Námuvinnsluævintýri á Grænlandi

Í eina tíð var Grænland mikilvægt námuvinnslusvæði - þó í smáum stíl væri.

Þar var m.a. bæði grafið eftir zinki og kopar. En það sem mestu skipti var krýolítnáman í nágrenni við hinar fornu rústir af byggð norrænna manna á Grænlandi. Náman sú var nefnilega langstærsta krýolítnáma heimsins!

Krýolít (Na3AlF6) er nauðsynlegt í efnaferlinu þegar hreint ál er unnið úr súráli í álverum heimsins. Nær alla 20. öldina var þessi grænlenska krýolítnáma við Ivittuut á SV-Grænlandi lang mikilvægasta uppspretta alls þess krýólíts sem notað var í áliðnaði veraldarinnar. Og Grænland þar með afar mikilvægt gagnvart allri álvinnslu heimsins.

Þau sem lesið hafa Frøken Smillas fornemmelse for sne, eftir danska rithöfundinn Peter Høeg, vita auðvitað af tengslum Grænlands og krýolítsins. Sumir vilja meira að segja meina að tilvist námunnar í Ivittuut hafi verið einn þýðingarmesti þátturinn í áhuga Bandaríkjstjórnar á Grænlandi. Herstöðvarnar á Grænlandi hafi m.a. haft þann tilgang að varna því að óvinurinn kæmist yfir grænlenska krýólítið.

En svo gerðist það á níunda áratug aldarinnar að iðnaðarkrýolít leit dagsins ljós - og það á svo hagstæðu verði að grænlenska náman varð óþörf. Líkt og hendi væri veifað breyttist námubærinn Ivittuut á SV-Grænlandi í draugabæ.

Krýolítnámunni í Ivittuut var lokað árið 1987. Um sama leiti var einu zinknámunni á Grænlandi einnig lokað. Áður hafði fyrir löngu verið hætt bæði járn- og koparvinnslu á Grænlandi og það virtist hreinlega sem sögu námureksturs á Grænlandi væri svo gott sem lokið. Það var engu líkara en að tækniframfarir og lok kalda stríðsins væru endanlega að gera Grænland að hinum gleymda útnára heimsins.

En viti menn. Fljótlega eftir að 21. öldin gekk í garð tók hrávöruverð að hækka mjög. Á sama tíma varð námuvinnsla á hefðbundnum vinnslusvæðum í Kanada, Afríku, S-Ameríku og Ástralíu sífellt erfiðari og dýrari, vegna þess m.a. að málmaauðlindirnar var farið að þverra á mörgum bestu námusvæðunum. Þetta olli því að menn í námuiðnaðinum fóru aftur að hugsa til Grænlands og hinna ævafornu og málmríku jarðlaga sem þar er að finna. Samhliða þessu tóku grænlenskir jöklar að hopa hratt vegna hlýnandi veðurfars og sum áhugaverð námusvinnslusvæði á Grænlandi urðu aðgengilegri en verið hafði.

Grænlensk stjórnvöld fóru brátt að finna fyrir þessum aukna áhuga. Fyrst í stað virtust menn reyndar einkum vera spenntir fyrir olíuvinnslu við Grænland. En í reynd var áhuginn á margskonar málmavinnslu og námugreftri ekkert síðri.

Þetta var einmitt á sama tíma og Grænlendingar og Danir áttu í viðræðum um aukna heimastjórn Grænlendinga. Árið 2009 gekk svo í gildi samningur þjóðanna um aukna sjálfstjórn Grænlands. Samningurinn veitir grænlensku heimastjórninni í Nuuk m.a. full yfirráð yfir nattúruauðlindum landsins, en þ. á m. eru málmar í jörðu, olía í landgrunninu o.s.frv.

Þó svo það sé fyrst og fremst olíuleitin við Grænland sem verið hefur í fréttum, þá er allt eins mögulegt að stóra efnahagstækifæri Grænlendinga liggi í námuvinnslu. Jafnvel þrátt fyrir efnahagskreppuna sem skall á árið 2008 hefur verð á ýmsum málmum og öðrum merkum jarðefnum haldist nokkuð hátt og er t.a.m. miklu hærra en var fyrir aldamótin. Fyrir vikið er námuvinnsla á lítt snertum málmríkum svæðum (eins og á Grænlandi) að verða mjög ahugaverð. Það er því kannski ekki skrítið að allra síðustu árin hefur umsóknum um rannsóknaleyfi nánast rignt yfir grænlensk stjórnvöld. Og nú er svo komið að allt stefnir í það að senn hefjist meiriháttar námuvinnsla á Grænlandi.

Sem dæmi má nefna fyrirhugaða járnnámu á vegum fyrirtækisins London Mining í nágrenni við Nuuk. London Mining er skráð á hlutabréfamarkaði í London og rekur járnnámu í Sierra Leone í Afriku, en er einnig með nokkur önnur verkefni í vinnslu. Þar á meðal er járnnáma á Grænlandi.

Orkubloggarinn var einmitt nýverið staddur á glæsilegum skrifstofum London Mining í Nuuk og fékk þar í hendur myndarlegt grjót frá þessu fyrirhuguða járnnámusvæði. Hnullungurinn minnti svolítið á hrafntinnu; var svarfgljáandi og í laginu eins og stórt laglegt hrafntinnugrjót. Munurinn var bara sá að bloggarinn var nærri því búinn að missa klumpinn á tærnar á sér - óvænt þyngdin var margföld á við venjulegan stein. "Grjótið" var nefnilega um 70% járn!

Svo hátt hlutfall af járni er nær algerlega óþekkt í járnnámum nútímans. Enda telja menn hjá London Mining sig hafa fundið eina af bestu járnnámunum í heiminum.

Svæðið, sem kallast Isua, er í um 1.100 m hæð í fjalllendinu langt ofan við Nuuk, alveg upp við jökuljaðarinn. Hér ofar í færslunni sagði bloggarinn að vísu að þetta væri "í nágrenni við Nuuk", enda er Nuuk næsta byggða ból. En hér er vert að muna að við erum að tala um Grænland og þar eru vegalengdirnar ekkert smáræði. Loftlínan frá Nuuk og að námunni er um 150 km. Fyrst þarf að sigla u.þ.b.  80 km krókaleið inn fjörðinn (þar sem byggð verður höfn) og þaðan eru enn rúmlega 100 km upp að sjálfri námunni 1.100 metrum ofar - alveg upp við jaðar jökulsins.

Það hefur reyndar verið vitað af járninu þarna við jökulinn í Isua í meira en 40 ár. Rannsóknir á svæðinu hófust um 1970 og árið 1995 keypti risafyrirtækið Rio Tinto fjölda borkjarna og ýmis önnur gögn af dönsku fyrirtæki, sem hafði rannsakað svæðið. Það var svo árið 2005 að London Mining ákvað að athuga málið betur. Þeir keyptu gögnin og rannsóknaleyfið af Rio Tinto. Og þegar farið var að rannsaka svæðið ítarlegar kom í ljós að þarna væri gíðarlega mikið járngrýti og sennilega tækifæri til mjóg ábatasamrar námuvinnslu .

Eftir að menn á vegum London Mining höfðu rannsakað svæðið við Isua í fimm sumur sýndu þúsundir bergsýna svo ekki varð um villst að þarna sé með góðu móti unnt að vinna mikið magn af járngrýti. Dýrar rannsóknir og undirbúningur London Mining hefur sem sagt skilað góðum árangri og nú er staðan sú að allt er til reiðu til að fara í uppbyggingu á námunni. Þ.e.a.s. um leið og grænlensk stjórnvöld veita vinnsluleyti og búið verður að fjármagna framkvæmdirnar. 

Þarna er talið unnt að vinna u.þ.b. 15 milljónir tonna af hreinsuðu járngrýti á ári á 10-15 ára starfstíma. Að auki eru vísbendingar um að járngrýtið þarna við jökuljaðarinn teygi sig vel undir jökulinn og með frekari bráðnun og sprengingum megi vinna ennþá meira járngrýti en miðað er við í núverandi áætlunum. Skemmst er frá því að segja að taldar eru góðar líkur á að náman við Isua reynist svo stór að vinnslan muni standa yfir í allt að 30 ár.

Mati á umhverfisáhrifum vegna verkefnisins lauk í fyrrasumar (2011) og nú liggur umsókn um vinnsluleyfi hjá grænlenskum stjórnvöldum. Ef áætlanir ganga eftir munu framkvæmdirnar jafnvel hefjast strax á þessu ári (2012) og sjálf námuvinnslan yrði þá komin í gang 2015.

Þar verður um sannkallaða risafjárfestingu að ræða. Alls er kostnaðurinn talinn verða nálægt 2,5 milljörðum USD! Það er svipað eins og Kárahnjúkavirkjun og álverið á Reyðarfirði til samans. Byggja þarf höfn, veg, flugvöll, um 135 MW díselrafstöðvirkjun við námuna og aðra 15 MW rafstöð við höfnina. Svo þarf auðvitað að reisa íveruhúsnæði fyrir allt starfsfólkið, sem verða um 300-400 talsins (en um 1.000 manns á uppbyggingartímanum).

Þá er ótalinn kostnaðurinn við sjálfan námugröftinn, en þar verður beitt stórvirkum vinnutækjum. Risatrukkar flytja grjótið í mulningsverksmiðju, sem reist verður í nágrenni við námuna, en þeir taka um 250 tonn á pallinn í hverri ferð.

Auk mulningsverksmiðjunnar sem grófmylur járngrýtið verður reist önnur vinnsluverksmiðja sem hreinsar grjót frá járni. Því fínmulda jarngrýti verður svo fleytt um rúmlega 100 km vatnslögn, sem verður reist frá vinnslustöðinni og allt niður að höfninni.

Þar við sjóinn verður járninu svo mokað um borð í skip, sem líklega munu sigla með herlegheitin alla leið til Kína. Ástæðan fyrir því að Kína er líklegur áfangastaður er m.a. sú að sennilega verður verkefnið að einhverju leyti fjármagnað af Kínverjum. Það á þó eftir að koma í ljós.

Hjá London Mining eru menn bjartsýnir um að vinnsluleyfið fáist afgreitt fljótlega. Ef einhverjir íslenskir bankar (sic) hafa áhuga á að fjármagna þessa risaframkvæmd, má nefna að ætlanir gera ráð fyrir að verkefnið borgi sig upp á um 3 árum. Reyndar mun London Mining hafa hugeitt að byggja sjálfa vinnsluverksmiðjuna, sem fínvinnur járnið úr mulningnum, á Íslandi! Það hefði kallað á allstóra virkjun hér á landi, en mun hafa reynst of dýrt, þ.a. horfið var frá þeim möguleika.

Þetta verður óneitanlega nokkuð afskekkt samfélag þarna við jökuljaðarinn lengst uppi á grænlenska fjalllendinu. Gott ef vinnubúðirnar sálugu við Kárahnjúka verða ekki taldar fínasta hressingarhæli miðað við járnnámuna í Isua. Sjálf náman verður það sem kallast "open pit" á fagmáli, þ.e. einfaldlega hola í jörðina, sem mun stækka hægt og sígandi eftir því sem skurðgröfurnar moka meira grjóti upp.

Í dag eru einungis örfá fyrirtæki með námuvinnsluleyfi á Grænlandi. Allt eru það ný verkefni þar sem vinnslan er u.þ.b. að hefjast. Á allra siðustu árum hefur aftur á móti orðið ekkert minna en sprenging í rannsóknum á nýjum námuverkefnum á Grænlandi. Rannsóknarleyfin eru orðin nálægt 200 talsins og þar af bættust við 70-80 leyfi á liðnu ári (2011).

Til samanburðar má nefna að í ársbyrjun 2010 voru öll gildandi rannsóknaleyfi á Grænlandi (þ.e. vegna eðalsteina, málma og ýmissa annarra frumefna) einungis um 80 talsins samtals. Fjöldi leyfa hefur því meira en tvöfaldast á aðeins tveimur árum! Leyfin ná til allskonar málma og annarra jarðefna. Auk járns má nefna demanta, gull, nikkel, kopar, platínu, zink og ýmis fleiri efni.

Það má reyndar velta fyrir sér hvaða geggjuðu efnahagslegu áhrif það muni hafa fyrir Grænland ef mörg (eða jafnvel bara fáein) þessara námuverkefna verða að veruleika á næstu árum. Sem fyrr segir er áætluð fjárfesting vegna járnnámunnar einnar við Isua áætluð um 2,5 milljarðar USD. Annað námuverkefni sem kennt er við Kvanefjeld hljóðar upp á um 2 milljarða USD. Þ.a. bara þessi tvö námuverkefni myndu þýða um 4,5 milljarða USD fjárfestingu á fáeinum árum. Og það hjá þjóð sem er innan við 50 þúsund manns. Svo hafa tugir annarra rannsóknaleyfa jú verið veitt og a.m.k. einhver þeirra munu sjálfsagt skila jákvæðri niðurstöðu.

