum Íran og Írak, meðan sú nyrsta færi að hluta til gegnum Rússland og norður fyrir Svartahaf og þaðan til Evrópu. Loks færi þriðja hraðlestin beinustu leið gegnum Stan-ríkin og þ.á m. olíuríkin við Kaspíahaf og svo áfram til Evrópu um Tyrkland.

Það eru helst Rússar og Indverjar sem líta þessi áform hornauga. Stjórnvöldum í Moskvu þykir nóg um hvernig Kínverjar hafa seilst til áhrifa í fyrrum Sovétlýðveldunum austan við Kaspíahafið; lagt þangað olíuleiðslur og seilst til áhrifa. Reyndar segja sumir að Rússar hafi hreinlega sofnað á verðinum og eytt alltof miklum kröftum í deilur við Úkraínu og Georgíu. Á meðan hafi Kínverjar læðst vestur á bóginn og tryggt sér náin tengsl við lönd eins og Túrkmenistan, Úzbekistan og Kyrgysztan. Nú er t.a.m. byrjuð vinna við lagningu gríðarlegrar gasleiðslu milli allra þessara þriggja landa og Kína. Þessu umstangi öllu fylgja stórir samningar um orkukaup, en þar er um að ræða olíu og gas sem að óbreyttu hefði farið til Rússlands. Í staðinn aukast áhrif Kína hratt í Mið-Asíu og um leið dregur úr vægi Rússlands og Evrópu gagnvart þessum heimshluta.

Það eru ekki bara Rússar sem hafa áhyggjur af þessum tilþrifum Kínverja í Mið-Asíu. Indverjar sem eru hin megaþjóð veraldarinnar skynja einnig ýmsar meintar hættur tengdar því að Kína styrki stöðu sína gagnvart nágrönnum Indlands. Þessi hraðlestaáætlun Kínverja er m.ö.o. alls ekki óumdeild hugmynd.

Það má vel vera að Kínverjar stefni að því að tryggja pólitísk áhrif sín enn betur með þessum nýju hraðlestatengingum við nágranna sína í Asíu og alla leið til Evrópu. Einfaldasta skýringin á þessum metnaðarfullu áætlunum er samt auðvitað sú, að með þessu séu Kínverjar að að bæta aðgang sinn að orku- og öðrum hráefnisauðlindum. Hvort sem það er olía í Írak, gas frá Persíu og Kaspíahafi eða kopar frá Afganistan. Kínverjar eiga einungis aðgang að sjó í austurátt og ef þeir tryggja sér ekki betra samgöngukerfi til annarra átta og þá einkum til vesturs munu þeir seint verða stórveldi í líkingu við Bandaríkin. Greiðar samgöngur eru nefnilega einn helsti lykillinn að því að verða risaveldi sem getur staðið traustum fótum til langs tíma.

Öflugt hraðlestakerfi milli Kína og Mið-Asíu, ásamt gas- og olíuleiðslum, er eðlilegt skref fyrir Kína til að tryggja orkuöryggi sitt. Það væri nánast vítavert gáleysi ef þeir myndu ekki huga að slíku. Svo benda Kínverjar sjálfir á að þetta sé hárréttur tími fyrir ríki heims að ráðast í svona framkvæmdir; skapa þurfi ný störf nú í kreppunni og því henti afar vel að ráðast í risaverkefni af þessu tagi núna. Til hliðsjónar má nefna að meira en hundrað þúsund starfsmenn unnu við byggingu hraðlestarinnar milli Shanghai og Beijing, þ.a. Silkihraðlestin myndi augljóslega verða þokkalega atvinnuskapandi! Þar að auki segja Kínverjar verkefnið æpandi grænt, enda miklu minni kolefnislosun frá lestum heldur en farþegaþotum.

Sumir eru eitthvað að nöldra útí það að Kínverjar séu hér á Klakanum góða að gera viljayfirlýsingar við Seðlabankann og Landsvirkjun. Fyrir fáeinum misserum hefðu hinir sömu líklega fullyrt að Kínverjar væru að ásælast olíuna á Drekasvæðinu. En í þetta sinn er Drekinn í austri ekki tengdur við íslenska drekann í norðri, heldur sagt að Kínverjarnir séu áfjáðir í að tryggja sér áhrif á Íslandi sökum þess að landið verði mikilvæg umskipunarhöfn fyrir NA-siglingaleiðina. Í reynd hefur Kínastjórn í áratugi sýnt Íslendingum vinsemd og varla óeðlilegt að samband ríkjanna sé áfram á þeim nótum

Vonandi eru sem flestir Íslendingar til í að prófa Silkihraðlestina og sjá Kína með eigin augum. Hér á öldum áður voru kameldýr þarfasti þjónninn á stórum hluta Silkileiðarinnar. Það verður örugglega talsvert önnur upplifun að þjóta þessa sex þúsund km leið milli Kína og Evrópu á um 350 km hraða.

 

Orkuveitan á tímamótum?

Orkubloggaranum þykir umræðan um Orkuveitu Reykjavíkur þessa dagana svolítið undarleg.

Bæði stjórnarmaður Samfylkingarinnar í Orkuveitunni og varaformaður flokksins segja að nýkomið svar við fyrirspurn frá því í janúar sé til marks um að borgarstjórinn fráfarandi og meirihluti Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks hafi viljað leyna sannleikanum um afleita stöðu Orkuveitunnar fram yfir kosningar. Á sama tíma fullyrðir stjórnarformaður Orkuveitunnar að fyrirtækið sé öfundsvert og afneitar allri gagnrýni á rekstur OR.

Báðar þessar skoðanir eru sérkennilegar. Sannleikurinn um alvarlega fjárhagsstöðu OR hefur nokkuð lengi verið öllum ljós og væntanlega ekki síst stjórnarmönnum fyrirtækisins. Upplýsingarnar sem nú voru að birtast ættu ekki að koma neinum á óvart.

Enn sérkennilegri er sú afkáralega fagra mynd sem stjórnarformaður Orkuveitunnar dregur upp af stöðu OR. Það er vel þekkt staðreynd að Orkuveita Reykjavíkur hefur tapað gríðarlegum fjármunum á stuttum tíma; fyrst og fremst vegna lánastefnu fyrirtækisins þar sem veðjað var villt og galið á styrk og stöðugleika íslensku krónunnar. Afleiðingin er sú að stór hluti eigin fjár fyrirtækisins hefur þurrkast út og litlar horfur eru á að Orkuveitan skili viðunandi arðsemi á næstunni. Þó svo Orkuveitan sé kannski ekki á leið í þrot, þá þrengir þessi staða auðvitað mjög að fyrirtækinu og almennir viðskiptavinir OR kunna að fá að finna rækilega fyrir því á næstu árum. Hugsanlega er stóriðjan eini kúnni Orkuveitunnar sem sleppur við högg frá fyrirtækinu, enda á sérkjörum.

Þær upplýsingar sem nú eru komnar fram - í framhaldi af áðurnefndri fyrirspurn stjórnarmanns Samfylkingarinnar í OR - um það hversu miklar hækkanir Orkuveitan þyrfti að grípa til EF hún ætlaði sér að ná arðsemismarkmiðum með því einungis að hækka gjaldskrá, eru auðvitað bara fyrst og fremst talnaleikur. Niðurstaðan kemur ekki á óvart. En það er vissulega sláandi hversu arðsemismarkmið Orkuveitunnar eru í órafjarlægð. Það hlýtur að sýna svart á hvítu að eitthvað hefur brugðist illilega hjá yfirstjórn fyrirtækisins.

En þó svo hækkanir á rafmagni og vatni til almennra viðskiptavina OR séu hugsanlega framundan, þá myndi Orkuveitan aldrei nokkru sinni grípa til svo gríðarlegra hækkana sem fram koma í svari OR. Slík ákvörðun fengi varla pólitískan stuðning. Til að Orkuveitan nái viðunandi arðsemi þarf m.ö.o. miklu fjölbreyttari ráðstafanir. Eflaust verða hækkanir á bæði rafmagni og heitu vatni til almennings þar á meðal, en væntanlega verða þær þó hógværar og annarra leiða leitað til að laga fjárhagslega stöðu Orkuveitunnar.

Það áhugaverða við umræddar reikningskúnstir er kannski fyrst og fremst það að niðurstaðan sýnir hvernig hreint ótrúlega illa getur farið fyrir sterku fyrirtæki þegar það lendir í klóm ringlaðra stjórnmálamanna, sem leggja meira upp úr pólítískum fangbrögðum heldur en fagmennsku. Orkubloggið ætlar í dag ekki að blanda sér í rifrildið eilífa um það hvort upphafið að niðurlægingu OR megi rekja til Alfreðs Þorsteinssonar, R-listans, Sjálfstæðisflokksins eða einhverja enn annarra. En Orkuveitan hlýtur að skulda borgarbúum skýr svör um framtíðarstefnu fyrirtækisins og hvernig það ætlar sér að endurheimta fjárhagslegan styrk sinn. Sem er alger forsenda þess að OR geti boðið þá þjónustu og það verð sem eigendur hennar - almenningur í Reykjavík og nágrenni - ætlast til.

Nú í vikunni var stjórnarformaður Orkuveitunnar í löngu einkaviðtali hjá dægurmálaútvarpi Rúv. Hann má eiga það að hann er kotroskinn, nú þegar hann skilar af sér stjórnarformennsku í fyrirtæki sem er með lánsmat í ruslflokki. Hann fullyrðir að lántökustefna OR hafi verið hárrétt af því vaxtakjörin á erlendu lánunum hafi verið miklu hagstæðari en ef lán hefðu verið tekin í íslenskum krónum. Mjög athyglisvert sjónarmið!

Það er vissulega svo að undanfarin ár hafa vextir á íslenskum krónum verið margfalt hærri en t.d. vextir á USD, evrum eða svissneskum frönkum. Að fá lánaðar óverðtryggðar íslenskar krónur hefur þýtt allt að tíu sinnum hærri vexti eða jafnvel rúmlega það, heldur en lán í nokkrum helstu erlendu gjaldmiðlunum. Þess vegna þótti sumum freistandi að fjármagna allt með erlendum gjaldeyrislánum.

En stjórnarformaðuri OR virðist alveg hafa gleymt þeirri einföldu staðreynd að þegar teknar eru t.d. 50 milljónir evra að láni þarf ekki bara að borga vextina til baka. Heldur vill svo leiðinlega til að OR þarf þá líka að standa skil á höfuðstólnum. Og það er þess vegna sem vaxtakjör eru einungis lítill hluti áhættunnar og/eða skuldbindingarinnar. Gengisáhættan vegna vaxtaafborgananna og þó ekki síður vegna höfuðstólsins er æpandi og sú staðreynd hlýtur að vera grundvallaratriði þegar verið er að meta kosti og galla lánsins. Það að fókusera bara á vextina, eins og stjórnarformaður OR gerir, er ekki boðlegur málflutningur. Nema fyrir þá sem telja að OR eigi að hegða sér eins og spilafíkill í Vegas. M.ö.o. þá er ekki heil brú í málflutningi stjórnarformanns OR og hálf glatað að starfsfólk Rúv hafi látið hann komast upp með það að stilla hlutunum svona upp.

Öllum ætti að vera augljóst hvernig Orkuveitan virti gengisáhættuna að vettugi með þeim afleiðingum sem nú blasa við í efnahagsreikningi OR. Það má vel vera að EF gengisþróun verður Orkuveitunni mjög hagstæð í framtíðinni, þá komi í ljós að ofsaleg lántaka OR í erlendri mynt hafi verið "rétt". En slík niðurstaða væri þá barrrasta sambærileg við það þegar maður skreppur westur til Vegas og leggur allt undir á töluna 13 - og vinnur! Þetta var gambling í anda góðærisblindu og hreinlegast að stjórnendur OR viðurkenni það.

Til samanburðar þá er kannski nærtækast að benda á hvernig Landsvirkjun er nú í miklu mun betri stöðu en OR. Þar á bæ eru menn varkárari og hafa ekki dottið í rúlletturuglið eins og OR og hafa skynbragð á það hvernig haga á áhættustjórnun gagnvart bæði fjármögnun og gagnvart orkusölu til álvera.

Hvernig ætlar OR að rífa sig upp úr núverandi stöðu? Væntanlega sitja menn þar á bæ ekki bara og bíða og vona að krónan styrkist um tugi prósenta í viðbót. Og stjórnendur OR hljóta að leita allra leiða til að velta sem allra minnstum bagga yfir á almenning.

Stjórnarformaðurinn talar fjálglega um dugnað OR við hagræðingu og minnkandi rekstrarkostnað. En það eru hreinir smámunir miðað við þá tugi milljarða af eigin fé sem OR hefur tapað. Það skortir illilega á að stjórnendur Orkuveitunnar kynni stöðu og framtíð fyrirtækisins í heildarsamhengi fyrir borgarbúum.

Nýlega benti forstjóri Landsvirkjunar á að mikilvægt sé að auka arðsemi af orkusölu til stóriðjunnar. Og að raunhæfasta leiðin til þess kunni að vera uppsetning sæstrengs til Evrópu.

Það er æpandi athyglisvert, að ekki hefur heyrst hósti né stuna frá Orkuveitu Reykjavíkur um þessi ummæli forstjóra Landsvirkjunar. Flest bendir til þess að Orkuveitan sitji uppi með að hafa gert ömurlegan raforkusölusamning við Norðurál og auðvitað væri hið eina rétta að fyrirtækið tæki heilshugar undir orð forstjóra Landsvirkjunar og þannig auka þrýsting á stóriðjuna um að sætta sig við hærra raforkuverð. En nei - Orkuveitan þegir þunnu hljóði um það að arðsemi af raforkusölu til stóriðjunnar sé of lág.

Að mati Orkubloggarans er tímabært að Orkuveita Reykjavíkur staldri nú aðeins við, viðurkenni staðreyndir og taki jafnvel upp alveg nýja stjórnarhætti í anda þess sem gerst hefur hjá Landsvirkjun. Sennilega væri lang skynsamlegast fyrir OR að leggja höfuðáherslu á að styrkja eiginfjárstöðu sína verulega, áður en lengra verður haldið í framkvæmda- og skuldsetningargleðinni. Að öðrum kosti væri í reynd áfram verið að byggja upp skuldabólu innan OR og hreinlega veðja á að meiri lán og framtíðartekjur af nýrri stóriðju muni koma fyrirtækinu yfir hjallann. Slík áhætta með þetta gríðarlega mikilvæga opinbera fyrirtæki er vart réttlætanleg. Það er kominn tími á alvöru vorhreingerningu hjá OR.

 

Kjarnorkuolía

Fyrir stuttu sagði Orkubloggið frá því hvernig nú er farið að vinna olíu úr gasi. Það allra nýjasta í olíubransanum er þó sú hugmynd að vinna olíu með kjarnorku. Þessi kjarnorkuolía er efni dagsins á blogginu.

Bandaríkin hafa á síðustu árum orðið sífellt háðari olíunni úr Mexíkóflóanum. Þess vegna er mengunarslysið þar núna, þeim talsvert mikið áfall. Mexíkóflóinn og reyndar landgrunnið allt er nefnilega það svæði sem mestar vonir hafa verið bundnar við, til að Bandaríkin þurfi ekki að auka enn frekar á olíuinnflutning sinn.

Það er kaldhæðni örlaganna að einungis örfáum vikum áður en Deepwater Horizon brann og sökk, voru Obama og demókratarnir á Bandaríkjaþingi búnir að lýsa stuðningi við óskir olíufélaganna um olíuleit á landgrunninu út af austurströndinni. Þetta var tímamótaákvörðun, en þau áform eru nú í nokkru uppnámi vegna slyssins á Mexíkóflóa.

Bandaríkjamönnum er mikilvægt að losna undan ægivaldi olíunnar frá OPEC. Þess vegna er slæmt fyrir þá, ef fara þarf hægar í landgrunnsvinnsluna en ráðgert hefur verið. Ekki er síður vont fyrir Bandaríkin að flest bendir til þess að hnignandi olíuvinnsla Mexíkana verði til þess að brátt muni framboðið þaðan hrapa. Mexíkó-olían hefur verið afar þýðingamikil fyrir olíusvolgrarana þarna vestra og þessi þróun er því afleit fyrir Bandaríkjamenn.

En þó svo bæði Mexíkó og Flóinn kunni að skila Bandaríkjunum minni olíu en vonast hefur verið til, er staðan samt ekki alveg vonlaus. Til allrar hamingju fyrir Bandaríkjamenn eru gífurlegar olíulindir rétt norðan við þá. Í hinu stórkostlega landi Kanada. 

Olíuuppsprettan þar hjá grannanum góða í norðri er að vísu mikið til bundin í s.k. olíusandi. Ofsahita þarf til að "bræða" olíuna úr sandklístrinu þarna norður á skógivöxnum sléttum Alberta-fylkis, en sá hiti er fenginn frá gasorkuverum.

Til að þurfa ekki að eyða dýrmætu gasinu í þessa óþverraiðju hafa menn gælt við þá hugmynd að reisa kjarnorkuver útí óbyggðum Alberta, sem framleiða muni hitann fyrir olíusandiðnaðinn sótsvarta. Hugsunin er fyrst og fremst sú að með þessu megi minnka verulega losun gróðurhúsalofttegunda.

Sumum kann að þykja það absúrd hugmynd að ætla sér að byggja kjarnorkuver lengst norður í óbyggðum Kanada. En nú lítur samt út fyrir að þessar hugmyndir geti orðið að veruleika. Og þarna er vel að merkja ekki verið að tala um eitt eða tvö nett kjarnorkuver. Heldur jafnvel tugi nýrra kjarnorkuvera - á svæði þar sem er nákvæmlega engin reynsla af slíkum orkuiðnaði.

Olíusandvinnslan er umdeild, enda veldur þessi tegund af olíuvinnslu hrikalegum náttúruskemmdum. En í heimi sem er háður olíu, er nánast óumflýjanlegt að þessi vinnsla er komin til að vera. Og hún mun að öllum líkindum vaxa hratt, sama hvað hver segir um umhverfisáhrifin.

Olíuvinnsla úr olíusandi er að vísu hressilega dýr. En hún borgar sig engu að síður almennt, svo lengi sem olíuverðið hangir yfir 70 USD tunnan. Olíuverð hefur einmitt verið í þeim hæðum undanfarið og þess vegna er nú horft með glampa í augum til þess að auka olíuvinnslu úr þessum undarlega jarðvegi, sem er gegnsósa af olíuklístri.

Það sýnir vel ásóknina í kanadíska olíusandinn að nú eru Kínverjar byrjaðir að kaupa sig inn í vinnsluna þar. Og setja í það milljarða dollara! Bandaríkjamenn sitja því svo sannarlega ekki einir að þessari drullupollaolíu og þeir munu þurfa að há harðan slag um kanadísku olíuna við aðra olíuþyrsta kaupendur.