Þó svo bara tvö eða þrjú svona verkefni verði að veruleika og bætist við yfirstandandi olíuleitarverkefni í grænlenskri lögsögu, er afar líklegt að Grænland sé að ganga inn í eitthvert mesta góðæristímabil sem sögur fara af. Þess vegna kemur það ekki á óvart að stærsta og framsæknasta verkfræði- og ráðgjafarfyrirtækið á Íslandi skuli nú sjá fyrir sér að spennandi tímar séu framundan á Grænlandi. Og kannski er heldur ekki svo skrítið að nú um stundir er húsnæðisverðið í Nuuk margfalt hærra en t.a.m. í Reykjavík og meira að segja hærra en í miðborg Kaupmannahafnar!

Óneitanlega vakna grunsemdir um að boginn hafi verið spenntur heldur hátt og að væntingarnar séu orðnar heldur miklar. Í huga margra Grænlendinga ríkir engu að síður eflaust mikil bjartsýni um að senn nái þjóðin efnahagslegu sjálfstæði. Enn þann dag í dag fá Grænlendingar um helming allra fjárlaganna sem styrk frá danska ríkinu. Eðlilega hljóta flestir Grænlendingar að óska sér þess að þjóðin geti staðið á eigin fótum. Og miðað við hinar geysilegu náttúruauðlindir landsins, kann að vera að það sé alls ekki fjarlægur draumur.

Það er afar skemmtilegt og áhugavert að koma til Nuuk. Í stað hefðbundinna borgarferða Mörlandans ættu Íslendingar miklu fremur að sækja Grænland heim. Bæði er að Grænland er alveg dásamlega fallegt land og Grænlendingar afar gestrisnir gagnvart Íslendingum.

Það verður spennandi að fylgjast með þróuninni á Grænlandi næstu árin. Vonandi tekst þessum góðu grönnum okkar í vestri vel til. Og vonandi fara íslensk stjórnvöld, íslenskir háskólar og íslensk fyrirtæki að huga meira og betur að samskiptum okkar við Grænlendinga. Auk viðskipatækifæra mætti þar t.d. hugsa sér meiri samskipti bæði á menntasviðinu og heilbrigðissviðinu, en fram til þessa hafa Grænlendingar sótt mest alla slíka þjónustu til Danmerkur. Þangað er um helmingi lengri flugtími en til Íslands.

Með öll þessi tækifæri í huga er svolítið dapurlegt að vita til þess að fyrirhugað íslenskt-grænlenskt viðskiptaráð, sem stendur til að stofna formlega síðar á þessu ári (2012), eigi aðeins að vera undirdeild í dansk-íslenska viðskiptaráðinu. Kannski skiptir þarna máli að Grænland er ekki ennþá sjálfstætt ríki og að dönsk stjórnvöld fara enn með utanríkismál vegna Grænlands. Engu að síður hefði Orkubloggaranum þótt eðlilegt og tilhlýðilegt að framámenn í íslensku viðskiptalífi hefðu þarna óskað eftir nánara og beinu samstarfi við Grænlendinga.

Hjemfall

Ja, vi elsker dette landet,
som det stiger frem,
furet, værbitt over vannet,
med de tusen hjem.   

Noregur er eitt af örfáum ríkjum hins vestræna heims sem framleiðir svo til alla raforku sína með nýtingu endurnýjanlegra auðlinda. Það geta Norðmenn þakkað hinu mikla vatnsafli í landinu. Norsku vatnsaflsvirkjanirnar framleiða nú um tíu sinnum meiri raforku en allar vatnsaflsvirkjanirnar sem starfræktar eru á Íslandi. Sé litið til höfðatölu er Noregur næst stærsta vatnsaflsríki heims (á eftir Íslandi).

Upphaf vatnsaflsvirkjana í Noregi 

Það var í lok 19. aldar og þó einkum í upphafi 20. aldarinnar að Norðmenn byrjuðu af alvöru að nýta vatnsaflið til raforkuframleiðslu. Áður hafði það nýst til að knýja litlar sögunarmyllur. Fyrsta vatnsaflsvirkjunin í Noregi reis árið 1885. Fljótlega upp úr því tók að bera á s.k. Fossaspekúlöntum í Noregi. Þetta voru menn sem unnu gjarnan í umboði útlendinga og fóru um Noreg í leit að álitlegum virkjunarstöðum sem nýta mætti fyrir iðnaðarframleiðslu. En það var þó ekki fyrr en að nokkur ár voru liðin af 20. öldinni að alvara hljóp í þennan nýja iðnað.

Virkjanir einkaaðila gerðar leyfisskyldar - Noregur öðlast sjálfstæði

Á þessum tíma var Noregur fullvalda ríki (síðan 1814), en landið var ennþá í ríkjasambandi við Svíþjóð og sænski konungurinn var þjóðhöfðinginn. Til að sporna gegn því að erlendir Fossaspekúlantar næðu að kaupa norsk vatnsföll lögfesti norska Stórþingið í Osló þá reglu að engin slík kaup næðu fram að ganga nema með leyfi stjórnvalda. Þar með var unnt að koma böndum á tilþrif Fossaspekúlantanna.

Það var svo árið 1905 að Noregur öðlaðist sjálfstæði. Um nákvæmlega sama leyti komu fram menn í Noregi sem vildu byrja að virkja nokkur helstu vatnsföll landsins í tengslum við umfangsmikla uppbyggingu á stóriðju. Þetta voru ekki bara hugmyndaríkir andans menn í anda Einars Benediktssonar, heldur réðu þeir yfir nýrri tækni sem gerði slíka iðnaðaruppbyggingu ennþá raunhæfari en ella.

Þarna fór fremstur í flokki norski verkfræðingurinn Sam Eyde. (sbr. myndin hér að ofan). Eyde sá einkum tækifæri til að nýta norska vatnsaflið til saltpéturframleiðslu, en brátt varð samstarf hans við norska vísindamanninn Kristian Birkeland (sem er á myndinni hér að neðan) til þess að áburðarframleiðsla varð einnig afar áhugaverður kostur.

Birkeland hafði þá þróað aðferð til að vinna áburð með því að nýta köfnunarefni úr andrúmsloftinu. Aðferðin var mjög orkufrek og upplagt að nýta norsku vatnsföllin til raforkuframleiðslunnar. Eyde gekk þegar í það að finna fjárfesta til að reisa verksmiðju og virkjun undir merkjum hins nýstofnaða fyrirtækis Norsk Hydro-Elektrisk Kvælstofaktieselskab). Sem í dag heitir einfaldlega Norsk Hydro og er eitt stærsta norska fyrirtækið (í dag er áburðarframleiðslan sem lengi var innan Norsk Hydro aftur á móti að finna hjá áburðarrisanum Yara International).

Eyde var með fleiri járn í eldinum en Norsk Hydro og samstarf við Kristian Birkeland. Því hann hafði líka kynnst öðrum Norðmanni, sem hafði þróað ekki síður merkilega iðnaðartækni

Sá hét Carl Wilhelm Söderberg og aðferðin eða efnafræðin að baki uppgötvunum hans átti eftir að verða lykilatriði í öllum  málmbræðsluofnum heimsins langt fram eftir 20. öldinni.

Söderberg fæddist reyndar í Svíþjóð en bjó nær alla sína ævi í Noregi. Nú er Orkubloggarinn ekki efnafræðingur og hættir sér því ekki útí nánari útlistanir á þessum mikilvægu uppgötvunum Norðmannanna tveggja; þeirra Birkeland og Söderberg. En líklega má segja að uppgötvun Söderberg's sé meðal merkari iðnaðaruppgötvana á 20. öldinni allri - þó svo nafn hans sé fáum tamt í munni (á ljósmyndinni hér að neðan er Söderberg ásamt lítilli dóttur sinni).

Til að koma aðferð Söderbergs í framkvæmd átti Eyde frumkvæðið að því að stofna annað norskt iðnfyrirtæki; Det Norske Aktieselskap for Elektrokemisk Industri. Sem í dag er þekkt undir nafninu Elkem og komst nýverið í eigu kínversk fyrirtækis. Elkem á sem kunnugt er járnblendiverksmiðjuna hér á Grundartanga í Hvalffiðri.

Einkaleyfi Söderberg's var í eigu Elkem og fyrirtækið var í lykilstöðu gagnvart stórum hluta málmbræðsluiðnaðarins mest alla 20. öld. Það eitt segir talsvert um það hversu Söderberg-ferlið var mikilvæg vinnsluaðferð.

Eyde gekk bærilega að fjármagna bæði Norsk Hydro og Elkem. Þar var fé frá sænska iðnjöfurinum Marcus Wallenberg  áberandi, en líka ýmsir stórir evrópskir bankar. Bæði voru þessi fyrirtæki alfarið í einkaeigu og þegar fréttist af tilburðum þeirra til að festa sér norsk fallvötn hrukku ýmsir norskir stjórnmálamenn við. Þar kom ekki bara til tortryggni gagnvart erlendu fjármagni, heldur jafnvel miklu fremur áhyggjur um að örfáir erlendir aðilar myndu ná tökum á alltof stórum hluta af norska vatnsaflinu og gætu jafnvel komist þar í einokunaraðstöðu. Einnig þótti mörgum stjórnmálamanninum skipta miklu að norsk raforka færi ekki aðeins í verksmiðjurekstur, heldur yrði hún jafnframt nýtt til að rafvæða byggðir og ból norsku þjóðarinnar.

Menn áttuðu sig á því að sennilega væru norsku vatnsföllin einhver mesta og verðmætasta auðlind landsins (það var jú ennþá óralangt í olíuævintýrið). Á þessum tíma var norska þjóðin sárafátæk og hafði afar takmarkaða möguleika til að standa í stórframkvæmdum.

Áðurnefnt skilyrði um að fá þyrfti leyfi stjórnvalda til að reisa vatnsaflsvirkjun eða kaupa vatnsréttindi  átti einungis við um einstaklinga en ekki um fyrirtæki. Þegar iðnfyrirtækin Elkem og Norsk Hydro komu til sögunnar árin 1904 og 1905 varð ljóst að bæði fyrirtækin þurftu gríðarmikla raforku til starfsemi sinnar og bregðast þurfti skjótt við ef þau ættu ekki að eignast sum öflugustu vatnsföll Noregs.

Norskum stjórnvöldum umhugað um að liðka fyrir iðnaðaruppbyggingu í landinu, en þau vildu einnig varast að fyrirtækin, sem voru fyrst og fremst fjármögnuð erlendis frá, eignuðust norsk vatnsföll með húð og hári.  Því leituðu norsku stjórnmálamennirnir nú logandi ljósi að leið sem gæti opnað fyrir iðnaðaruppbyggingu, en um leið haldið vatnsaflsauðlindunum í norskum höndum og stuðlað að rafvæðingu landsins.

Hjemfall-reglan verður til 

Meðan verið var að velta fyrir sér framtíðarfyrirkomulagi gagnvart uppbyggingu virkjana, ákvað norska þingið í hinu nýsjálfstæða Noregi (Stórþingið í Osló) að búa svo um hnútana að fyrirtæki gætu ekki eignast rétt yfir norskum vatnsföllum né byggt þar virkjanir nema fá til þess sérstakt leyfi stjórnvalda. Þetta var um margt sambærileg regla og áður hafði gilt um útlendinga (einstaklinga). Reglan var lögfest í apríl 1906 og hafa þau lög jafnan verið nefnd  Panikkloven vegna hraðans við að koma þeim á.

Í kjölfarið tóku norsk stjórnvöld að beita því skilyrði við veitingu virkjunarleyfa að fyrirtæki fengu ekki virkjunarleyfi nema með því skilyrði að viðkomandi virkjun myndi í fyllingu tímans verða eign norska ríkisins. Þetta er s.k. hjemfall-regla.

Þetta varð grundvallarregla gagnvart t.a.m. þeim virkjunum sem Elkem og Norsk Hydro byggðu fyrir verksmiðjur sínar. Það mun hafa verið norski stjórnmálamaðurinn og lögfræðingurinn Johan Castberg sem var helsti fylgismaður og höfundur þessa fyrirkomulags. Þar naut Castberg víðtæks stuðnings kollega sinna á Stórþinginu og þ. á m. forsætisráðherrans þáverandi, sem var hinn áhrifamikli Gunnar Knudsen.

Fyrst eftir 1906 var hjemfall-reglunni beitt með nokkuð mismunandi hætti í tengslum við veitingu virkjunarleyfa. En svo kom að því árið 1909 að Þetta skilyrði var beinlínis lögfest sem almenn forsenda þess að fá slíkt leyfi.

Hjemfall-reglan náði því til allra virkjana einkaaðila sem reistar voru frá og með 1909 og flestra sem reistar voru frá og með 1906. Þess vegna enda allar þær virkjanir í eigu norska ríkisins og það eru einungis fáeinar virkjanir einkaaðila sem eru ekki háðar hjemfall.

Hjemfall merkir sem sagt að virkjanir í einkaeigu falla til norska ríkisins að afloknum afmörkuðum nýtingartíma eða afnotatíma. Sá tími hefur í gegnum tíðina almennt verið 60 ár að hámarki. Að þeim tíma loknum færist eignarhaldið að virkjuninni og viðkomandi vatnsréttindi til ríkisins án nokkurs endurgjalds.