Þróunin þarna hefur verið makalaust hröð. Það er ekki langt um liðið síðan barrskógarnir norður í Alberta voru að mestu ósnertir og utan seilingar manna. Helst að þar mætti rekast á fáeina síðskeggjaða og sérvitra veiðimenn í leit að pelsklæddum dýrum. En svo hækkaði olíuverðið - og á undraskömmum tíma voru stærstu skurðgrófur heimsins mættar í greniskóginn langt í norðri og byrjaðar að skófla upp olíusandinum, þar sem áður réðu ríkjum skógabirnir og elgir.

Til að kreista olíudrulluna úr jarðveginum spruttu upp eldspúandi gasorkuver inni í auðnunum þar sem bjórarnir höfðu svo lengi velt sér í ró skógarins og fljótunum sem þar renna í gegn. Á örskömmum tíma hefur þessi óþverravinnsla breiðst út um allan norðurhluta Alberta-fylkis. Fyrir vikið hafa íbúar fylkisins upplifað ævintýralegan vöxt í efnahagslífinu með óþrjótandi atvinnu og tilheyrandi sprengingu í húsnæðisverði. Blessaður hagvöxturinn!

Kannski mætti einfaldlega kalla olíu sem kreist er úr olíusandi með ægihita frá kjarnorkuveri, kjarnorkuolíu! Upphaf þessara hugmynda um kjarnorkuolíu má rekja til þess að fyrir fáeinum árum var stofnað sérstakt fyrirtæki, Energy Alberta Corporation, með þann tilgang að byggja kjarnorkuver í olíusandauðnum Alberta. Markmiðið er að orkuverið verði lítil 2.200 MW og rísi í nágrenni við lítið krummaskuð við Friðarána (Peace River) í Alberta. Jafnvel risaálver á Húsavík eru algerir smámunir miðað við slíka fjárfestingu, sem yrði um 10 milljarðar USD!

Þessi hugmynd varð til þess að byrjað var að fjalla um málið í kanadísku stjórnsýslunni. Stjórnvöld hrifust af því að með þessu gæti Kanada hugsanlega uppfyllt markmið um að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda, þrátt fyrir hratt vaxandi olíusandvinnslu. Gasorkuverin í olíusandvinnslunni losa mikið af slíkum lofttegundum, en kjarnorkuverin eru aftur á móti "hrein" að þessu leyti. Umræðan um loftslagsbreytingar hefur m.ö.o. gert geislavirkan kjarnorkuúrganginn "grænan", þrátt fyrir að frá honum stafi gríðarleg umhverfishætta í aldir og jafnvel árþúsundir. Þetta er skrítinn heimur.

Árið 2007 ákvað þingið í Alberta að unnin yrði sérstök skýrsla um málið. Hún hefur nú litið dagsins ljós og til að gera langa sögu stutta, þá er megin niðurstaðan sú að kostirnir við að nýta kjarnorku í þessum tilgangi séu miklu meiri en ókostirnir.

Þar með er björninn þó ekki unnin fyrir Energy Alberta Corp. Kjarnorkuandstæðingar eru æfir og þar að auki myndi uppbygging kjarnorkuvera í Alberta væntanlega kosta kanadíska skattborgara stórfé. Frá upphafi hefur verið augljóst að verkefnið þarf opinberan stuðning; að framleiða rafmagn með kjarnorku kostar um 70 mills á kílóvattstundina meðan gasorkuver geta skilað sama magni fyrir einungis þriðjunginn af þeirri upphæð. Að sjálfsögðu hafa hvorki orkufyrirtækin né olíusandvinnslan áhuga á að borga þann mismun. Þykir nærtækara að senda reikninginn til almennings.

Þar að auki er kostnaðurinn við að reisa þetta eina kjarnorkuver Energy Alberta áætlaður nettir 10 milljarðar USD - og það er ekki hlaupið að slíkri fjármögnun í kjarnorkuiðnaðinum nema með ríkisábyrgð af einhverju tagi. Draumurinn um kjarnorkuolíu verður m.ö.o. varla að veruleika nema Albertafylki eða kanadíska ríkið komi að málinu og taki fjárhagslegu áhættuna að verulegu leyti á sínar herðar.

Hafa má í huga að ef kjarnorka á að leysa gasorkuverin af hólmi á olíusandsvæðum Alberta er eitt "skitið" 2.200 MW kjarnorkuver til lítils; dugar rétt til að framleiða vesælar 500.000 olíutunnur á dag. Í dag skilar kanadíski olíusandurinn í Alberta um 1,3 milljón tunnum af olíu á dag, þ.a. byggja þyrfti þrjú slík risaver til að geta leyst gasið af hólmi miðað við núverandi framleiðslu.

Búist er við að einungis fáein ár séu í það að olíuframleiðslan þarna verði komin í um 3 milljón tunnur og svo fljótlega i 4 milljónir tunna. Ef þessar framleiðsluáætlanir ganga eftir mun þurfa ný kjarnorkuver upp á ca. 15.400 MW strax árið 2020! Þ.e.a.s. sjö kjarnorkuver, ef hvert upp á 2.200 MW. Og það þyrfti að byrja strax á öllu saman (það tekur einmitt um áratug að reisa kjarnorkuver með öllu tilheyrandi stjórnsýslustússi). Þetta yrði fjárfesting í kringum 70 milljarða USD - á tíu ára tímabili. Það væri svona álíka eins og byggðar yrðu þrjár Kárahnjúkavirkjanir OG þrjú Fjarðarál á Íslandi á einum áratug (m.v. per capita, en Alberta-fylki er um ellefu sinnum fjölmennara en Ísland). Sannkallaður blautur draumur verktakanna!

Það er reyndar svo að kannski verður orkuþörfin í olíusandiðnaðinum ennþá meiri. Til eru ennþá "bjartsýnni" spár sem segja að 2020-2025 muni koma allt að 6 milljón olíutunnur frá kanadíska olíusandinum á hverjum degi. Sú framleiðsla myndi þurfa gríðarlega orku. Enn aðrir láta sig dreyma ennþá villtari drauma og segja að Alberta muni senn verða ný Saudi Arabía, með framleiðslu upp á 8-9 milljónir tunna á dag! Þá værum við að tala um orkuþörf uppá 40 GW til að kreista olíuna úr sanddrullunni og erum nánast komin út fyrir mannlegan skilning. En þetta er fúlasta alvara; sumir Kanadamenn tala um að reisa verði tuttugu kjarnorkuver fyrir olíusandiðnaðinn í Alberta og það helst fyrir 2020.

Það er auðvitað langt í land með að þessi allsherjar kjarnorkuvæðing kanadíska olíusandiðnaðarins verði að veruleika. Og satt að segja er Orkubloggarinn afar vantrúaður á að það verði. Mun líklegra er að menn noti ódýrt gas og gefi skít í takmörk á losun gróðurhúsalofttegunda.

En það gæti samt verið stutt í að fyrsta kjarnorkuverið byrji að rísa þarna - og þá líklega við Peace River. Það verður aldeilis fjör þegar við sjáum einhver dýrustu orkuver heims rísa í óbyggðum Kanada til þess eins að kreista einhverja dýrustu olíudropa heims úr jarðvegi barrskóganna. Og skilja eftir sig þúsundir og aftur þúsundir ferkílómetra af gjöreyddu og olíumenguðu landi.

En við skulum ekkert vera að svekkja okkur á svona fallegu kosninga- og Júróvisjónkvöldi með því að vera eitthvað að velta vöngum yfir ömurlegum umhverfisáhrifum olíusandiðnaðarins. Það er reyndar svo að þeir sem tala fyrir þessum kjarnorkuverum benda á, að þau muni verða umhverfinu miklu betri heldur en að byggja þarna sífellt fleiri eldspúandi gasorkuver. Þetta er sem sagt ekki bara í nafni framfara og hagvaxtar - heldur er kjarnorkuolían líka beinhörð umhverfisvernd. Segja sumir.

 

HS Orka, GGE, Magma Energy, Ísland og orkustefna ESB

Hlutabréf í HS Orku voru nýverið að skipta um eigendur. Þ.e.a.s. að því gefnu að allir skilmálar kaupsamningsins gangi upp.

Seljandinn er Geysir Green Energy (GGE), sem hefur nú síðast verið eigandi að rúmlega 55% hlut í HS Orku. Eigendur GGE eru skv. vef fyrirtækisins einkum þrír stórir hluthafar; Atorka með 41% hlut, sjóður á vegum Íslandsbanka sem kallast Glacier Renewable Energy Fund með 40% hlut, og loks verkfræðifyrirtækið Mannvit með 7% hlut. Hver á þau 12% sem eftir standa hefur Orkubloggarinn ekki vitneskju um, en kannski það séu starfsmenn GGE. En af þessum þremur stóru hluthöfum má líklega segja að Mannvit sé eini "raunverulegi beini eigandinn"; Íslandsbanki er í höndum einhverra lítt þekktra kröfuhafa og Atorka mun vera í álíka stöðu.

Hverjir eru kröfuhafar GGE er óljóst, en þar standa íslensku bankarnir væntanlega fremstir. Og það virðist augljóst að bæði Íslandsbanki og kröfuhafar Atorku vilja losna við eigur GGE og greiða úr þeirri ævintýralegu skuldflækju sem þar var búin til, meðan fyrirtækið var eitt af draumadjásnum FL Group þeirra Hannesar Smárasonar og Jóns Ásgeirs.

Reyndar er það svo að skv. nýlegri kynningu GGE virðist fyrirtækið vera í mesta blóma. Það þykir Orkubloggaranum svolítið bratt. Ársreikningur GGE vegna 2009 hefur að vísu enn ekki verið birtur, þ.a. að það liggja afskaplega litlar upplýsingar fyrir um stöðu GGE. Fyrirtækisins sem til skamms tíma var aðaleigandi þriðja stærsta orkuframleiðanda á Íslandi. Eftir fyrstu einkavæðingu íslensks orkufyrirtækis, sem átti sér stað árið 2007 eins og flestum ætti að vera kunnugt.  Í reynd virðist GGE hafa verið lítið annað en enn eitt innleggið í fjármálabóluna sem blásin var upp á Íslandi. Sennilega má þjóðin þakka forsjóninni fyrir að loksins sé kominn alvöru bissness-maður að jarðvarmarekstrinum á Suðurnesjum.

Já - þá erum við komin að kanadíska jarðvarmafjárfestinum Magma Energy. Sem er kaupandinn að hlut GGE í HS Orku og verður þar með eigandi að 98,53% hlut í HS Orku. Formlega er það reyndar sænskur armur Magma, sem kaupir bréfin. Sumir vilja endilega nefna þetta sænska fyrirtæki skúffufyrirtæki - væntanlega í háðungarskyni eða til að gera kaupin tortryggileg - en þessi leið er í reynd nauðsynleg til að fyrirtæki utan EES geti keypt íslenskt orkufyrirtæki. Af hverju Magma vildi fremur stofna millilið í Svíþjóð fremur en í einhverju öðru landi innan EES eða ESB er svo önnur saga. Staðreyndin er engu að síður sú að enginn annar en Magma Energy treysti sér til að kaupa hlut GGE í HS Orku. Hvorki önnur orkufyrirtæki útí heimi, íslensku lífeyrissjóðirnir né aðrir höfðu áhuga. Það er reyndar sérstakt umhugsunarefni af hverju í ósköpunum langtímafjárfestar eins og lífeyrissjóðirnir, höfðu ekki áhuga. En það er önnur saga og verður ekki velt vöngum yfir því hér að þessu sinni. 

Af einhverjum ástæðum er talsverður fjöldi fólks á Íslandi afskaplega mikið á móti þessum eigendaskiptum. Þar sem einn einkaaðili er að selja öðrum einkaaðila hlut i HS Orku. Og tala um að það "verði að stöðva þetta". Þeir hinir sömu vilja þá væntanlega frekar að einhverjir ótilgreindir kröfuhafar nái yfirráðum yfir HS Orku, fremur en fyrirtæki sem sérhæfir sig í jarðvarmafjárfestingum og þarf t.a.m. að lúta öllu reglum kanadísku kauphallarinnar i Toronto um upplýsingaskyldu og annað. En þar er Magma Energy skráð.

Jamm - þetta veldur miklu uppnámi hjá sumum íslenskum stjórnmálamönnum. Þeir hinir sömu ættu kannski að minnast þess að Ísland er aðili að innri markaði ESB & EES. Þar af leiðandi er fátt sem gæti komið í veg fyrir að aðilar utan Íslands - en innan ESB eða EES - kaupi upp ekki aðeins íslensk orkufyrirtæki heldur líka land þar sem orku er að finna. Þessi staðreynd hefur legið fyrir í fjölda ára og þess vegna er upphlaupið núna svolítið hlægilegt.

Þar að auki ættu íslenskir stjórnmálamenn að minnast þess er það opinber stefna af hálfu ESB að öll gömlu ríkisorkufyrirtækin verði skráð á hlutabréfamarkað og einkavædd. Þetta er einfaldlega þáttur í einni mikilvægustu stoð ESB; að innan sambandsins verði einn sameiginlegur innri orkumarkaður sem njóti mikils viðskiptafrelsis

Undanfarin ár hefur mikil vinna verið lögð í það hjá stofnunum ESB og stjórnvöldum aðildarríkjanna að koma á þessum sameiginlega orkumarkaði. Og þetta er vel á veg komið. Einn þáttur í orkustefnu ESB gengur út á skráningu og sölu á orkufyrirtækjum innan ESB, sem áður voru í ríkiseigu.  Af fljótlegri yfirreið fær Orkubloggarinn ekki betur séð en að einungis fimm af 24 stærstu orkufyrirtækjum í Evrópu séu enn í ríkiseigu. Það er sem sagt svo að núna eiga einkaaðilar hlut í næstum öllum stærstu orkufyrirtækjunum innan ESB. Og þó svo sum þeirra séu enn að talsverðu leyti í eigu ríkisins, eru þarna á meðal orkufyrirtæki sem eru komin í 100% eigu einkaaðila.

Og af því Orkubloggarinn er nú staddur í henni Kóngsins Köben má nefna að flest bendir til þess að danska ríkisorkufyrirtækið Dong Energi verði tuttugasta stórorkufyrirtækið í Evrópu sem ríkið selur meirihlutann stóran hluta í. Ekki bara af því slík sala sé eitthvert metnaðarmál Venstre, sem hér ráða ríkjum í Folketinget. Heldur einfaldlega vegna þess að þetta er hluti af frelsisvæðingu orkugeirans, sem er grundvallaratriði í stefnu ESB.

Á Íslandi situr ríkisstjórn sem hefur tekið þá gríðarlega stóru ákvörðun að sækja um aðild Íslands að ESB. Orkubloggarinn hefur vel að merkja ávallt verið Evrópusinnaður - þó svo sú skoðun bloggarans hafi hikstað nokkuð hressilega vegna framkomu Breta, Hollendinga og ESB í Icesave-málinu. Orkubloggarinn er sem sagt fremur jákvæður í garð ESB - en skilur samt líka vel þá sem sjá hættur í slíkri aðild. Og þ.á m. þá sem telja það grundvallaratriði að orkufyrirtækin á Íslandi verði í eigu "þjóðarinnar"; þ.e.a.s. ríkisins. En hvað sem líður skoðunum bloggarans á ESB-aðild, þá er nokkuð augljóst að aðild Íslands að ESB og skilyrðislaus eign íslenska ríkisins á orkufyrirtækjunum mun varla geta farið saman. Það væri a.m.k. algerlega á skjön við yfirlýsta orkustefnu sambandsins.

Einkennilegast er þó æpandi stefnuleysi ríkisstjórnarinnar í málinu. Skipan orkumála hlýtur að vera eitthvert allra þýðingarmesta atriðið hjá sérhverri ríkisstjórn. Hvernig getur það gengið upp, að íslenska ríkisstjórnin sendi inn umsókn í ESB - á sama tíma og annar ríkisstjórnarflokkurinn virðist algerlega andsnúinn því að útlendingar eða jafnvel einkaaðilar yfirleitt geti átt í íslensku orkufyrirtækjunum? Er líklegt að ESB taki umsókn frá slíkri ríkisstjórn alvarlega? Menn hljóta satt að segja að veltast um af hlátri á skrifstofum ESB - og veitir sennilega ekki af smákátínu þar í hinni hrútleiðinlegu Brussel.

Þetta upphlaup út af Magma er í besta falli kjánalegt - en sýnir því miður að landið okkar er í reynd stjórnlaust. Kannski er ekki skrítið að stór hluti þjóðarinnar lýsi frati á fjórflokkafúskið á Íslandi og halli sér að grínistum.

 

Svarta Perlan

Hollywood tók upp á því að nefna sjóræningjaskip Svörtu Perluna. Í huga Orkbloggarans eru það þó knattspyrnusnillingarnir Péle og Eusébio sem eru hinar einu sönnu svörtu perlur.

En nú er enn komin fram ný kolsvört perla - sem er sannkölluð risaperla. Perluverksmiðjan í Persaflóaríkinu Katar.

Þessi glænýja Svarta Perla er sko ekkert smáræði. Um er að ræða einhver stærstu framkvæmd í heiminum öllum. Og þá allra stærstu í gas- og olíuiðnaði nútímans. Versmiðjan kallast fullu nafni Pearl Gas to Liquids Plant og þar verður gasi frá stærstu gaslind heimsins umbreytt í ýmis konar olíuafurðir; ekki síst díselolíu og flugvélabensín.

GTL (gas to liquids) er að verða meiriháttar iðnaður. Jafnvel þó svo þetta sé mjög orkufrek framleiðsla og hafi lengst af þótt með ólíkindum dýr leið til að framleiða olíuafurðir - þegar miklu ódýrara var að stinga bara strái i sandinn og láta olíuna spýtast upp - er GTL orðið að veruleika.

Olía, gas og kol eiga það sammerkt að vera mislangar kolvetniskeðjur. Með efnafræði og orku að vopni er unnt að leika sér með þessi kolmónoxíð- og vetnissambönd og vinna hefðbundnar olíuafurðir úr bæði kolum og gasi.

Þekktasta aðferðin til þess er kölluð Fischer-Tropsch; kennd við þýsku efnafræðingana Franz Fischer og Hans Tropsch. Þeir þróuðu þessa aðferð strax á 3ja áratug 20. aldar og hernaðarvél Nasismans gekk að verulegu leyti fyrir díselolíu, sem unnin var með Fischer-Tropsch aðferð úr hinum miklu kolanámum Þriðja ríkisins. Fyrir vikið var þýski bærinn Pölitz (nú Police í Póllandi) sprengdur í tætlur af flugvélum Bandamanna, en þar var ein mikilvægasta verksmiðjan staðsett. Reyndar vill svo skemmtilega til að verksmiðjan sú var að mestu í eigu bandaríska Standard Oil; dótturfyrirtækið í Þýskalandi hét Deutsch-Amerikanische Petroleum Gesellschaft. En það er önnur saga.

Á ensku er samheitið synthetic fuel eða synfuel notað yfir fljótandi eldsneyti af þessu tagi, sem unnið er úr öðrum kolvetnisgjöfum en olíu. Lengst af var synfuel einungis unnið úr kolum og enn þann dag í dag eru kol algengasta hráefnið við að vinna olíuafurðir úr öðrum kolvetnisgjöfum en olíu. Er þá talað um CTL (coal-to-licuids).