Vegna þessarar reglu eru margar gömlu virkjanirnar, sem einkafyrirtæki reistu snemma á 20. öldinni, nú komnar í opinbera eigu. Og svo fer einnig um þó nokkrar fleiri stórar virkjanir á næstu árum og áratugum. Það er því vel að merkja alrangt sem sagði í Skýrslu nefndar forsætisráðherra sem skipuð var samkvæmt III. bráðabirgðaákvæði laga nr. 58/2008, undir forsæti Karls Axelssonar, hrl., að aldrei hafi komið til hjemfall's í Noregi og að óvíst sé hvort nokkru sinni muni koma til hjemfall's. Þetta er þvert á móti alveg kristallstært - og sáraauðvelt að nálgast lista um allar þær virkjanir sem hafa fallið til norska ríkisins og líka þær sem enn eiga eftir að falla til norka ríkisins vegna hjemfall. Orkubloggarinn er að sjálfsögðu með slíkan lista undir höndum beint frá norskum stjórnvöldum.

Auk hjemfall-skilyrðisins lögfesti Stórþingið líka þá reglu að sveitarfélög þar sem einkaaðili fékk að byggja og reka virkjun skyldu eiga rétt á að fá allt að 10% raforkunnar á kostnaðarverði. Þetta hafði mikla þýðingu fyrir almenning og stuðlaði að hraðri rafvæðingu víða í Noregi.

Hjemfall-reglan hefur auðvitað orðið til þess að gera hið opinbera smám saman umsvifameira í raforkuframleiðslu í Noregi. Í dag er norska ríkisfyrirtækið Statkraft langstærsti raforkuframleiðandinn í landinu. Samtals eru ríkið, norsku fylkin og sveitarfélögin nú með um 90% hlutdeild í raforkuframleiðslunni í Noregi. Hlutdeild einkaaðila er einungis um 10%.

Vegna hjemfall-reglunnar munu margar af þeim norsku vatnsaflsvirkjunum sem enn eru í einkaeigu senn líka verða eign hins opinbera. Þá verða u.þ.b. 96-97% af öllu því vatnsafli sem virkjað hefur verið í Noregi í höndum hins opinbera! Afgangurinn eru gamlar virkjanir sem einkaaðilar byggðu fyrir gildistöku hjemfall-reglunnar, en þær eru flestar í eigu norska orkufyrirtækisins Hafslund. Hafslund var stofnað árið 1898 og reisti sína fyrstu vatnsaflsvirkjun árið 1899 (í dag er Hafslund skráð á hlutabréfamarkaðnum í Osló).

Sjónarmiðin að baki hjemfall-reglunni og eignaréttarákvæði stjórnarskrárinnar

Samkvæmt hjemfall-reglunni geta einkaaðilar einungis átt tímabundinn rétt yfir norskum vatnsaflsauðlindum. Og þegar sá afmarkaði nýtingatími er útrunninn rennur virkjunin og vatnsréttindin sjálfkrafa til ríkisins og það án nokkurs endurgjalds. Umræddur afnotatími hefur skv. norskum lögum lengst af verið 60 ár og reglan átt við allar virkjanir stærri en 4.000 hö (fyrst í stað var þó viðmiðunin 1.000 hö).

Að sumu leyti minnir þessi regla á 65 ára hámarks-afnotatímann sem íslensk lög kveða nú á um vegna nýtingar á vatnsafls- eða jarðvarmaauðlindum í eigu ríkis eða sveitarfélaga til raforkuframleiðslu. Stóri munurinn er þó sá að skv. norskum lögum þarf að afhenda viðkomandi virkjun endurgjaldslaust til ríkisins í lok nýtingartímans, en í íslenskum lögum segir ekkert um hvernig fara skuli með virkjun þegar nýtingartímanum lýkur (sem er auðvitað með miklum ólíkindum og bersýnilega til þess fallið að skapa framtíðarágreining).

Þarna er einnig sá munur að skv. íslensku lögunum má framlengja afnotatímann (til allt að 60 ára í senn). En skv. norskum lögum færist eignarhaldið alltaf til ríkisins í lok afnotatímans (í nokkrum tilvikum hafa einkafyrirtæki fengið að halda áfram að reka virkjun eftir að hjemfall varð virkt með því að leigja hana eða kaupa virkjunina af ríkinu gegn nýju hjemfall-tímabili).

Að baki því að norsk stjórnvöld tóku upp hjemfall-regluna fyrir meira en öld síðan var, sem fyrr segir, einkum það sjónarmið að koma yrði í veg fyrir að norsku vatnsföllin yrðu eign útlendinga. Hjemfall-reglan var álitin skynsamleg leið til að samtvinna tvennskonar mikilvæga hagsmuni; annars vegar að tryggja framtíðaryfirráð stjórnvalda yfir vatnsaflinu og hins vegar heimila einkaaðilum að fjárfesta í virkjunum og liðka þannig fyrir iðn- og rafvæðingu Noregs.

Eðlilega voru þó sumir sem gagnrýndu hjemfall-regluna mjög og töldu hana hægja á fjárfestingum í norskum iðnaði. Þeir vildu að einkaaðilar fengju einfaldlega að eiga og reka sínar virkjanir ótímabundið eins og almennt gildir um eignir fyrirtækja. Almennt naut þó hjemfall-reglan víðtæks stuðnings meðal norskra stjórnmálamanna.

En stenst það eignaréttarákvæði stjórnarskrár að banna einkaaðilum að reisa vatnsaflsvirkjun nema þeir afhendi virkjunina endurgjaldslaust til ríkisins að ákveðnum tíma liðnum? Nú vill svo til að einkaeignaréttur nýtur svipaðrar stöðu í Noregi eins og á Íslandi skv. íslensku stjórnarskránni. Engu að síður töldu norsk stjórnvöld sig hafa fulla heimild til að binda virkjun fallvatna svo ströngum skilyrðum.

Þar að baki voru t.a.m. þau sjónarmið að jafnvel þó svo vatnsföll séu háð einkaeignarétti þess sem á landið þar sem vatnsfallið rennur, sé vatnsaflið í reynd sameiginleg auðlind sem öll þjóðin eigi að njóta. Vatn sem rennur um land í einkaeigu sé oftast að verulegu leyti komið frá hálendinu, sem í Noregi hefur verið skilgreint sem eign ríkisins (konungs).

Litið er svo á að einkaaðilum sé almennt heimilt að nýta vatnsfall á landi sínu til að framleiða raforku. En að þá sé eðlilegt að ríkið geti skilyrt slíka nýtingu með þeim hætti að eftir tiltekinn tíma skuli viðkomandi virkjun og rétturinn til að nýta vatnsfallið til raforkuframleiðslu, falla til ríkisins.

Sumum lesenda Orkubloggsins kann að þykja að þetta séu nokkuð harkaleg skilyrði. Og finnast að það að þrengja svo mjög að einkaaðilum hljóti að vera brot á stjórnarskrárákvæðum um vernd eignaréttarins. En í Noregi ríkti víðtæk sátt um þetta kerfi í nærri hundrað ár. Og sú sátt studdist við dóm Hæstaréttar Noregs frá árinu 1917, þar sem dómstóllinn komst að þeirri niðurstöðu að hjemfall-skilyrðið væri ekki brot á eignaréttarvernd stjórnarskrárinnar.

Alþingi Íslendinga fór aðra leið

Rétt eins og í Noregi, þá fór fram mikil umræða á Íslandi á fyrstu árum 20. aldar um skipan vatnamála og hvernig haga ætti eignarétti í tengslum við nýtingu vatnsréttinda. Árið 1907 samþykkti Alþingi lög um takmörkun á eignar- og umráðarétti á fossum o.fl. (Fossalögin), sem koma áttu í veg fyrir að útlendingar næðu yfirráðum yfir vatnsafli hér á landi.

Kannski má segja að íslensk lagasetning um rétt til að nýta vatnsafl hafi í gegnum tíðina einkennst af tveimur meginatriðum. Annars vegar því að sá réttur sá alfarið í höndum landseigandans. Og hins vegar að þrengja sem allra mest að því að útlendingar fjárfesti í íslenskum virkjunum. Í Noregi var aftur á móti litið svo á að opna þyrfti útlendingum leið að því að fjárfesta í virkjunum, en um leið binda virkjunarrétt einkaaðila verulegum takmörkunum og taka þar afar ríkt tillit til samfélagslegra sjónarmiða. 

Fossalögin íslensku byggðust á þeirri forsendu að fasteignareigandi eigi vatnsafl þeirra vatna sem fellur á landi hans. Engir fyrirvarar í anda hjemfall voru settir í Fossalögin og var þetta því ólíkt því fyrirkomulagi sem Norðmenn ákváðu. Með Fossalögunum var því sjónarmiðum einkaeignaréttarins skipað í öndvegi og minni áhersla lögð á almannasjónarmið.

Þetta fyrirkomulag hefur alla tíð síðan verið í fullu gildi hér á landi. Og þrátt fyrir ýmsar nýjar takmarkanir vegna t.d. almennra skipulags- og umhverfisreglna, má segja að víðtækur eigna- og umráðréttur íslenskra landeiganda yfir vatnsföllum á landi þeirra hafi jafnvel styrkst í sessi eftir því sem tíminn hefur liðið.

Íslensku Fossalögin komu til endurskoðunar nokkrum árum eftir setningu þeirra. Á tímabili benti ýmislegt til þess að í þetta sinn yrði mögulega farin nokkuð áþekk leið eins og Norðmenn höfðu farið. En þegar til kom varð niðurstaðan sú að komið var á skipan sem er ólík þeirri sem er í Noregi.

Aðalhöfundur vatnalagafrumvarpsins var Einar Arnórsson, lagaprófessor, en hann studdist m.a. við starf Fossalaganefndar Alþingis. Í íslensku Vatnalögunum nr. 15/1923 er mælt svo fyrir að rétturinn til að nýta vatn til raforkuframleiðslu tilheyri landeiganda og er sá réttur algerlega ótímabundinn. Þessi regla veitir landeiganda víðtækan rétt yfir vatninu og nýtingu þess og hefur hún gilt hér alla tíð síðan. Það myndi ekki breytast við gildistöku nýju Vatnalaganna nr. 20/2006, sem samþykkt voru á Alþingi í mars 2006 (en hafa enn ekki tekið gildi en þau hafa nú verið numin úr gildi og tóku aldrei gildi). Grundvallarskipanin um eignarétt að vatni á Íslandi er því óbreytt frá því sem fastsett var árið 1923.

Með setningu íslensku Vatnalaganna árið 1923 var sem sagt með ótvíræðum hætti tekið af skarið um það að á Íslandi gildir sú regla að landeigendur eigi ótímabundinn rétt til að hagnýta það vatn sem á landareign þeirra finnst eða um hana rennur, þ.m.t. orkunýtingarrétt. Engar takmarkanir voru settar á þennan rétt m.t.t. eignarhalds á virkjunum sem byggðar yrðu. Og í réttarframkvæmd hér á landi á þeim tíma sem liðinn er frá setningu Vatnalaganna 1923 hafa íslenskir dómstólar jafnan staðfest eignarrétt landeigenda að vatnsorku, m.a. þegar vatnsföll hafa verið tekin til virkjunar. Og að þarna sé tvímælalaust um að ræða eignarréttindi landeigenda sem njóta verndar skv. eignaréttarákvæðum 72. gr. íslensku stjórnarskrárinnar.

Því má segja að sjónarmið einkaeignaréttar vegna vatnsréttinda hafi á 20. öldinni fengið mun meiri meðbyr hér á Íslandi heldur en í Noregi. Er þó norskur réttur þekktur fyrir sterkan einkaeignarétt; t.d. mun sterkari en í rétti flestra annarra Evrópuríkja þar sem sjá má meiri einkenni Rómrréttar, þess efnis að vatnsréttindi séu fyrst og fremst almannaréttindi.

Reyndar er það svo að þrátt fyrir ólíka löggjöf um meðferð vatnsréttinda í Noregi annars vegar og á Íslandi hins vegar er staðan núna - næstum heilli öld eftir að skipan þessara mála í þessum tveimur löndum var ákveðin - sú að í báðum löndunum er yfirgnæfandi hluti allrar raforkuframleiðslu í höndum hins opinbera (ríkis og sveitarfélaga). Engu að síður er augljós munur á. Nýleg einkavæðing fyrirtækis á borð við HS Orku hefði t.a.m. ekki verið möguleg í norska vatnsaflsiðnaðinum vegna takmarkana í norskum lögum á aðkomu einkaaðila að virkjanarekstri.

Hjemfall reglan afnumin í upphafi 21. aldarinnar 

Á síðasta áratugi 20. aldar tóku Norðmenn, rétt eins og Íslendingar, upp nánara samstarf við Evrópusambandið (ESB). Þá er átt við gerð Samningsins um Evrópska efnahagssvæðið (EES).

Í aðdraganda samningsins létu norsk stjórnvöld kanna það sérstaklega hvort aðild Noregs að EES kallaði á einhverjar breytingar á fyrirkomulagi virkjunarleyfa og eignarhaldi á norskum vatnsaflsvirkjunum. Niðurstaða þeirrar fræðilegu athugunar var sú að svo væri ekki og Norðmenn myndu því áfram geta notað hjemfall-regluna óbreytta.