Suður-Afríkumenn tóku snemma upp á því að vinna díselolíu með þessu móti, vegna mikilla kolaauðlinda þar í landi - og þó ekki síður sökum þess að viðskiptabannið vegna aðskilnaðarstefnu stjórnvalda hvíta minnihlutans olli þeim vandræðum við að útvega sér olíu. S-Afríska fyrirtækið Sasol náði að þróa svo árangursríka tækni að enn þann dag í dag er það stór og ábatasamur bransi hjá fyrirtækinu að umbreyta kolum í olíuafurðir. Jafnvel þó svo S-Afríka sé löngu aftur komin í samfélag þjóðanna og geti því keypt olíuafurðir hvar sem er. Og jafnvel þó svo þetta sé afar orkufrekur iðnaður sem losar mikið af gróðurhúsalofttegundum, þá er Sasol á blússandi ferð.

Í dag er nánast allri díselolíuþörf þessarar 50 milljóna manna þjóðar þarna syðst í Afríku mætt með CTL verksmiðjum. Og Sasol er komið í útrás til annarra landa, sem vilja nýta kolin sín með þessum hætti.

Það voru aftur á móti ljúflingarnir hjá Shell sem áttuðu sig manna fyrstir á því að það væri tóm vitleysa að láta kolin vera einu uppsprettu synfuel. Þeir Skeljungarnir töldu vel mögulegt að gera góðan bissness úr því að nýta venjulegt gas (náttúrugas; metan) til að framleiða olíuafurðir í stórum stíl með samskonar aðferð eins og notuð er í CTL-iðnaðinum. Og árið 1993 opnaði Shell fyrstu verksmiðjuna af þessu tagi í Bintulu á Malasíu-hluta eyjunnar Borneó, en þar utan við ströndina eru miklar gas- og olíulindir. Draumurinn um GTL (gas to liquids) var orðinn að veruleika.

Gasið sem fer í vinnsluna hjá Bintulu er m.a. notað til að framleiða fljótandi flugvélaeldsneyti. Sem er að flestu leyti samskonar eins og hefðbundið flugvélabensín úr hráolíu. Reyndar er "gasflugvélabensínið" með minna af ýmsum mengandi efnum og þykir því vera umhverfisvænna; t.d. er nær enginn brennisteinn í því.

Þetta flugvélaeldsneyti úr gasinu var notað í fyrsta sinn á farþegaþotu snemma árs 2008. Þar var á ferðinni risaþotan Airbus A380, sem flaug frá Bretlandi til Toulouse í S-Frakklandi, en það er álíka löng flugleið eins og milli Keflavíkur og Glasgow. Ofurbelgurinn A380 eru fjögurra hreyfla og var nýja eldsneytið einungis notað á einn hreyfilinn, en hinir þrír gengu fyrir venjulegu flugvélabensíni. Ferðin gekk að óskum og nú er gert ráð fyrir að stór hluti framleiðslunnar frá nýju Perluverksmiðjunni í Katar muni einmitt verða flugvélabensín.

Þróunin í gasbransanum síðustu árin hefur verið ævintýraleg. Gæti farið svo að gasáhuginn muni jafnvel þurrausa fjármagn sem hefur verið að horfa til endurnýjanlegrar orku. Ódýrt gas gæti valdið því að orkumarkaðurinn verði miklu fastheldnari á kolvetnisorkuna en margur hefur vonast til. Og hlutfall endurnýjanlegrar orku myndi þá etv. vaxa hægar en spáð hefur verið af mörgum spekingnum.

Ýmsir eru þó enn á því að þróunin verði sú að olía, kol og gas verði brátt á undanhaldi sem helstu orkugjafar mannkyns. Að "skítuga" orkan muni víkja fyrir grænni orku frá endurnýjanlegum auðlindum vatns, vinds og sólar. Hækkandi olíuverð, mikill vilji Vesturlandabúa til að verða a.m.k. minna háður arabísku olíunni og rússneska gasinu og viljinn til að minnka losun gróðurhúsalofttegunda, mun væntanlega auka eftirspurn eftir endurnýjanlegri orku umtalsvert. En hin raunverulegu vatnaskil í orkubúskap heimsins kunna samt að verða allt önnur. Svo gæti farið að 21. öldin verði einfaldlega öld gassins. Gasöldin!

Olía úr gasi! Og þetta er sem fyrr segir ekki einu sinni ný tækni, heldur byggir á gamalli uppgötvun Þjóðverja. Það eru nýjar aðferðir við að ná gasi úr jörðu sem valda því að framboð af gasi hefur stóraukist á allra síðustu árum. Fyrir vikið hefur verð á gasi farið lækkandi miðað við olíuverð og nú er verðmunurinn orðinn svo mikill að það borgar sig að nota gasið til að búa til olíuafurðir eins og t.d. díselolíu. Gas er m.ö.o. orðið hagkvæm uppspretta að nýjum olíulindum.

Stærsta gaslind veraldar er undir Persaflóanum, örskammt út af strönd Katar. Íslandsvinirnir þar eru aftur á móti afar fjarri helstu gasmörkuðum heimsins og ekki mjög fýsilegt að flytja allt þetta gas um rör til t.d. Evrópu. Þess í stað hafa Arabarnir í Katar reist sérstakar verksmiðjur sem umbreyta gasinu í fljótandi form (LNG). Svo sigla sérhönnuð tankskip með fljótandi gasið til Japan, V-Evrópu og víðar. En þegar verð á olíu fór að hækka almennilega og var farið að nálgast 40 dollarana sáu Katararnir og Shell tækifæri til að nýta brautryðjendaþekkingu hinna síðarnefndu. Og einfaldlega umbreyta hræbillegu gasinu úr ofurlindunum innan lögsögu Katar yfir í rándýrar olíuafurðir.

Og nú er þetta að verða að veruleika þarna í eyðimörkinni. Hin risastóra Perluverskmiðja í Katar er risin og styttist í að framleiðslan fari í gang.

Kostnaðurinn hefur reyndar orðið margfaldur á við það sem áætlanir gerðu ráð fyrir. Árið 2003 þegar ákveðið var að ráðast í verkefnið var kostnaðaráætlunin 5 milljarðar USD. En vegna gríðarlegra hækkana á stáli og fleiri hráefnum árin þar á eftir reyndist þetta gjörsamlega marklaus tala.

Árið 2007 var kostnaðaráætlunin leiðrétt og sögð vera 18 milljarðar dollar, en skv. nýjustu tölum verður heildarkostnaðurinn 22-24 milljarðar USD! En vegna þess að olíuverð er miklu hærra nú en var þegar fyrstu áætlanirnar voru gerðar, stefnir allt í að þetta verði dúndrandi bissness hjá Shell og Köturunum hjá Qatar Petroleum (sem er helsta orkufyrirtæki Katarska ríkisins). Í dag er olíuverðið u.þ.b. helmingi hærra en hið lauflétta break-even vegna Perlunnar, sem miðast við að olíutunnan sé í um 40 dollurum. Sem sagt barrrasta bjart framundan fyrir Perluna.

Perluverksmiðjan er með tífalda afkastagetu á við Bintulu í Malasíu og mun framleiða um 140 þúsund tunnur af olíuafurðum á degi hverjum; mest díselolíu og flugvélabensín. Þetta eldsneyti hefur ýmsa kosti umfram það þegar það er unnið úr olíu. Fyrir vikið má jafnvel búast við að unnt verði að selja það eitthvað dýrara en sullið úr olíunni.

Auk díselolíu og flugvélaeldsneytis mun Perluverksmiðjan framleiða verulegt magn af ýmsum gastegundum; t.d. etan (C2H6) sem er notað í efnaiðnaði ýmiss konar. Og til marks um stærðina má nefna að þessi eina GTL-verksmiðja í Katar mun skila af sér jafn miklum olíuafurðum eins og nemur allri olíuframleiðslu Shell í olíuríkinu Nígeríu! Enda kalla menn hjá Shell nú Perluna Nýju-Nígeríu.

Þó svo flugvélabensín úr gasi komi enn sem komið er einungis frá Shell-verksmiðjunni í Bintulu í Malasíu, eru Katararnir farnir að búa sig undir framtíðina. Í október á liðnu ári (2009) lét Qatar Airways fylla eina af Airbus A340-600 farþegaþotunum sínum af þessu nýja flugvélaeldsneyti og svo var flogið beinustu leið frá Gatwick til Doha. Þetta sex klukkustunda flug gekk auðvitað eins og í sögu og nú spá þeir hjá Airbus því að eftir tvo áratugi muni allt að 30% af öllu flugvélaeldsneyti verða unnið úr öðru en hráolíu. Líklegast er að það verði einmitt nýja GTL-þotueldsneytið sem verði þar sigurvegarinn.

Allt stefnir í að framleiðslan í Perlunni fari í gang seint á þessu ári (2010) og komist á fullt snemma 2011. Og þó svo Skeljungarnir viðurkenni að kostnaðurinn sé orðinn svimandi hár, þá bera þeir sig vel. Enda eru horfur á að Perlan skili þeim um 6 milljörðum dollara í tekjur á ári. Payback-tíminn verði sem sagt ekki nema 4-5 ár. Þær áætlanir miðast við að olíuverð haldist í um 70 dollurum tunnan.