En jafnskjótt og EES-samningurinn gekk í gildi tók að bera á gagnrýni á hjemfall-fyrirkomulagið og fram komu athugasemdir þess efnis að það væri ósamrýmanlegt ákvæðum EES-samningsins. Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) gerði brátt formlega athugasemd við fyrirkomulagið og sagði það stríða gegn EES-réttinum. Norðmenn þráuðust við og málið endaði fyrir EFTA-dómstólnum.

Norsk stjórnvöld töpuðu málinu og þar með varð ljóst að ef Noregur ætlaði að halda áfram að vera innan EES yrði að gjörbreyta skilyrðunum í tengslum við  virkjunarleyfi og rekstur vatnsaflsvirkjana í Noregi. Eftir nokkrar vangaveltur ákváðu norsk stjórnvöld að falla frá þeirri aldarlöngu framkvæmd sinni að setja hjemfall sem skilyrði virkjunarleyfa. Það varð þó alls ekki til þess að auka aðgang einkaaðila að norska vatnsaflsiðnaðinum. Þvert á móti!

Því í stað hjemfall-reglunnar tóku Norðmenn upp það einfalda fyrirkomulag að nú fá einkaaðilar engin ný virkjunarleyfi í Noregi (nema þegar um smávirkjanir er að ræða en sú heimild hefur alltaf verið til staðar).  Þetta bann er algilt um allar stærri virkjanir (þ.e. stærri en 4.000 hö sem jafngildir um 3 MW) og þess vegna engar horfur á að einkaaðilar verði umsvifameiri í hinum gríðarstóra norska vatnsaflsiðnaði.

Jafnræðissjónarmið EES-dómstólsins urðu sem sagt til þess að lokað var á nær allar fjárfestingar einkaaðila í norska vatnsaflsiðnaðinum. Svona er nú veröldin oft skrítin og kannski mætti segja að þarna hafi EES-löggjöfin bitið í eigið skott.

Það er engu að síður mikill uppgangur í byggingu smávirkjana á vegum einkaaðila í Noregi. Það kemur til vegna þess hversu raforkuverð til framleiðenda í Noregi hefur hækkað mikið síðustu árin. Raforkuframleiðsla er sem sagt orðin miklu arðbærari en áður var og þess vegna eru nú tækifæri til að fjármagna og byggja litlar virkjanir sem áður þóttu óhagkvæmar. Þær mega þó ekki vera stærri en 4.000 hö (um 3 MW), þ.e. þegar um einkaaðila er að ræða. Já - þannig er fyrirkomulagið í Noregi.

 

Orkumál Evrópu

Orkubloggið vekur athygli lesenda sinni á ráðstefnu sem Arion banki, Orkustofnun og UK Trade & Investment halda n.k. fimmtudag 31. maí. Ráðstefnan ber yfirskritina Orkumál Evrópu - tækifæri fyrir íslensk orkufyrirtæki?

Charles Hendry, orkumálaráðherra Bretlands, er einn fyrirlesaranna. Meðal annarra sem flytja erindi eru Odd Håkon Hoelsæter, fyrrum forstjóri norska Statnett, Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, Guðmundur Ingi Ásmundsson, aðstoðarforstjóri Landsnets og Guðni Jóhannesson, forstjóri OS.

Þarna tala einnig tveir breskir orkusérfræðingar; þeir Robert Lane frá lögfræði- og ráðgjafafyrirtækinu CMS Cameron McKenna og Iain Smedley frá Barclays Capital.

Oddný Harðardóttir, fjármálaráðherra og starfandi iðnnaðarráðherra, setur ráðstefnuna. Fundarstjóri verður Stefán Pétursson, framkvæmdastjóri fjármálasviðs Arin banka.

Nánari upplýsingar um ráðstefnuna og dagskrá má sjá hér á vef Arion banka.

Bakú

Í tilefni af því að Júróvsjón-keppnin hefst í Bakú í Azerbaijan í kvöld, ætlar Orkubloggarinn að leyfa sér að rifja hér upp tvær færslur sem tengjast Bakú. 

Bakú er bæði skemmtileg og falleg borg. Þó svo sum úthverfin séu nokkuð sérstök - eins og ljósmyndin hér til hliðar gefur til kynna. En myndina tók bloggarinn út um glugga á leigubíl, á leiðinni út á flugvöll vorið 2010 (vel að merkja bað ég leigubílstjórann sérstaklega um að aka ekki stystu leið útá völl, heldur fara gegnum olíuúthverfin). Já - það væri aldeilis magnað ef þetta liti svona út t.d. uppi í Elliðaárdal eða í Grafarvoginum.

Þarna við Bakú hefur allt verið löðrandi í olíu í meira en hundrað ár. Í því sambandi má minna á eldri færslu á Orkublogginu um upphaf azerska olíuævintýrisins.

Einnig er freistandi að vísa hér á stutta ferðasögu, frá því Orkubloggarinn sótti Bakú heim eldgosavorið 2010. Er það sem gerst hafi í gær! Og ég sakna Bakú og langar afar mikið að koma aftur á þessar slóðir.

Gasöldin gengin í garð?

Á undanförnum örfáum árum hafa orðið hreint ótrúleg umskipti í bandaríska orkugeiranum. Sem sumir vilja jafnvel lýsa sem sannkallaðri orkubyltingu.

Græna byltingin umbreyttist í gasæði 

Það varð ekki alveg sú bylting sem margir bjuggust við. Fyrir um fjórum árum, um það leyti sem Orkubloggið hóf göngu sína, virtist blasa við að endurnýjanleg orka væri að verða mál málanna vestur í Bandaríkjunum. Bæði alríkið og fylkin juku fjárstuðning sinn og margvíslegar skattaívilnanir og niðurgreiðslur til handa fyrirtækjum sem fjárfestu í grænni orku.

Þetta bar margvíslegan árangur. Vindorkuiðnaður tók að blómstra víða um landið og gamli olíurefurinn T. Boone Pickens tilkynnti um áætlanir sínar að byggja stærsta vindorkuver Bandaríkjanna suður í Texas. Etanólið virtist ætla að sigra samgöngugeirann og rafbílatækni tók miklum framförum.

Sólarorkuiðnaðurinn blómstraði líka þar vestra og fjölmargir framleiðendur sólarsella (PV) spruttu upp og urðu eftirsóttir á hlutabréfamörkuðum. Og íslenski bankinn Glitnir varð meðal þeirra fyrirtækja sem stuðluðu að endurvakningu bandaríska jarðvarmaiðnaðarins.

Já; það er stutt síðan endurnýjanleg orka virtist mál málanna þar vestra (og reyndar um nær allan heim). Samt er það svo að nú lítur út fyrir að það sé hvorki lífmassi, vindur né sól sem er sigurvegarinn í harðri baráttunni í bandaríska orkugeiranum. Sigurvegarinn er miklu fremur gamla góða jarðefnaeldsneytið! Þó ekki olía eða kol. Heldur jarðgas.

Nýja orkuauðlindin: Shale Gas 

Ævintýralegur uppgangurinn í bandaríska gasiðnaðinum gerðist fremur hægt og hjótt  - a.m.k. fyrst í stað. Á sama tíma og bandarísk stjórnvöld og bandaríski kapítalisminn föðmuðu græna orkugeirann, var stille og roligt að byggjast upp nýr kolvetnisiðnaður vestur á sléttum gamla olíufylkisins; Texas. Þar tókst flinkum mönnum að finna hagkvæma leið til að nálgast gríðarlegt magn af þunnum gaslögum sem liggja inniklemmd í grjóthörðum sandsteininum djúpt undir sléttum Texas. Og brátt fór jarðgasið frá þessum nýju uppsprettum að streyma útá markaðinn.

Fyrst í stað voru ekki margir sem veittu þessu sérstaka athygli. En eftir því sem velgengni frumkvöðlafyrirtækjanna jókst vöknuðu orkurisarnir til vitundar um hagkvæmni þessara geysilegu gaslinda. Allt í einu varð shale-gas á allra vörum. Hófst nú mikið kaupæði, þar sem bæði var slegist um frumkvöðlafyrirtækin í shale-gas tækninni og sérhverja landspildu þar sem slíkt gas væri mögulega að finna. Allir vildi vera með í gasæðinu og meira að segja kreppan vestra dró ekkert úr áhuganum á að fjárfesta í shale-gas.

Rétt eins og þegar olíuævintýrið geysaði í Texas á fyrri hluta 20. aldar hefur bandaríska gasæðið nú í upphafi 21. aldarinnar skapað fjölda nýrra dollara-milljónamæringa. Mestu tiðindin eru þó þau að Bandaríkin eru allt í einu orðin sjálfum sér nóg með jarðgas og hafa þar með verulega styrkt stöðu sína sem orkuframleiðandi. Það er meira að segja svo að nýjustu athuganir bandaríska orkumálaráðuneytisins benda til þess að Bandaríkjamenn eigi gnægð af gasi til næstu 100-200 ára! Það er engu líkara en að gasöldin sé að ganga í garð.

Verðfall á gasi 

Og hverjar eru afleiðingarnar af stóraukinni gasvinnslu innan Bandaríkjanna? Jú; aukið framboð af gasi þýðir auðvitað lægra verð. Frá árinu 2008 hefur verð á jarðgasi lækkað jafnt og þétt. Og nýverið fór það undir skitna 2 USD pr. milljón BTU (BTU er orkueining og milljón BTU samsvarar um þúsund rúmfetum af gasi).

Það er til marks um umskiptin að fyrir einungis tveimur árum síðan var verðið fyrir umrætt magn af bandarísku jarðgasi um 6 USD eða næstum þrefalt hærra en núna. Og fyrir fjórum árum var verðið næstum 14 USD/mmBTU og var þvi um sex-sjö sinnum hærra en nú um stundir!

Mestu umskiptin á bandarísku orkumörkuðunum felast þó í því að tengslin milli verðs á jarðgasi og hráolíu virðast skyndilega hafa rofnað með öllu. Það er engu líkara en að bandaríska jarðgasið sé allt í einu farið að lifa sjálfstæðu efnahagslífi.

Orkuinnihald hráolíutunnu annars vegar og milljón BTU af jarðgasi hins vegar er u.þ.b. 6:1. Þess vegna mætti ætla að verðið á hráolíu og jarðgasi ætti að endurspegla þennan mun. Þ.e. að hráolíutunnan ætti að kosta sex sinnum meira en milljón BTU af jarðgasi. Sögulega hefur hlutfallið þarna þó almennt verið á bilinu 8-12 á móti 1. Þetta sést t.d. vel á grafinu hér að ofan þar sem hlutfallið frá árinu 1986 var lengst af um 10:1.

Í marga áratugi gátu þeir sem áttu viðskipti með gas og/eða olíu nánast gengið að því sem vísu að verðhlutfallið þarna á milli væri nánast fasti. Eða u.þ.b. tíu á móti einum með sveiflum sem almennt voru innan við 20%.

Þegar shale-gasið tók að flæða á markaðinn á allra síðustu árum fór að bera á því að jarðgas og hráolía væru að missa taktinn og verðbilið væri að aukast. Þ.e. gasið varð hlutfallslega miklu ódýrara en áður. Einhverjar slíkar sveiflur voru svo sem ekkert nýtt. Því, eins og fyrr sagði, hafa alltaf verið þarna nokkrar sveiflur og þá ekki síst vegna þess að ekki er jafn auðvelt að geyma gas eins og olíu.

En þegar líða tók á árið 2009 má segja að bandaríski gasmarkaðurinn hafi hreinlega rifið sig lausan. Og nú er svo komið að í fyrsta sinn í sögunni virðist sem verðtengingin á milli gass og olíu hafi rofnað með öllu - a.m.k. í bili.

Jarðgasið er nú margfalt ódýrara en hráolía. Með því að kaupa gas fær kaupandinn þess vegna miklu meiri orku heldur en með kaupum á olíu. Fyrir örfáum vikum var munurinn þarna orðinn svo mikill að jarðgas var orðið allt að fimm sinnum ódýra heldur en olían (þ.e. í stað hins almenna verðhlutfalls á bilinu 8-12 var hlutfallið komið upp í 50). Samhliða hefur svo bandarískt gas líka orðið miklu ódýra en gas á Evrópu- og Asíumörkuðum.

Aukið gasframboð - lægra raforkuverð 

Þetta mikla framboð og lága verð á gasi í Bandaríkjunum hefur ýmsar afleiðingar. Bæði olía og gas eru jú einfaldlega orkugjafar, sem geta að verulegu leyti leyst hvorn annan af hólmi. Þegar gasverð lækkar svo mjög, myndast hvati til að skipta yfir í gas hvarvetna þar sem menn nýta olíu. Þeir sem enn nýta olíukyndingu skipta yfir í gasið. Díseltrukkum er breytt til að geta gengið fyrir gasi. Meira að segja kolaiðnaðurinn fær að finna fyrir þessum verðlækkunum á jarðgasi - sem birtist í því að vestra er kolaorkuverum nú nánast raðlokað á sama tíma og gasorkuverum fjölgar.

Og nú hefur hið ótrúlega gerst; orðið er raunhæft að Bandaríkin verði útflytjandi að fljótandi gasi (LNG). Nýlega hófust framkvæmdir við fyrstu bandarísku LNG-vinnslustöðina fyrir slíkan útflutning. Loks má nefna að kannski verður ódýrt bandarískt jarðgas til þess að það verða bandarísk flugfélög sem taka upp tilraunir Qatar Airways með að fljúga breiðþotum á gasi í stað flugvélabensíns!

Áþreifanlegasta  afleiðing þessarar miklu verðlækkunar á gasi í Bandaríkjunum er lágt raforkuverð. Þegar jarðgas er orðið svo ódýrt sem raun ber vitni kostar eldsneyti til að framleiða 1 MWst einungis um 16-20 USD. Það merkir að gasorkuverum nægir nú sennilega oft að fá um 40-45 USD/MWst til að standa undir fjárfestingunni og skila viðunandi arðsemi (þ.e. þegar miðað er við bæði breytilegan OG fastan kostnað gasorkuvers).

Já; um þessar mundir er gas einfaldlega ódýrasti raforkugjafinn í Bandaríkjunum. Það á sinn þátt í því að þessa dagana eiga ekki aðeins sum bandarísk kolaorkuver í vandræðum, heldur þrengir nú einnig vægast sagt mjög að bandarískum sólar- og vindorkuverum. Heildsöluverð á raforku sumstaðar í Bandaríkjunum hefur jafnvel verið að fara vel undir 40 USD/MWst og á einstaka svæðum ennþá neðar. Hér er vel að merkja ekki bara verið að tala um örskammar verðdýfur í miklum rigningum á mestu vatnsaflsvirkjanasvæðunum, heldur meðalverð á raforku í heildsölu yfir margra mánaða tímabil og jafnvel heilt ár.

Veikir mikið gasframboð samkeppnisstöðu Landsvirkjunar?

Afleiðingin af lágu raforkuverði í Bandaríkjunum skapar ekki bara erfiðleika fyrir bandarísk kola-, vind- eða sólarorkuver. Afleiðingarnar teygja sig langt út fyrir þeirra eigin landsteina.

Þegar bandarískum gasorkuverum nægir að fá u.þ.b. 40-45 USD/MWst, eiga stóriðjufyrirtæki á sumum svæðum Bandaríkjanna kost á því að kaupa raforku í miklu magni á verði sem er t.d. ansið nálægt því það sama og Landsvirkjun er að bjóða nú um stundir. Landsvirkjun býður nú nýja 12 ára raforkusölusamninga á 43 USD/MWst.

Lágt gasverð og þar með lágt raforkuverð í Bandaríkjunum getur haft bein áhrif á iðnaðaruppbyggingu á Íslandi og annars staðar í heiminum. Landsvirkjun hefur það að vísu umfram bandarísku gasorkuverin að bjóða umrætti verð til 12 ára. Vestra verða raforkukaupendur að taka áhættuna af raforkuverði framtíðarinnar. Vegna 12 ára binditímans eru samningar Landsvirkjunar því væntanlega áhugaverðir. Fyrirtæki sem vilja tryggja sér örugga raforku á hagstæðu verði til sæmilega langs tíma, ættu að sýna tilboði Landsvirkjunar áhuga - jafnvel þó svo viðkomandi fyrirtæki séu að framleiða vörur fyrir Bandaríkjamarkað.

Það er engu að síður svo að verðmunurinn þarna er orðinn það lítill, að nú um stundir hlýtur að vera við  ramman reip að draga í samkeppni íslenskra raforkuframleiðenda um nýja raforkukaupendur. A.m.k. gagnvart fyrirtækjum sem hentar að staðsetja sig í Bandaríkjunum.

Eru Bandaríkin að verða besta staðsetningin fyrir stóriðju?

En er þetta lága verð á bandarísku jarðgasi og lága raforkuverð þar vestra ekki bara tímabundið? Er ekki augljóst að nú um stundir er einfaldlega offramboð af gasi í Bandaríkjunum og brátt muni markaðurinn leita jafnvægis og verðið á bæði gasi og raforku hækka á ný?

Hvað það verður, veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Á endanum hlýtur þó orkuverð að ná jafnvægi, þ.a. tiltekið magn orku í Bandaríkjunum kosti nálægt það sama hvort sem orkan kemur frá t.a.m. gasi, kolum eða olíu. Vandinn er bara sá að kristallskúlan segir manni því miður ekki um það hversu lengi markaðurinn haldi áfram að vera svona bjagaður né hvernig eða hversu hratt leiðréttingin gerist!

Það virðast vera nokkuð skiptar skoðanir um hvernig þetta muni gerast. Sumir álíta (kannski eðlilega) að stutt sé í að gasverð hækki og olíuverð lækki. Sérstaklega hljóti gasið að hækka og því sé rétt að vera long í gasi fremur en að vera short í olíu. Aðrir spá því aftur á móti að enn geti verið nokkuð langt i land með að gasverð fari upp - og til skemmri tíma muni það jafnvel lækka ennþá meira og allt niður í 1,5 USD/mmBTU. Það muni valda miklum gjaldþrotum í gasvinnslu-iðnaðinum og þess vegna sé nú kjörið tækifæri að sjorta gasvinnslufyrirtæki!

Þegar spáð er í verðþróun á bandarísku jarðgasi er svolítið freistandi að taka mark á framtíðarsýn bandaríska orkumálaráðuneytisins (þ.e. upplýsingaskrifstofu ráðuneytisins; EIA). Þar á bæ hafa menn geysigóðar upplýsingar um gas í jörðu og er líklega hvað best treystandi til að setja fram hlutlausar skoðanir.

Skemmst er frá því að segja að hjá EIA virðast menn nú orðnir fullvissir um að lengi enn verði mikið framboð af gasi á hagstæðu verði. Og þess vegna muni raforkuverð í Bandaríkjunum almennt haldast fremur lágt lengi enn. Ekki bara næstu örfáu árin, heldur til langrar framtíðar. Þar er talað um að sennilega verði meðalverð á raforku víða í Bandaríkjunum nákvæmlega ekkert hærra eftir tíu ár en nú er. Og svo verði líka eftir 20 ár og líka eftir aldarfjórðung! 

Þeir sem treysta þessum spám EIA eru vísir til að telja Bandaríkin einhverja bestu staðsetningu fyrir uppbyggingu orkufreks iðnaðar. Þetta gæti mögulega dregið úr áhuga ýmissra  stórra raforkukaupenda á að koma til t.d. Íslands. Lágt raforkuverð vestra gefur slíkum fyrirtækjum a.m.k. augljóslega tilefni til að setja pressu á íslensku orkufyrirtækin til að semja um mun lægra orkuverð en þau kannski óska sér. Kannski er þetta einmitt ein ástæða þess að ekkert hefur gengið að ljúka hér samningum um nýjan kísiliðnað?

Mun aukið gasframboð í Bandaríkjunum valda lækkandi raforkuverði í Evrópu? 

Allir lesendur Orkubloggsins ættu að kannast við það að raforkuverð víðast hvar í Evrópu hefur hækkað verulega síðustu árin. Og er orðið ansið mikið hærra en t.d. víðast hvar í Bandaríkjunum. Og margir eru að spá ennþá meiri hækkunum í Evrópu á næstu árum.

EF umræddar spár EIA um raforkuverð í Bandaríkjunum reynast réttar hlýtur að koma að því að evrópsk stóriðja fari að hugsa sinn gang alvarlega og jafnvel færa sig vestur um haf. Í þessu sambandi er vert að minna á spá Pöyry um hratt hækkandi raforkuverð í Evrópu, sem komið hefur fram í nokkrum kynningum Landsvirkjunar undanfarin misseri (sbr. grafið hér að ofan sem er úr kynningu Landsvirkjunar og má sjá á vef fyrirtækisins).  Þessi spá Pöyry virðist helst byggja á stefnu Evrópusambandsins um að stórauka hlutfall endurnýjanlegrar orku. Vind- og sólarorka er jú dýrari en að nota kol, gas eða kjarnorku og þess vegna logískt að raforkuverð í t.d. Bretlandi, Frakklandi og Þýskalandi hljóti að hækka umtalsvert á næstu árum og áratugum. Ef löndin standa við áætlanir sínar og stefnu ESB.

Vandinn er bara sá að eftir því sem verðmunurinn á raforku milli Bandaríkjanna og Evrópu eykst, verður meiri hvati fyrir orkufrekan iðnað að færa sig frá Evrópu til Bandaríkjanna. Slíkt myndi draga úr raforkueftirspurn í Evrópu og þar með minnka verðþrýstinginn á evrópskum raforkumörkuðum.

Þannig gæti lágt verð á jarðgasi í Bandaríkjunum bæði hægt umtalsvert á iðnaðaruppbyggingu á Íslandi OG dregið úr verðhækkunum á raforku í Evrópu. Þar að auki er shale-gasvinnsla nú að fara af stað á gamla meginlandinu. Aukist gasframboð af þeim sökum umtalsvert í Evrópu, myndi það eitt og sér geta lækkað raforkuverð í álfunni. Og þar með á ný aukið samkeppnishæfni evrópsk raforkuiðnaðar, t.d. gagnvart Íslandi. Það er sem sagt alls ekki gefið að raforkuverð í Bandaríkjunum né Evrópu hækki mikið næstu árin - þó svo það sé vissulega mögulegt.

Hvað sem öllu þessu líður, þá stendur Ísland samt vel að vígi til lengri tíma litið. Af þeirri einföldu ástæðu að íslensk orka kemur frá ódýrum endurnýjanlegum auðlindum. En þróunin undanfarið á gasmörkuðunum vestra segir okkur samt að skynsamlegt sé að stilla væntingum okkar í hóf. Og sýna varfærni gagnvart spám um hækkandi raforkuverð - bæði gagnvart Bandaríkjunum og Evrópu. Það kann ennþá að vera nokkuð langt í það að veruleg tækifæri skapist til að auka arðsemi umtalsvert í raforkuvinnslunni á Íslandi. Sú aukna arðsemi er langhlaup, sem krefst bæði þolinmæði og þrautseigju.

Íslensk raforkukauphöll

Nú síðsumars 2012 munu hefjast kauphallarviðskipti með íslenska raforku.

Þetta eru talsverð tímamót. Raforkumarkaðurinn hérlendis hefur í nokkur ár verið frjáls, þ.e. frjáls verðlagning á raforku og kaupendum verið frjálst að velja hvaðan þeir kaupa rafmagnið. Þetta fyrirkomulag er sjálfsagt öllum kunnugt. Sum ef ekki flest raforkusölufyrirtækjanna hafa reynt að nýta sér þetta viðskiptafrelsi til að laða að sér nýja viðskiptavini og auka viðskipti sín. Sbr. t.d. sjónvarpsauglýsingar Orkusölunnar um að kaupa rafmagnið þaðan. Og fá það sem þau hjá Orkusölunni kalla "nýtt og ferskt rafmagn".

Þessu fyrirkomulagi, sem felur í sér að neytendur velja sér hvaðan þeir kaupa rafmagnið, var komið á í tengslum við aðild Íslands að EES-samningnum. Tilgangurinn er m.a. sá að auka samkeppni milli raforkuframleiðenda.

Það er sem sagt frjáls samkeppni á íslenska raforkumarkaðnum. Engu að síður er þessi samkeppni vissum takmörkunum háð. Framleiðendum og öðrum seljendum raforku hefur t.a.m. verið sniðinn þröngur stakkur gagnvart því að eiga viðskipti sín á milli (heildsöluviðskipti).

Seljendur raforku hafa fyrst og fremst haft úr eigin framleiðslu að moða. Og t.d. haft litla möguleika til að koma til móts við aukna eftirspurn, svo sem vegna nýrra viðskiptavina, nema þá með því að auka eigin framleiðslugetu (sem getur kallað á nýja virkjun). Vissulega eru raforkuviðskipti frjáls og þ. á m. milli raforkuframleiðenda, þ.a. að sjálfsögðu er ávallt mögulegt að raforkuframleiðendur eigi heildsöluviðskipti sín á milli. Engu að síður hafa slík viðskipti verið háð fremur gamaldags og þunglamalegu fyrirkomulagi. Þau eru að mestu ef ekki öllu leyti bundin við langtímasamninga og raforkufyrirtækin hafa haft takmarkaða möguleika til að kaupa raforku með skemmri fyrirvara.

Í tilvikum þar sem raforkufyrirtæki hefur áhuga á heildsöluviðskiptum með skömmum fyrirvara (t.d. til að selja áfram til viðskiptavina sinna) hefur starfsfólkið þurft að hringja eða senda öðrum framleiðanda tölvupóst með fyrirspurnum um það hversu margar kWst verði til reiðu á þeim tíma sem áhugi er á viðskiptum. Og síðan hafa samband við næsta raforkuframleiðandi til að kanna hvort betri kjör bjóðist þar.

Að sumu leyti líkist þetta því að sá sem vilji kaupa sér nokkra hrúta þurfi að ráfa milli fjárhúsa. Núverandi fyrirkomulag á heildsölumarkaði með raforku skapar ýmsar hindranirnar og hefur óhjákvæmilega þær afleiðingar að samkeppni á raforkumarkaðnum verður lítt virk. Ekki aðeins er framkvæmdin á heildsöluviðskiptunum þunglamaleg, heldur veldur fyrirkomulagið því að verðmyndunin verður fremur óljós.