En þrátt fyrir að eldsneytisframleiðsla Perlunnar muni jafngilda allri olíuframleiðslu Shell í Nígeríu og að herlegheitin kosti allt að 24 milljarða USD, átta lesendur sig kannski alls ekki á því hversu mikið risaverkefni þetta er. Nefna mætti að starfsmannafjöldinn við að reisa kvikyndið hefur verið yfir 50 þúsund. Já- fimmtíu þúsund bullsveittir mannlegir maurar hafa nú í rúm fjögur ár sveiflað skóflum sínum og hömrum þarna í eyðimörkinni á Ras Laffan iðnaðarsvæðinu um 80 km norður af Doha.

Perlan er ekki eina nýja stórframkvæmdin í Katar; þarna eru líka að rísa nokkrar nýjar LNG-verksmiðjur upp á tugi milljarða dollara. Og það er meira að segja nú þegar búið að setja þarna i gang eina nýja GTL-verksmiðju; i fyrra var ræst 34 þúsund tunna framleiðsla Oryx, sem er samstarfsverkefni S-Afríska Sasol og Qatar Petroleum.

Litlum sögum fer af áhyggjum Katara af þensluáhrifum þessara stórframkvæmda. Fjárfestingin í Perluverksmiðjunni einni jafngildir um tuttugu Kárahnjúkavirkjunum (en mannfjöldinn í Katar er einungis um fimm sinnum fleiri en á Ísland). Nánast allt hráfni í þessa gígantísku framkvæmd og sömuleiðis vinnuaflið (50 þúsund starfsmenn) er innflutt. Orkubloggið hefur þó engar spurnir af áhyggjum Katara um "mjúka eða harða lendingu" þegar framkvæmdunum líkur. Það er reyndar svo að riyalinn - myntin í Katar - hefur í áratugi verið tengdur við Bandaríkjadal. Og þar að auki eru kannski litlar líkur á öðru en að áframhaldandi fjárfestingar muni streyma til Katar, sem ræður yfir mestu gaslindum heimsins. 

Ofboðslegar gaslindirnar í lögsögu Katar gera landið að ríkasta ríki heims (miðað við fólksfjölda). Og fyrir vikið er ríkisfyrirtækið Qatar Petroleum eitt það allra stærsta í gjörvöllum olíu- og gasiðnaðinum. Einungis Saudi Aramco í Saudi Arabíu og ríkisolíufélagið í Íran búa yfir ámóta kolvetnisauðlindum. Svarta Perlan hefur því augljóslega forsendur til að vera stærri framkvæmd en flest annað í heimi hér. En kannski er eftirfarandi myndband frá ljúflingunum hjá Shell, einfaldlega best til þess fallið að lýsa þessari risaframkvæmd, sem GTL-Perluversmiðjan er:

 

 

 

Spennandi Valorka

Sjávarorka er grein á  orkutrénu, sem Orkubloggarinn hefur séð sem áhugaverðan möguleika fyrir Íslendinga til að þróa nýjan iðnað, sem gæti orðið mikilvægur fyrir íslenskt efnahagslíf.

Það að beisla sjávarorkuna er ennþá tækni á fósturstigi. Rétt eins og var um vindorkuna fyrir rúmum 30 árum. Ef rétt yrði haldið á spöðunum hér, gæti Ísland mögulega orðið jafn heimsþekkt fyrir sjávarorkutækni, rétt eins og Danmörk er í vindorkunni. 

Þarna er eftir talsverðu að slægjast. Til samanburðar þá var veltan í vindorkunni á síðasta ári um 40 milljarðar EUR (þ.e. árið 2008; tölurnar vegna 2009 liggja ekki enn fyrir). Á sultugengi kreppunnar jafngildir þetta næstum sjö þúsund milljörðum ISK.

Minnumst þess líka að danska Vestas er stærsta vindorkufyrirtæki veraldar, þýska Siemens Wind er með aðalstöðvar sínar á Jótlandi og rannsóknamiðstöð indverska Suzlon Wind Energy er í Danmörku. Þessi árangur Dana í vindorkunni er afspengi þolinmóðrar stefnu danskra stjórnvalda gagnvart vindorku. Með sama hætti gætu íslensk stjórnvöld skapað hér heimsins mest aðlaðandi umhverfi fyrir sjávarorkuiðnaðinn. En til að svo megi verða þarf framsyni og metnað.

Um sjávarorkutæknina má kannski segja að þar séu menn enn nánast á byrjunarreit. Meðan bæði vindorka og sólarorka hafa í áratugi þróast yfir í risastóran iðnað, er sjávarorkan að mestu ennþá bara hugmynd eða möguleiki. Möguleiki sem reyndar yrði einhver sá áhugaverðasti í endurnýjanlegri orku ef fram kæmi tækni sem byði upp á þann möguleika að virkja afl sjávar í stórum stíl með hagkvæmum hætti.

Það er margt að gerast á þessum vettvangi og mörg sjávarorkufyrirtæki eru komin fram með athyglisverðar prótótýpur. Sem þau auðvitað öll segja að hafi æðislega möguleika og verði brátt sannreynd og samkeppnishæf tækni í raforkuframleiðslu. Um þetta má t.d. lesa í fyrri færslum Orkubloggsins um sjávarorkuna.

Stundum virðist hugmyndaflugið á þessum vettvangi einkennast meira af kappi en forsjá. Enn sem komið er virðist hringurinn lítt vera farinn að þrengjast um hver besta lausnin verður. Menn bjástra m.a. við að nýta ölduhreyfingar sem þrýstiafl og eru líka með alls konar svolítið sérkennilegar hugmyndir um hvernig nýta megi sogkraft frá brimi sem skellur á klettaströnd til að knýja túrbínu. Þetta síðastnefnda er hugmynd sem hefur m.a. verið í skoðun við Færeyjar, en frændur okkar þar hafa hvorki jarðvarma né umtalsvert vatnsafl og langar mikið að reyna að beisla vindinn og/eða sjóinn til raforkuframleiðslu. Það hefur því miður enn ekki ræst.

Sem dæmi um aðra svolítið  skrítna en skemmtilega hugmynd í sjávarorkunni má nefna apparat sem ástralska fyrirtækið BioPower hefur þróað. Og nú ætla Ástralirnir að prófa tækið í sjálfum San Francisco flóanum í samstarfi við borgayfirvöld í þeirri miklu hippa- og nýsköpunarborg. Þó svo nafnið BioPower minni kannski meira af fjósalykt (lífmassa) heldur en sjávarangan, er þetta hreinræktað sjávarorkufyrirtæki. Og nær Sílikondal komast menn varla í sjávarorkuiðnaðinum. Þetta er því kannski rakið vinningsdæmi?

Flest könnumst við við það hvernig þang sveiflast rólega til og frá í takti við hreyfingu sjávar. Það er einmitt sú hreyfiorka sjávar sem áströlsku ljúflingarnir hjá BioPower hyggjast nýta. Tæknin hjá BioPower felst í apparati sem kallast BioWave og er eins konar manngert þang sem mun hreyfast til í sjónum og sú hreyfing nýtt til að skapa vökvaþrýsting sem knýr túrbínu í landi. M.ö.o. þá er eins konar belgjum eða blöðkum komið fyrir á hafsbotni skammt utan við ströndina og þar hreyfast þær til og frá í sjónum og virka eins og pumpa sem gengur fyrir afli sjávar.

Fyrstu tækin í þessari tilraun í San Francosco-flóanum eiga hvert um sig að hafa aflgetu upp á 250kV, en stefnt er að 1 MW afli innan tíðar. BioPower vonast til að innan örfárra ára verði unnt að setja upp allt að hundrað slík samtengd tæki, sem verður þá 100 MW sjávarvirkjun! Sem myndi framleiða raforku fyrir góðan slatta af íbúum San Francisco.

Enn sem komið er, er þó allsendis óvíst að þessi veltikallatækni geti skilað því sem til er ætlast; stöðugri og tiltölulega ódýrri raforku. Þó svo apparatið líti vel út á teikningum er Orkubloggarinn meira trúaður á að einhvers konar samtvinnun og/eða útfærsla á hefðbundinni vatnsafls- og vindorkutækni sé hagkvæmasta og raunhæfasta leiðin til að beisla orku sjávar.

Takist mönnum t.d. að framleiða ódýrt tæki sem byggist á tiltölulega vel þekktri tækni en getur nýtt straumhraðann í sjónum mun betur en hingað til, gæti það orðið að alvöru stóriðnaði. Það skemmtilega er að hér á Íslandi er nú verið að smiða tæki, sem hugsanlega gæti orðið mikilvægur þáttur í að stuðla að slíkum tímamótum.

Mikill fjöldi fyrirtækja vinnur að alls konar útfærslum í að nýta sjávarorkuna; ekki síst á Bretlandseyjum og líka talsvert í Bandaríkjunum, Ástralíu og víðar. En íslenska straumhjólið hjá Valorku gæti hugsanlega skotið þeim öllum ref fyrir rass.

Eldhuginn að baki Valorku er maður að nafni Valdimar Össurarson. Valdimar er m.a. þekktur fyrir þróun viðvörunarbúnaðar vegna snjóflóða og sérstakrar líflínu fyrir smábátasjómenn og situr í stjórn Samtaka frumkvöðla og hugvitsmanna. Nú síðast hefur hann unnið að þróun tækis, sem gæti valdið þáttaskilum í sjávarorkuiðnaðinum. Þar er á ferðinni straumhjól, sem ætlað er að ná betri nýtingu en flest annað sem hefur komið fram á þeim vettvangi til þessa. Straumhjólið er túrbína (hverfill) sem á að geta nýtt hægstrauma, svo sem sjávarfallastrauma eða hægstreymandi fallvötn, en gæti mögulega líka nýst í vindrafstöðvar.