Almennt séð er núverandi fyrirkomulag raforkuviðskipta í heildsölu líklegt til að halda aftur af samkeppni. Ef aftur á móti raforkuviðskipti færu fram í kauphöll lægi ávallt fyrir hvaða verð væru í boði og ávallt væri a.m.k. tiltekið lágmarksframboð af rafmagni til taks (vegna viðskiptavakakerfis líkt og gerist t.d. á hlutabréfamarkaði). Þá myndu allir viðskiptaaðilar sitja við sama borð og auknar líkur verða á því að best reknu fyrirtækin njóti ávaxtanna og nái að vaxa enn frekar.

Einnig gætu þá raforkuframleiðendur með einföldum hætti keypt raforkuna af öðrum, fremur en að framleiða hana sjálfir, þegar þeim hentar svo. Og raforkukauphöll myndi skapa þann möguleika að til kæmu milliliðir sem sérhæfa sig í kaupum og sölu á raforku. Þar er vel að merkja ekki átt við markað með hreina fjármálagjörninga; í raforkukauphöllinni yrði einungis boðið upp á viðskipti með beinharða raforku (það sem á ensku kallast physical electricy excgange).

Núverandi fyrirkomulag raforkumarkaðarins hefur sennilega einkum verið óheppilegt fyrir minni vatnsaflsfyrirtæki, sem hafa yfirleitt úr lítilli miðlun að spila og eru mjög háð sveiflum í framleiðslu sinni. Norðlenska fyrrtækið Fallorka er dæmi um slíkt fyrirtæki, þar sem framleiðslan sveiflast verulega eftir árstíðum og veðrinu almennt. Vilji fyrirtækið selja meiri raforku til neytenda en sem nemur lágmarksframleiðslugetu fyrirtækisins, þarf Fallorka oft að eiga aðgang að raforku annars staðar frá. Og þá er mikilvægt að framboð sé fyrir hendi og verðmyndun sé skýr.

Fallorka gæti auðvitað að einhvejrju leiti leyst málið með hefðbundnum langtímasamningum við t.d. Landsvirkjun. En til að mæta sveiflum og geta uppfyllt skyldur sínar gagnvart viðskiptavinum sínum væri væntanlega mjög æskilegt fyrir fyrirtækið að eiga aðgang að skipulögðum heildsölumarkaði. Þá er átt við markað þar sem sem flestir og helst allir kaupendur og seljendur raforku í heildsölu á Íslandi mætast nafnlaust á jafnræðisgrundvelli, rétt eins gerist á t.d. hlutabréfa- eða skuldabréfamarkaði í kauphöll - og setja þar inn kaup- og/eða sölutilboð á rafmagn.

Slíkt kauphallarfyrirkomulag með raforku hefur ýmsa kosti. Með skipulögðum heildsöluraforkumarkaði í kauphöll verður verðmyndun á raforku miklu gleggri, fyrirtækjum yrði gert auðveldara að mæta óvæntum sveiflum og allir myndu sitja við sama borð. Þar að auki tryggir kauphallarfyrirkomulagið öruggt uppgjör á öllum samningum.

Kauphallarfyrirkomulagið er líklegt til að auka samkeppni og verða til hagsbóta bæði fyrir raforkunotendurna og vonandi flest raforkufyrtækin. Kauphöllin ætti að hafa þau áhrif að best reknu raforkufyrirtækin spjari sig best og þar með aukist möguleikar þeirra til vaxtar. Það þyrfti ekki að gerast með byggingu nýrra virkjana, heldur einfaldlega með því að viðkomandi fyrirtæki verða stærri viðskiptaaðili á raforkumarkaðnum.

Þarna kunna t.a.m. að vera umtalsverð tækifæri fyrir vel rekin minni raforkufyrirtæki, sem ættu sum hver að geta aukið markaðshlutdeild sína umtalsvert. Og þar með styrkt samkeppni á raforkumarkaðnum. Slíkt hefði augljósa kosti fyrir neytendur t.d. núna þegar Orkuveita Reykjavíkur hefur verið að stórhækka raforkuverð sitt (vegna mislukkaðra fjárfestinga og undarlegrar fjármögnunarstefnu fyrirtækisins á árunum fyrir efnahagshrunið).

Almennt séð eykur raforkukauphöll sveigjanleika í raforkuviðskiptum. En það eru ekki bara skynsamir raforkuframleiðendur og neytendur sem geta notið góðs af kauphöll með raforku. Flutningsfyrirtækið Landsnet hefur einnig tækifæri til að nýta sér slíkan skipulagðan heildsölumarkað. Vegna mögulegra bilana og flutningstapa í raforkukerfinu þarf Landsnet ætíð að eiga aðgang að umtalsverðu aukamagni af raforku. Fram til þessa hefur aðgangur að þeirri orku verið tryggður með samningum til eins árs i senn. En með tilkomu kauphallar með raforku opnast sú leið fyrir Landsnet að kaupa a.m.k. hluta þeirrar orku á markaði kauphallarinnar með miklu skemmri fyrirvara.

Auðvitað er ekki öruggt að þar með þurfi Landsnet að greiða lægra verð en ella fyrir raforkuna sem þarf til að mæta flutningstapi eða bilunum. En með þessu eykst svigrúm Landnets til að halda slíkum kaupum í lágmarki. Og þar með skapast tækifæri til að ná fram meiri hagkvæmni í rekstri, sem ætti að geta skilað sér í lægri útgjöldum neytenda.

Íslenska raforkukauphöllinn fer af stað nú í lok sumars. Til að byrja með verður þar einungis um að ræða viðskipti innan dagsins (intra day trading) og þá talað um ISBAS. Það mun ekki standa til að bjóða upp á spot-viðskipti; a.m.k. ekki til að byrja með. Slík viðskipti eiga sér stað daginn áður (þ.e. raforkan er afhent daginn eftir viðskiptin) og myndast þá markaðsverð fyrir hvern klukkutíma fyrir sig. Til að slíkur spot-markaður sé raunhæfur er þörf á mjög tíðum viðskiptum og talsvert mikilli veltu. Þær upplýsingar sem hafa komið fram um íslensku raforkukauphöllina fram til þessa, benda til þess að beðið verði með að koma á fót spot-markaði uns reynsla er komin á ISBAS.

Fyrirkomulagið á ISBAS styðst einkum við fyrirmyndir frá norræna raforkumarkaðnum; Nord Pool Spot. Þar er boðið upp á tvær megingerðir samninga; annars vegar s.k. Elspot-samninga og hins vegar Elbas-samninga. Elspot er uppboðsmarkaður með raforku sem er til afhendingar daginn eftir, þar sem fram kemur markaðsverð fyrir hvern klukkutíma fyrir sig. Elbas er aftur á móti raforkumarkaður sem líkist meira staðgreiðsluviðskiptum, þar sem unnt er að kaupa raforku í gegnum kauphöllina til afhendingar allt niður í klukkutíma fyrirvara. ISBAS mun einmitt verða ámóta markaðsfyrirkomulag eins og Elbas.

Íslenska raforkukauphöllin hefur verið i undirbúningi í mörg ár og má líklega rekja þá vinnu allt aftur til ársins 2005. Það var a.m.k. allt tilbúið í sumarlok 2008 og búið var að ákveða opnun ISBAS þá um haustið. En þá skall bankahrunið á, sem skapaði mikla óvissu í efnahagsmálum og Landsnet tók þá skynsamlegu afstöðu að fresta ISBAS.

Það er auðvitað óvíst hvernig takast mun til með þessa íslensku raforkukauphöll. Íslenski raforkumarkaðurinn utan hinna umfangsmiklu stóriðjusamninga er afar lítill (einungis um 3 TWst). Til að markaðurinn virki eðlilega, er algerlega nauðsynlegt að raforkuframleiðendurnir hérna sinni þessu verkefni af skyldurækni og áhuga. Og ekki má búast við of miklu svona fyrst í stað.

Í þessu sambandi er vert að hafa í huga að það tók norræna raforkumarkaðinn Nord Pool Spot þó nokkur ár að ná þroska. Hann á rætur sínar að rekja til aukins frelsis í raforkuviðskiptum sem tekið var upp í Noregi um 1990 . Fyrstu árin óx þessi skipulagði raforkumarkaður rólega og ýmisr spáðu þvi jafnvel að þetta myndi aldrei ganga upp. 

En reynslan varð góð og og í dag fara rúmlega 70% af öllum raforkuviðskiptum viðkomandi markaðssvæðis í gegnum Nord Pool Spot! Nord Pool Spot er hvorki meira né minna en stærsta raforkukauphöll heims og er reyndar fyrirmynd flestra nýrra kauphalla þessu sviði. Þar má nefna bæði raforkukauphallir í Bretlandi, á meginlandi Evrópu og í Bandaríkjunum. Norðmennirnir hjá Statnett, sem fyrstir komu að uppbyggingu þessa kerfis, geta því verið afar stoltir af árangrinum.

Rétt eins og Nord Pool Spot er í eigu norrænu raforkudreifingarfyrirtækjanna, þá verður íslenska raforkukauphöllinn sérstakt fyrirtæki í eigu Landsnets. Viðskiptin munu öll eiga sér stað rafrænt í gegnum heimasíðu markaðarins (sem væntanlega verður www.isbas.is).

Sumir hafa eflaust efasemdir um að svona markaður geti gengið hér á landi, einfaldlega vegna þess hversu stór hluti allrar raforkuframleiðslunnar hér er bundinn í langtímasamningum (við stóriðjufyrirtækin). Hér verður líka að hafa í huga hversu gríðarstórt hlutfall af raforkuframleiðslunni hérlendis er í höndum einungis eins fyrirtækis. Samtals framleiðir Landsvirkjun hátt í ¾ hluta allrar raforku í landinu. Og meira að segja þó að stóriðjunotkunin sé undanskilin, er markaðshlutdeild Landsvirkjunar mjög mikil eða á bilinu 60-65% af allri almennri notkun.

Til samanburðar má nefna að á Nord Pool Spot er enginn einn aðili með meira en 20% markaðshlutdeild. Stofnun ISBAS er því veruleg áskorun. En ef vel tekst til gæti svo farið að smám saman muni hluti af raforkuviðskiptum stóriðjunnar hér á landi færast yfir í kauphöllina. Þá gæti jafnvel myndast grundvöllur fyrir spot-markað. 

Það eru a.m.k. spennandi tímar í vændum á íslenskum raforkumarkaði - og þá ekki aðeins vegna Rammaáætlunar og hugmynda um sæstreng. Og það er með ólíkindum að íslenskir fjölmiðlar skuli ekki hafa sýnt tilvonandi ISBAS markaði meiri athygli. Vonandi verður þetta hádegis-innlegg Orkubloggsins þennan milda mánudag til þess að a.m.k. einhverjir lesendur átti sig betur á því hvernig raforkumarkaðurinn hér mun mögulega þróast á næstu misserum og árum.

--------------- 

[Myndirnar hér í færslunni eru fengnar úr kynningum sem aðgengilegar eru á vef Landsnets og vef Orkustofnunar, en NPS-lógóið er að sjálfsögu fengið af vef NordPoolSpot].

Landsvirkjun gerð að almenningshlutafélagi?

Undanfarið hafa hugmyndir um breytingar eignarhaldi í íslenska orkugeiranum verið talsvert í umræðunni.

Ein hugmyndin er sú að nýtt orkufyrirtæki, með aðild Orkuveitu Reykjavíkur og íslenskra lífeyrissjóða, verði stofnað í kringum Hverahlíðarvirkjun. Einnig hafa komið fram hugmyndir um að Landsvirkjun taki upp verkefnafjármögnun (sbr. síðasta færsla Orkubloggsins þar um). Og jafnvel að Landsvirkjun verði gerð að almenningshlutafélagi og hluti fyrirtækisins verði seldur til lífeyrissjóða eða eftir atvikum til annarra einkaaðila.

Eins og alkunna er, þá eru helstu orkufyrirtæki landsins alfarið í eigu hins opinbera. Síðan síðla árs 2006 hefur  Landsvirkjun verið að fullu í eigu ríkisins, en fyrir þann tíma áttu Reykjavíkurborg og Akureyrarbær líka í fyrirtækinu. Orkuveita Reykjavíkur er að mestu leyti í eigu Reykjavíkurborgar (með nokkur nágrannasveitarfélög sem meðeigendur). Hitaveita Suðurnesja var líka lengst af í eigu ríkisins og sveitarfélaga á Suðurnesjum. 

Síðan kom að því um mitt ár 2007 að Hitaveita Suðurnesja var einkavædd [hér er hugtakið einkavæðing látið ná yfir það þegar opinber rekstur er hlutafélagavæddur og viðkomandi fyrirtæki selt að hluta eða í heild til einkaréttarlegra aðila]. Þriðjungshlutur ríkisins í Hitaveitu Suðurnesja var þá seldur til Geysis Green Energy. Í kjölfarið var svo Hitaveitunni skipt upp í HS Veitur og HS Orku (desember 2008) og enduðu þessar tilfæringar með því að einkavæðingin náði einungis til HS Orku. En HS Veitur voru áfram í opinberri eigu. Þar er Reykjanesbær með stærsta eignarhlutann, en OR á þar einnig umtalsverðan hlut.

Í dag er HS Orka að stærstu leyti í eigu kanadíska almenningshlutafélagsins Alterra Power - í gegnum sænskt eignarhaldsfélag. Fyrir nokkru minnkaði kanadíska fyrirtækið reyndar hlut sinn í HS Orku. Það gerðist þegar Jarðvarmi slhf - nýtt samlagshlutafélag í eigu íslenskra lífeyrissjóða - keypti sig inn í HS Orku. Í dag á Jarðvarmi þriðjungshlut í HS Orku.

Vegna erfiðrar fjárhagsstöðu Reykjanesbæjar og OR munu bæði sveitarfélagið og reykvíska orkufyrirtækið vera áhugasöm um að selja hlut sinn í HS Veitum. Það er því vel hugsanlegt að næsta einkavæðin í íslenska orkugeiranum verði ekki í raforkuframleiðslu, heldur í framleiðslu og dreifingu á heitu og köldu vatni. Sem er athyglisvert, því víða um heim er einkavæðing á vatnsveitum jafnvel ennþá eldfimari pólítískt séð heldur en einkavæðing í raforkuframleiðslu. 

Og sem fyrr segir er núna líka rætt um að huga beri að aðkomu einkaaðila að virkjanaverkefnum á vegum Orkuveitu Reykjavíkur. Og einnig er uppi sú hugmynd að Landsvirkjun verði gerð að almenningshlutafélagi.

Í desember s.l. (2011) mátti t.a.m. sjá fréttir þar sem þeir Arnar Sigmundsson, stjórnarform. Landssamtaka lífeyrissjóða og Samtaka fiskvinnslustöðva, og Helgi Magnússon, stjórnarformaður Lífeyrissjóðs verslunarmanna, lýstu ágæti þess að Landsvirkjun yrði skráð á hlutabréfamarkað. Og að lífeyrissjóðir yrðu meðeigendur ríkisins að þessu langstærsta orkufyrirtæki landsins. Þannig myndu "allir græða"; lífeyrissjóðirnir kæmu peningum í vinnu, ríkissjóður fengi peninga í kassann og fjármögnun Landsvirkjunar sögð verða tryggari.     

Skömmu áður hafði þáverandi efnahags- og viðskiptaráðherra, Árni Páll Árnason, viðrað svipaðar hugmyndir og undir það tóku fleiri Samfylkingarmenn. Hér má líka nefna nýlega grein Magnúsar Halldórssonar, blaðamanns á Fréttablaðinu, þar sem hann nefnir þá leið að ríkið selji íslenskum lífeyrissjóðum t.d. 40% hlut í Landsvirkjun. Ekki síst í þeim tilgangi að styrkja eignastöðu lífeyrissjóðanna eða öllu heldur veita þeim gengisvörn (verðmæti Landsvirkjunar hverju sinni ræðst mjög af þróun USD og álverðs). Á sama tíma myndi salan styrkja lausafjárstöðu ríkisins. Sem mögulega yrði nýtt til að ráðast í skynsamlegar opinberar framkvæmdir og/eða lækka skatta og þannig örva atvinnulífið.

Margir sjá sem sagt einkavæðingu Landsvirkjunar sem góðan kost og eftir atvikum einnig einkavæðingu OR. Þar með er þó ekki endilega verið að segja að hið opinbera eigi alveg að fara út úr raforkuframleiðslunni. Þvert á móti virðast flestar þessara hugmynda ganga út á það, að hið opinbera verði áfram stór eignaraðili að orkufyrirtækjunum og jafnvel meirihlutaeigandi.

Þessa umræðu um einkavæðingu stóru íslensku orkufyrirtækjanna má líklega að einhverju leyti rekja til skýrslu sem þeir hagfræðingarnir Ásgeir Jónsson og Sigurður Jóhannesson unnu nýverið fyrir fjármálaráðuneytið. Skýrslan sú fjallar um arðsemi af orkusölu til stóriðju á Íslandi, en á hana var einmitt minnst í síðustu færslu Orkubloggsins. Þar setja þeir Ásgeir og Sigurður fram þá hugmynd að Landsvirkjun (og önnur íslensk orkufyrirtæki í opinberri eigu) taki upp verkefnafjármögnun og að Landsvirkjun verði gerð að almenningshlutafélagi. Það sé farsælasta leiðin til að auka arðsemi Landsvirkjunar.

Orkubloggið hefur nefnt að erfitt geti reynst að taka upp verkefnafjármögnun við byggingu virkjana hér á Íslandi - a.m.k. nú um stundir. En hvað með hinn þáttinn í hugmyndum þeirra Ásgeirs og Sigurðar? Væri skynsamlegt að einkavæða Landsvirkjun? Og það jafnvel sem fyrst? Myndu allir græða á því að fyrirtækið verði skráð á markað og einhver hluti þess seldur til einkaaðila?

Ekki treystir Orkubloggarinn sér til að gefa einhlítt svar við þeirri spurning. Það skal þó nefnt, til að alls sannmælis sé gætt, að bloggarinn er almennt velviljaður því að dregið sé úr beinni þátttöku hins opinbera í atvinnulífinu. En að ríkið og/ eða sveitarfélög eigi þar með að selja frá sér orkufyrirtækin er samt alltof stórt mál til að afgreiða það eingöngu á einhverjum prinsippum um almenna kosti ríkisrekstrar og einkarekstrar. Þetta hlýtur að skoðast út frá afar breiðu hagsmunamati, þar sem hagsmunir almennings eiga að vera í fyrirrúmi.

Nefna má að nær öll helstu raforkufyrirtækin á Norðurlöndunum eru ekki á markaði (a.m.k. ekki ennþá) og eru ýmist að stærstu leyti eða öllu leyti í ríkiseigu. Það á bæði við um norska Statkraft (100% í eigu norska ríkisins), sænska Vattenfall (100% í eigu sænska ríkisins) og danska Dong Energi (þar á danska ríkið um 77%, en afgangurinn er að mestu leyti í eigu tveggja samvinnufélaga sem eru í eigu viðskiptavinanna). Meira að segja finnska almenningshlutafélagið Fortum, sem er stærsta raforkufyrirtæki Finnlands, er að meirihluta í eigu finnska ríkisins.

Það er sem sagt svo að finnska Fortum er hið eina af stóru norrænu raforkufyrirtækjunum sem gert hefur verið að almenninghlutafélagi. Statkraft, Vattenfall og Dong eru aftur á móti öll rekin sem opinber fyrirtæki - a.m.k. enn sem komið er. Fyrir nokkrum árum stefndu dönsk stjórnvöld að því að skrá Dong á markað, en danska ríkið skyldi þó áfram vera meirihlutaeigandi. Af þessari einkavæðingu Dong varð þó ekki, af því markaðsaðstæður þóttu óhagstæðar og voru hugmyndir um einkavæðingu Dong settar í salt.

Án þess að fara að draga sérstakar ályktanir af eignarhaldinu á Vattenfall, Statkraft, Dong og Fortum, þá er samt athyglisvert hversu ríkið er þarna í öllum tilvikum umsvifamikið. Finnska Fortum er hið eina þessara raforkufyrirtækja sem er almenningshlutafélag (síðan 1998). Finnska ríkið hefur engu að síður haldið meirihlutanum í Fortum og á nú rétt tæplega 51% í fyrirtækinu. Þess vegna má kannski helst finna fyrirmynd að einkavæðingu Landsvirkjunar (þar sem íslenska ríkið yrði stór hluthafi) í finnska Fortum?

Fortum er reyndar ansið hreint ólíkt Landsvirkjun. Auk stærðarmunarins er Fortum afar umsfvifamikið í kjarnorku og hefur vaxið hratt utan Finnlands. Fyrirtækið stendur í miklum fjáfestingum erlendis og þá ekki síst í Rússlandi. Þar í landi framleiðir Fortum nú þrisvar sinnum meiri raforku en öll raforkuver á Íslandi framleiða til samans. Einkavæðingin á Fortum skömmu fyrir aldamótin var einmitt gerð samhliða því að fyrirtækið fór mjög að horfa til erlendra markaða.

Í þessu sambandi er líka athyglisvert að að í vöggu einkaframtaksins - Bandaríkjunum - er um 70% alls virkjaðs vatnsafls í eigu hins opinbera. Þar er ekki um að ræða neitt smáræði, heldur heil 55.000 MW. Þar á meðal eru nokkrar af stærstu vatnsaflsvirkjunum veraldarinnar. Af einhverjum ástæðum hafa bandarísk stjórnvöld - hvort sem er alríkisstjórnin og stofnanir hennar eða einstök fylki - forðast aðkomu einkaaðila að þessum virkjunum.

Það er sem sagt svo að hið opinbera - hvort sem er í Skandinavíu eða Bandaríkjunum - er afar fastheldið á orkufyrirtæki og þó alveg sérstaklega orkufyrirtæki sem byggja mikið á vatnsafli. Enda eru vatnsaflsvirkjanir almennt langhagkvæmasta leiðin til að nýta endurnýjanlega orku. Og það vill einmitt svo til að Landsvirkjun er ennþá nánast alfarið vatnsaflsfyrirtæki; um 96% raforkuframleiðslu Landsvirkjunar kemur frá vatnsafli.  

Það blasir sem sagt ekki við að skandínavísku raforkufyrirtækin gefi okkur það fordæmi að skynsamlegt sé að einkavæða Landsvirkjun. Og slíkt fordæmi er ekki einu sinni að finna í bandarísku vatnsaflsfyrirtækjunum. Enda er það svo að í skýrslu sinni vísa þeir Ásgeir og Sigurður alls ekki til skandínavískra eða bandarískra raforkufyrirtækja til stuðnings þvi að einkavæða Landsvirkjun. Þvert á móti virðast þeir einkum leita fyrirmyndar að slíkri einkavæðingu Landsvirkjunar í einu af stærstu olíuvinnslufyrirtækjum Evrópu. Sem er norski olíu- og gasrisinn Statoil.

Orðrétt er haft eftir Ásgeiri (leturbreyting er Orkubloggarans): „Ég vil skoða hvernig eignarhaldi Statoil er háttað. Þar er hugsunin sú að ríkið haldi utan um auðlindirnar með því að eiga meirihlutann í fyrirtækinu, en á sama tíma er reynt [að] hafa eins mikið aðhald í starfsemi félagsins og hægt er, en á sama tíma geti fyrirtækið fjármagnað sig á markaði sjálfstætt og sé ekki með ríkisábyrgð og hafi ýmislegt aðhald að markaðnum. Það næst að einhverju leyti með hlutafélagavæðingu."

Jú - Statoil er vissulega farsælt félag og er líka almenningshlutafélag - með norska ríkið sem langstærsta hluthafann með rétt tæplega 71% hlut. Statoil er sem sagt rekið sem algerlega sjálfstætt fyrirtæki, sem verður að fjármagna sig á markaði án nokkurra beinna afskipta norska ríkisins. Og nýtur auðvitað ekki ríkisábygðar. Kannski þarna sé að finna áhugaverða fyrirmynd fyrir Landsvirkjun?

Gallinn er bara sá, að það sjónarmið að sambærileg skipan á eignarhaldi Landsvirkjunar eins og er hjá Statoil muni leiða til aukinnar arðsemi hjá Landsvirkjun, stenst vart skoðun. Þarna er um að ræða gjörólíkan rekstur. Risastórt olíufyrirtæki eins og Statoil starfar í rekstrarumhverfi sem er afar ólíkt því sem gildir um raforkufyrirtæki sem byggir framleiðslu sína að mestu á vatnsafli. Vissulega eru bæði fyrirtækin á orkumarkaði. En olíuleit og -vinnsla er allt annar bissness en raforkuframleiðsla og þó einkum og sér í lagi þegar um lítt áhættusöm vatnsaflsfyrirtæki er að ræða.

Orkubloggaranum er líka hulið hvað Ásgeir Jónsson á við með því að segja að reynt sé að "hafa aðhald" í starfsemi Statoil. Þó svo það kunni að vera freistandi að líta á Statoil sem krúttlegt og nettlega rekið norskt orkufyrirtæki, þar sem bæði er hugað að hagsmunum norsku þjóðarinnar og leitast við að hámarka arðsemina, þá er staðreyndin sú að þarna er einfaldlega á ferðinni alþjóðlegur olíurisi. Statoil er í olíustússi út um allar trissur; er með starfsemi í um 40 löndum og er t.a.m. umfangsmikið í löndum eins og Aserbaijan, Alsír og Líbýu. Þetta er geysilega áhættusamur bisness, þar sem fyrirtækin svífast stundum einskis til að komast yfir bestu bitana um veröld víða. Þau beita jafnvel mútum, eins og staðfest hefur verið í nokkrum dómsmálum vegna olíuvinnslu Statoil í þróunarlöndunum. Statoil tekur líka þátt í gríðarlega áhættusömum verkefnum utan við strendur Angóla og Brasilíu og er orðið nokkuð stór aðili í einhverri mest mengandi olíuvinnslu veraldar; í kanadíska olíusandinum. Aðhald?