Valdimar hefur nú þegar smíðað nokkrar útgáfur af hverflinum og leggur áherslu á að hann verði sem einfaldastur en um leið sterkbyggður. Á vef Rannís segir m.a. "Hverfillinn er í 3 megingerðum sem allar byggja á þverstæðum ási við straumstefnu. Gerðir 1 og 2 eru með aðskildum hallandi öxlum og vélrænni opnun blaða, en gerð 3 er á heilum öxli; með straumopnun blaða og vinnur við gagnstæða straumstefnu án skiptibúnaðar". Framundan eru prófanir í straumkeri og mælingar á afköstum, en að því búnu er ráðgert að smíða frumgerð (prótotýpu) til prófunar í sjó. Það verður vonandi ekki síðar en á næsta ári (2011).

Í þessu sambandi er athyglisvert að ef marka má nýtt álit INSEAD  viðskiptaháskólans fræga, þá er Ísland hvorki meira né minna en mesta nýsköpunarland veraldar! Í nýjustu skýrslu ljúflinganna hjá INSEAD rauk Ísland upp úr tuttugasta sætinu frá fyrra ári og felldi sjálfan frumkvöðlarisann Bandaríkin úr efsta sætinu (nálgast má skýrslu þeirra í heild hér; nokkuð þungt skjal). Og INSEAD er jú ekki aldeilis hver sem er. Þetta hljóta því að teljast talsverð tíðindi.

Flestir sem vinna að nýsköpun á Íslandi þekkja það hversu hroðalegur skortur er hér á áhættufjármagni. Hvort sem er lánsfé eða hlutafé. Frumkvöðlastarf án slíks bakhjarls hlýtur ávallt að eiga erfitt uppdráttar. Þess vegna er kannski ofurlítið sérkennilegt að Íslandi sé skipað í fyrsta sætið í þessara skýrslu INSEAD.

Hvað um það. Hér á Íslandi er vissulega ýmislegt athyglisvert að gerast í nýsköpun. En því miður er hætta á því að áhugaverð verkefni eins og straumhjólið hjá Valorku verði ekki fullunnin, vegna skorts á þolinmóðu áhættufjármagni. Orkubloggarinn er engu að síður bjartsýnn um að Valdimar nái að þróa hugmynd sína áfram - og í framhaldinu vonandi að vekja áhuga öflugra tæknifjárfesta.

Ef það gengur eftir er reyndar ekki ólíklegt að tækniþekkingin myndi samt hverfa úr landi; t.d. til Bretlands sem í dag hlúir miklu meira og betur að þessum geira endurnýjanlegrar orku en nokkur önnur stjórnvöld. Til að mögulegt sé að Ísland ávinni sér sess í sjávarorkuiðnaði þarf að grípa hér til sértækra aðgerða; t.d. skapa þessum geira sérstaklega hagstætt skattaumhverfi sem myndi laða fjárfestingar í sjávarorkutækni hingað til lands. Og það væri örugglega bara hið besta mál fyrir Valorku og þróun á íslensku hugviti, ef hingað kæmu erlend sjávarorkufyrirtæki.

Iðnaðarráðherra; taktu nú af skarið og komdu einhverju alvöru og áþreifanlegu í framkvæmd! Byrja strax á frumvarpi um fjárfestingaumhverfi sjávarorkufyrirtækja.

 

Deepwater Horizon

Það stefnir í mesta olíumengunarslys í Mexíkóflóa í þrjátíu ár.

Fyrir um tíu dögum kviknaði eldur á olíuborpallinum Deepwater Horizon og varð sprenging, sem olli því að nokkrir af áhöfninni fórust. Pallurinn stóð brátt í ljósum logum og sökk um sólarhring síðar.

Olían heldur áfram að streyma úr borholunni og er ófyrirséð hversu mikið tjónið verður. En ef illa fer gæti þetta mengunarslys jafnvel slagað í megamengunina, sem varð vegna bilunarinnar í Pemex-pallinum Ixtoc innan lögsögu Mexíkó árið 1979. Þá hreinlega gusaðist olía úr borholunni beint í sjóinn í heila tíu mánuði!

Það er BP sem er stærsti hluthafinn í verkefninu sem Deepwater Horizon var að stússa í og hefur félagið þegar fengið talsvert högg áhlutabréfamörkuðum vegna slyssins. Það er reyndar svo að pallurinn er leigður frá risaborunarfyrirtækinu Transocean og ekki útilokað að ábyrgð vegna slyssins muni að einhverju leyti leggjast á Transocean. Niðurstaða þar um mun þó varla liggja fyrir fyrr en eftir löng málaferli vestur í Bandaríkjunum.

Deepwater Horizon var að mörgu leyti dæmigerður flotpallur, sem hannaður er til olíuborunarverkefna á miklu dýpi. Þetta var nú samt enginn venjulegur pallur, því þarna var á ferðinni sannkallaður meistari djúpsins. Undanfarinn áratug hefur pallurinn verið á flakki um Mexíkóflóann og borað nokkra gríðarlega djúpa brunna fyrir olíufélögin, sem undanfarin ár hafa gert dauðaleit að olíu á djúpinu mikla - bæði utarlega í Flóanum og í gljúfrunum sem teygja sig inn eftir landgrunninu.

Þessi fljótandi borpallur á hvorki meira né minna en heiðurinn af dýpstu olíuborholu heimsins til þessa. Það var í september í fyrra (2009) að Deepwater Horizon boraði niður á rúmlega 10,5 km dýpi og þar af rétt rúmlega 9 km undir hafsbotninn! Umræddur ofurbrunnur er á svæði nefnist Tíber og er ein af þessum svakalegu olíulindum sem fundist hafa undir Mexíkóflóanum á allra síðustu árum. Vinnsla af svo miklu dýpi er þó gríðarlega erfið og flókin, enda er þarna komið niður í ofsalegan hita. Þess vegna má líka lítið út af bera til að illa fari - eins og nú hefur gerst.

Eftir glæsilegan árangur sinn við Tíber s.l. haust hélt Deepwater Horizon á vit nýrra ávintýra í Flóanum. Að reit nr. 252 í Mississippi-gljúfrinu, einungis um 40 sjómílur suður af strönd Louisiana. Svæðið þarna kallast Macondo og voru vonir bundnar við að þar mætti ná niður á enn eina risaolíulind. Og það þótti sterkur leikur hjá BP þá um haustið, að tryggja sér leigu á pallinum langt fram á árið 2013. Jafnvel þó svo dagsleigan sé hálf milljón dollarar!

En skjótt skipast veður í lofti. Nú er saga hins glæsta Deepwater Horizon skyndilega öll. Eftirmálinn gæti þó orðið ennþá lengri. Ellefu manns munu hafa farist við sprenginguna (áhöfnin á pallinum varsamtals 126 manns). Leifarnar af pallinum hvíla á hafsbotni og nú streymir olía upp úr borholunni af óradýpi án þess að neitt virðist við ráðið.

Menn eru jafnvel farnir að líkja þessu við mengunarslysið sem varð í Alaska þegar risaolíuskipið Exxon Valdez strandaði á rifinu kennt við hinn alræmda en bráðsnjalla skipstjóra William Bligh. Það var í mars 1989 og þó svo oft hafi miklu meiri olía lekið í sjóinn en frá Exxon Valdez eru afleiðingar mengunarinnar taldar gera slysið eitthvert alversta olíumengunarslys allra tíma. A.m.k. fram til dagsins í dag, þegar Deepwater Horizon kann að taka við þeim vafasama heiðri.

Til samanburðar má nefna að talið er að alls hafi lekið "skitnar" 250-260 þúsund tunnur af olíu frá Exxon Valdez. Olían sem fór í sjóinn frá Ixtoc-brunninum í alls tíu mánuði nam um 10-30 þúsund tunnum á dag! Sem sagt hugsanlega allt að 9 milljón tunnur af olíu í sjóinn þar - þó svo opinbera talan sé reyndar 3-4 milljón tunnur. Sennilega veit enginn fyrir víst hversu mikil olía þetta var, sem þá lak út í Flóann í lögsögu Mexíkó, en það má a.m.k. fullyrða að það hafi jafngilt nokkrum stútfullum risaolíuskipum. Ixtoc var sannkölluð martröð, en sökum þess að slysið var í lögsögu Mexíkó var lítið um hreinsunaraðgerðir - a.m.k. í samanburði við það sem nú er á seyði út af Suðurríkjum Bandaríkjanna.

Nú lítur út fyrir að á hverjum sólarhring leki á bilinu 5-25 þúsund tunnur af olíu frá borholunni sem kennd er við Deepwater Horizon (í fyrstu fullyrti BP reyndar að þetta væru einungis um eitt þúsund tunnur á sólarhring). Þarna kunna sem sagt nú þegar að vera komnar yfir 250 þúsund tunnur af olíu í sjóinn og allsendis óvíst hversu langur tími mun líða þar til tekst að stöðva lekann. Hafdýpið þarna er um hálfur annar km og ekki hlaupið að því að stinga tappa í mörg þúsund metra djúpa borholuna.

Deepwater Horizon var sannkallað tækniundur. Þessi flotpallur var smíðaður í S-Kóreu árið 2001 og var hannaður til að athafna sig á hafsvæðum þar sem dýpið er allt að 2.400 m. Hámarksbordýpt pallsins var rétt yfir 9 km niður undir hafsbotninn.

Í heimi þar sem eftirspurn olíuleitar-fyrirtækjanna eftir svona ofurborpöllum er langtum meiri en framleiðslugeta smíðastöðvanna, verður Deepwater Horizon sárt saknað. Og miðað við það að málaferlin vegna Exxon Valdez stóðu yfir í um tuttugu ár, er augljóslega óralangt í að niðurstaða muni liggja fyrir um bótaábyrgð vegna þessa nýjasta olíumengunarslyss. Jafnvel þó svo einungis tveimur dögum eftir atburðinn hafi fyrstu skaðabótamálin gegn BP verið þingfest! Þar var um að ræða dómsmál af hálfu aðstandenda einhverra þeirra starfsmanna á pallinum, sem er saknað og taldir af.

Sumir fjárfestar hafa kannski líka verið snöggir - og hlaupið til og sjortað BP um leið og fyrstu óljósu fréttirnar bárust af eldinum. Þeir gætu hafa hagnast vel. Þó varla eins vel eins og nokkrir ónefndir íslenskir snillingar, sem stukku til um leið og stóra gosið byrjaði í Eyjafjallajökli. Og sjortuðu evrópsk flugfélög áður en markaðurinn áttaði sig á yfirvofandi röskunum á flugi. Já - þetta er svo sannarlega ljúfur heimur. Það er alltaf hægt að finna matarholur sama hvaða óáran dynur yfir.

 

Samtök álfyrirtækja til höfuðs Landsvirkjun?

"Katrín Júlíusdóttir iðnaðarráðherra segir athugun iðnaðarráðuneytis og Hagfræðistofnunar Háskólans, benda til að álfyrirtækin greiði meðalverð fyrir orkuna en ekki fjórðungi minna eins og kemur fram í nýlegri trúnaðarskýrslu fyrir Norðurál. Ráðuneytið hafi fylgst með því sem vitað er um álverð á Íslandi. Niðurstaða ráðuneytisins sé sú að meðalverð fáist fyrir orkuna. Hagfræðistofnun hafi gert skýrslu fyrir ráðuneytið þar sem fram kemur að verðið sé sambærilegt við meðalverð."

Þannig sagði í frétt Ríkisútvarpsins 10. mars s.l. (2010). Eins og lesendur Orkubloggsins kannski muna, dró Orkubloggarinn í efa að ráðherrann færi þarna með rétt mál. Bloggarinn taldi gögn benda til þess að skýrsla Hagfræðistofnunar HÍ, sem ráðherrann m.a. vísaði í máli sínu til stuðnings, væri varla pappírsins virði. Því miður væri það líklega nær lagi að álverin hér væru að greiða umtalsvert lægra verð. A.m.k. 20% lægra verð en meðalverðið - og jafnvel allt að 30% lægra verð.

Og nú er komið í ljós að tilgáta Orkubloggarans var mjög nálægt hinu rétta. M.ö.o. þá var ofangreind yfirlýsing iðnaðarráðherra rugl. Eflaust var ráðherrann í góðri trú - en ætti kannski núna að hafa tilefni til að finna sér betri ráðgjafa en hún virðist hafa.

Það er því miður svo að íslensku orkufyrirtækin hafa lengst af selt raforkuna á afar lágu verði til álveranna. Þetta birtist okkur skýrt og greinilega í gögnum sem kynnt voru á  stórmerkum fundi Landsvirkjunar fyrir um viku síðan. 

Þar var þjóðinni loksins sýnt svart á hvítu að frá árinu 2002 hefur raforkuverð Landsvirkjunar til stóriðjunnar hér á Íslandi verið talsvert mikið lægra en sem nemur meðalraforkuverði til slíkra fyrirtækja í heiminum. Það er meira að segja svo, að Landsvirkjun hefur verið að fá minna fyrir raforkuna heldur en sum álver í svörtustu Afríku greiða fyrir vatnsaflið þar.

T.d. greiða bæði álver í Ghana og Kamerún nú hærra raforkuverð heldur en álbræðslurnar á Íslandi. Og það þrátt fyrir að Ísland bjóði upp á mjög traust og stöðugt raforkuframboð (öfugt við það sem gerist í Afríku). Og þrátt fyrir að hér ríki sterkt lýðræði og pólitískur stöðugleiki, sem álfyrirtækin meta mikils. Jamm - þrátt fyrir marga góða kosti við að staðsetja álver á Íslandi, þá hafa íslensku orkufyrirtækin fallist á að útvega álbræðslunum raforku á ennþá lægra verði en gengur og gerist víða í Afríku. Fyrir vikið eru álfyrirtækin á Íslandi einhver þau allra hagkvæmustu í veröldinni. Sennilega eru allt að 75% allra álfyrirtækja heimsins með lakari afkomu en íslensku álbræðslurnar - en lifa samt þokkalega góðu lífi!

Þetta er einfaldlega algerlega ólógískt og erfitt að átta sig á hvað veldur því að orkuverðið til álvera er svo lágt hér á Íslandi. Ekkert bendir til þess að vatnsaflsvirkjanirnar hér séu ódýrari en þær sem reistar hafa verið t.d. í Afríku. Framleiðslukostnaður raforkunnar hér á landi er m.ö.o. ekkert lægri. Kannski jafnvel þvert á móti hærri. Samt er raforkuverðið til álveranna hér svo lágt sem raun ber vitni. Og Orkubloggarinn er á því að innan Landsvirkjunar sé mjög hæft starfsfólk, sem hafi almennt sýnt mikla hæfni í framkvæmdum fyrirtækisins og áætlanagerð. En hver er þá skýringin á því hversu illa hefur tekist til að verðleggja söluvöruna til stóriðjunnar?

Eina skýringin sem virðist koma til greina er sú að stóriðju- og raforkustefna íslenskra stjórnvalda hafi einfaldlega ekki byggst á forsendum rekstrar og arðsemi. Heldur á einhverjum óáþreifanlegum pólitískum forsendum. Þar sem ríkisvaldið hefur fyrst og fremst horft til þess að koma á umfangsmiklum framkvæmdum; virkjanaframkvæmdum án tillits til þess hvaða arðsemiskröfu sé eðlilegt að gera til slíkra verkefna til lengri tíma litið.

Þó svo virkjanir Landsvirkjunar - og vonandi líka annarra orkufyrirtækja hér á landi - hafi almennt skilað hagnaði, er afar vafasamt að nota um þær frasann ferlega. Þann að virkjanirnar "mali okkur gull". Samanburðurinn sýnir að við höfum verið að undirverðleggja raforkuna til stóriðjunnar. Gott ef arðsemin hefði ekki orðið mun meiri ef einfaldlega hefði verið fjárfest í traustum erlendum ríkisskuldabréfum!

Það er vart ofsagt að virkjana- og stóriðjustefna íslenskra stjórnvalda síðustu áratugina hafi fyrst og fremst stjórnast af tilviljanakenndum draumum stjórnmálamanna, þar sem byggðastefna og verktakablöðruframkvæmdir hafa ráðið ríkjum. Kannski varla við öðru að búast, þegar haft er í huga að stjórn Landsvirkjunar er pólitísk, auk þess sem fyrirtækið var um árabil undir stjórn stjórnmálamanns, með nákvæmlega enga reynslu af rekstri stórra fyrirtækja.

Nú kveður aftur á móti við annan tón. Til Landsvirkjunar er kominn nýr forstjóri með æpandi mikla rekstrar- og fyrirtækjareynslu. En líklega er sumum stjórnmálamönnum hér á Íslandi um og ó, einmitt vegna þess að fagmaður er kominn þarna til starfa. Af því fókus á aukna arðsemi Landsvirkjunar gæti orðið til þess að pólitíkusarnir geti ekki lengur leikið sér með Landsvirkjun, í þeim tilgangi að búa til skammtíma efnahagsblöðrur og/ eða skapa sér vinsældir heima í héraði. Vinsældir sem virðast stundum hafa átt litla samleið með eðlilegum arðsemiskröfum.

Orkubloggarinn vonar svo sannarlega að sá tími sé liðinn að hér verði virkjað bara til að virkja. Og skorar á sitjandi iðnaðarráðherra, Katrínu Júlíusdóttur, að lýsa eindregnum stuðningi sínum við stefnu nýs forstjóra Landsvirkjunar. Og vera ekkert að bíða eftir áliti einhvers "stýrihóps". Kannski væri viðeigandi að ráðherrann myndi um leið útskýra furðulega yfirlýsingu sína um orkuverðið frá því í mars s.l., sem nefnd var hér í upphafi færslunnar. Var ráðherrann vísvitandi mataður á röngum upplýsingum?

En það eru ekki bara margir stjórnmálamenn sem eiga erfitt með að kyngja rekstraráherslum Harðar Arnarsonar. Álfyrirtækin telja þetta gefa tilefni til viðbragða. Þau hafa bersýnilega ákveðið að standa saman gegn þeirri ógnun sem þau sjá í hugmyndum Harðar um rafstreng frá Íslandi til Evrópu.

Samkvæmt nýlegri atvinnuauglýsingu er nefnilega búið að stofna Samtök álfyrirtækja og er verið að leita að einstaklingi til að gegna starfi framkvæmdastjóra þeirra samtaka. Smáfyrirtækin Rio Tinto Alcan, Alcoa og Glencore (Century Aluminum) ætla sér bersýnilega að standa saman gegn þeirri tilraun sem Landsvirkjun hefur nú boðað, um að hækka raforkuverð til álbræðslufyrirtækjanna á Íslandi. Það gætu orðið gríðarlega hörð átök. Baráttan um orkuauðlindir Íslands er rétt að byrja. Vonandi bera íslenskir stjórnmálamenn gæfu til að taka þar réttan pól í hæðina! Þó svo Orkabloggarinn sé eindreginn stuðningsmaður þess að hér starfi einhver álfyrirtæki - svo lengi sem þau borgi eðlilegt verð fyrir raforkuna - verðum við að gæta okkur á því að verða ekki um of háð þessum risastóru málma- og hrávörufyrirtækjum. Besta leiðin til þess er vafalítið sú að leggja héðan rafstreng til Evrópu.