Hér má líka nefna að þegar Statoil var breytt í almenningshlutafélag árið 2001 var tilgangurinn fyrst og fremst sá að gera fyrirtækinu auðveldara að vaxa erlendis. Gera það að alþjóðlegu olíuvinnslufyrirtæki sem myndi ekki aðeins starfa í norsku lögsögunni eða Norðursjó, heldur um veröld víða. Það að vísa til Statoil í tengslum við hugmyndir um einkavæðingu Landsvirkjunar er þess vegna kannski ekki alveg rökrétt.

Þar að auki má nefna að meirihlutaeign norska ríkisins í Statoil hefur ekkert með það að gera að "halda utan um auðlindirnar", eins og Ásgeir orðar það. Utanumhald norska ríkisins á norsku olíuauðlindunum er ekki í höndum Statoil, heldur fer þetta fram í gegnum norska olíumálaráðuneytið og sérstaka stjórnsýslustofnun sem svipar til Orkustofnunar. Auk þess mætti þarna nefna hlutverk norska ríkisfyrirtækisins Petoro (sem ekki er á markaði). Hinn mikla arð Norðmanna af olíuauðlindunum er einmitt miklu fremur að rekja til ríkisfyrirtækisins Petoro heldur en eignarhalds norska ríkisins í Statoil, en Petoro er umfangsmikill hluthafi í vinnsluleyfum á norska landgrunninu.

Þeir Ásgeir og Sigurður hefðu að ósekju mátt rökstyðja það aðeins betur af hverju gera beri Landsvirkjun að almenninghlutafélagi við núverandi aðstæður - og af hverju Statoil sé góð fyrirmynd. Það er líka miður að þeir létu alveg hjá líða að gera hinn minnsta samanburð, né ræddu þeir mismunandi rök með og á móti einkavæðingu raforkufyrirtækja í vatnsaflsiðnaðinum. Orkubloggarinn fær ekki betur séð en að einu rökin sem þeir félagarnir nefna fyrir einkavæðingu Landsvirkjunar, séu þau að stjórnendur fyrirtækisins standi frammi fyrir freistnivanda - sem geti leitt til óarðbærra virkjanaframkvæmda. Má ekki einfaldlega leysa úr því með þeim hætti að íslenska ríkið hætti að ábyrgjast lán fyrirtækisins? Til að framkvæma það eitt og sér þarf enga einkavæðingu.

Með þessum ábendingum eða athugasemdum er Orkubloggarinn vel að merkja ekki að taka afstöðu gegn hverskonar einkavæðingu í íslenska raforkugeiranum. Alls ekki. Þvert á móti þá hefur bloggarinn áður viðrað hér á Orkublogginu þá skoðun sína að skynsamlegt geti verið að fá einkafjármagn að takmörkuðu leyti að bæði Landsvirkjun og Orkuveitu Reykjavíkur. En það þarf að gerast á réttum forsendum. Að gera það með vísan til verkefnafjármögnunar eða að Statoil sé áhugaverð fyrirmynd eru varla sterk rök fyrir einkavæingu Landsvirkjunar.

Þá stendur eftir spurningin hvort aðkoma íslenskra lífeyrissjóða að Landsvirkjun nú um stundir sé skynsamlegur kostur? Til að skapa sjóðunum gengisvörn, koma fé þeirra í vinnu við rekstur og uppbyggingu virkjana og auka lausafé hjá hinu opinbera. Almennt má vafalaust telja fjárfestingu lífeyrissjóða í vatnsafli skynsamlega, því þar er oft á ferðinni fremur áhættulítill rekstur sem til lengri tíma skilar bærilegri arðsemi. Stjórnendur íslensku lífeyrissjóðanna eru þó varla svona spenntir fyrir þeirri Landsvirkjun, sem fram til 2011 hafði að meðaltali skilað einungis að meðaltali 2% arðsemi af eigin fé. Miklu fremur hljóta stjórnendur lífeyrissjóðanna að líta til þess að á undanförnum misserum hefur Landsvirkjun kynnt möguleikann á því að stóraauka arðsemi fyrirtækisins á næstu 15 árum eða svo. Sbr. einnig skýrsla GAMMA um mögulega stóraukna arðsemi Landsvirkjunar á komandi árum.

Það vill svo til að Landsvirkjun virðist vera að skila nokkuð góðum rekstri þessi misserin, er að skila arði til ríkisins, er að greiða niður skuldir og virðist almennt séð vera á prýðlegri siglingu. Og gangi umræddar hugmyndir um að stórauka arðsemi Landsvirkjunar eftir, er augljóst að vermæti fyrirtækisins mun aukast mjög frá því sem nú er.

Það er líka svo að EF eigandi Landsvirkjunar, þ.e. íslenska ríkið, hefur trú á umræddri framtíðarsýn stjórnenda fyrirtækisins, þá hlýtur ríkið að fara afar varlega í einkavæðingu fyrirtækisins nú. Og þess í stað einfaldlega veita stjórnendum Landsvirkjunar svigrúm til að koma stefnumörkun sinni í framkvæmd. Þess vegna er kannski ótímabært að ræða um einkavæðingu Landsvirkjunar nú um stundir.

Verkefnafjármögnun íslenskra virkjana

Nú um stundir er talsvert rætt um um verkefnafjármögnun og aðkomu lífeyrissjóða (og etv. fleiri einkaaðila) að opinberu orkufyrirtækjunum.

Þessa umræðu má m.a. rekja til skýrslu sem þeir hagfræðingarnir Ásgeir Jónsson og Sigurður Jóhannesson unnu nýverið fyrir fjármálaráðuneytið. Skýrslan sú, sem nálgast má á vef ráðuneytisins, fjallar um arðsemi af orkusölu til stóriðju á Íslandi. Þar leggja höfundarnir til að allar nýjar virkjanaframkvæmdir Landsvirkjunar (og annarra íslenskra orkufyrirtækja í opinberri eigu) verði verkefnafjármagnaðar. Og í framhaldinu verði opinberu orkufyrirtækin gerð að almenningshlutafélögum, þ.e. að hlutafélögum sem skráð verði á markað.

Skýrsluhöfundarnir segja að arðsemi af raforkusölu til stóriðju á Íslandi hafi fram til þessa verið afar lítil. Og að raforkuframleiðsla Landsvirkjunar hafi ekki skilað beinni auðlindarentu. Ef einhver slík renta hafi á annað borð myndast þá hafi hún a.m.k. ekki runnið til orkufyrirtækisins, heldur til orkukaupendanna - í formi lægra orkuverðs. Þar er stóriðjan lang fyrirferðamest. Því má segja að niðurstaða þeirra Ásgeirs og Sigurðar sé í reynd sú, að það séu fyrst og fremst eigendur stóriðjufyrirtækjanna sem njóti auðlindarentunnar af orkunýtingu á Íslandi. Sem er auðvitað ekki alveg nógu gott og mikilvægt að eigendur orkufyrirtækjanna (hið opinbera) njóti hennar í ríkara mæli.

Skýrsluhöfundar segja að hin lága arðsemi af rafmagnssölu Landsvirkjunar til stóriðju myndi tæplega standa undir þeim kröfum um ávöxtun sem gerðar eru til orkuframleiðslufyrirtækja á frjálsum markaði úti um heim. Þeir telja mikilvægt að bæta þarna úr og að ekki verði ráðist í nýjar virkjanaframkvæmdir hér, nema tryggt sé að arðsemiskrafan verði í samræmi við það sem myndi gerast á markaði. Þ.e. að arðsemiskrafan hækki umtalsvert. Og til að svo megi vera sé mikilvægt að gera ákveðnar breytingar á Landsvirkjun og öðrum orkufyrirtækjum í opinberri eigu.

Breytingarnar sem þeir Ásgeir og Sigurður leggja til eru annars vegar að allar nýjar virkjanaframkvæmdir verði verkefnafjármagnaðar og hins vegar að opinberu orkufyrirtækjunum verði breytt í almenningshlutafélög. Þetta sé tryggasta leiðin til að auka arðsemi í raforkuframleiðslunni á Íslandi. Orðrétt lýsa þeir þessu þannig (leturbreyting er Orkubloggarans):

Höfundar leggja til að unnið verði að því að breyta Landsvirkjun og öðrum orkufyrirtækjum í opinberri eigu í almenningshlutafélög og leggja beri áherslu á verkefnafjármögnun nýrra framkvæmda. Það felur í sér að framkvæmdir séu fjármagnaðar af eigin verðleikum en skatttekjur íslenska ríkisins séu ekki lagðar að veði þegar orkumannvirki eru byggð.

Þarna er í reynd um tvö atriði að ræða. Annars vegar að allar nýjar virkjanaframkvæmdir verði reistar sem alveg sjálfstæð verkefni, þ.e. verkefnafjármagnaðar í stað þess að lán til framkvæmdanna séu tekin af Landsvirkjun með ríkisábyrgð. Og hins vegar að Landsvirkjun verði breytt í almenningshlutafélag. Tillaga þeirra Ásgeirs og Sigurðar merkir því væntanlega að byrja eigi á að því að setja allar nýjar virkjanaframkvæmdir í verkefnafjármögnun - uns búið verður að afnema ríksiábyrgðina og gera Landsvirkjun að almenningshlutafélagi. Að breyttu breytanda gildir hið sama um Orkuveitu Reykjavíkur.

Í skýrslunni er að finna nokkrar röksemdir fyrir þessari tillögu. Þar segir m.a. eftirfarandi (leturbreyting er Orkubloggarans)i:  "Á meðan ríkið ábyrgist fjárfestingar orkufyrirtækja verður alltaf hætta á að stjórnendur þeirra freistist til þess að leggja í fjárfestingar sem ekki ganga upp á frjálsum markaði." Skv. þessu er freistnivandi stjórnenda Landsvirkjunar ein helsta ástæða þess að skýrsluhöfundar leggja til verkefnafjármögnun nýrra virkjana

En er verkefnafjármögnun íslenskra orkufyrirtækja skynsamleg og raunhæf? Rétt er að árétta að með verkefnafjármögnun er átt við að hver og ein virkjun yrði fjármögnuð sem afmarkað verkefni. Þar sem einungis viðkomandi verkefni er lagt að veði vegna fjármögnunarinnar (þ.e. tekjustreymið vegna raforkusölu frá virkjuninni, en þar yrði væntanlega um að ræða langtímasamning við stóriðjufyrirtæki eins og t.d. álver). Í stað þess að Landsvirkjun (OR) taki viðkomandi lán með tilheyrandi ríkisábyrgð (ábyrgð borgarsjóðs í tilviki OR).

Við fyrstu sýn kann þessi hugmynd um verkefnafjármögnun opinberu orkufyrirtækjanna að líta nokkuð vel út. Tilgangurinn er jú að lágmarka hættuna á því að ný virkjunarverkefni séu lítt arðbær og fjarlægja ábyrgð skattborgaranna vegna fjármögnunar virkjanaframkvæmda. Enda hefur Orkubloggarinn verið talsmaður þess að afnema ríkisábyrgð og ábyrgð Reykjavíkurborgar vegna Landsvirkjunar og OR. En er þetta í raun mögulegt þegar á reynir? Er í raun og veru unnt að fjármagna stóra vatnsafls- eða jarðvarmavirkjun á Íslandi með þessum hætti?

Í þessu sambandi má vitna til nokkurra ára gamalla ummæla Stefáns Péturssonar, sem þá var fjármálastjóri Landsvirkjunar og er nú framkvæmdastjóri fjármálasviðs Arion banka. Í umræðu sem varð upp úr aldamótunum síðustu um fyrirkomulagið í íslenska orkugeiranum benti Stefán á að þó svo hugmyndir um verkefnafjármögnun virkjanaframkvæmda hljómi oft vel, sé þetta vart raunhæfur kostur. Rökin eru sú að til að verkefnafjármögnun sé raunhæf þurfi ávöxtunarkrafa verkefnisins að vera miklu hærri en verið hafi við byggingu virkjana á Íslandi. Og til að svo megi vera þarf raforkuverðið auðvitað að vera talsvert mikið hærra en ella (annars stæði verkefnið eitt og sér ekki undir arðsemiskröfunni).

Að mati Stefáns yrði afleiðing þess að taka upp verkefnafjármögnun líklegast sú að hér yrði engin ný vatnsaflsvirkjunvirkjun byggð. Það var vel að merkja fyrir rúmum áratug síðan sem hann setti þetta sjónarmið fram. En Orkubloggarinn er á því, að þrátt fyrir að raforkuverð í heiminum hafi almennt hækkað umtalsvert frá aldamótum, sé hætt við að afar erfitt yrði að fjármagna nýjar íslenskar stórvirkjanir með verkefnafjármögnun. Sérstaklega jarðvarmavirkjanir, því í jarðvarmanum er áhættan almennt umtalsvert meiri en í vatnsaflinu

Það er a.m.k. varla sannfærandi að á sama tíma og hægt gengur að laða nýja raforkukaupendur til Íslands, sé unnt að taka upp verkefnafjármögnun við byggingu nýrra virkjana hér á landi! Mun raunhæfara er að líta á aukna arðsemi Landsvirkjunar og annarra íslenskra raforkuframleiðenda sem langhlaup. Í því langhlaupi er mikilvægt að treysta stjórnendum fyrirtækisins til að smám saman ná að hækka raforkuverð í nýjum samningum í samræmi við skýra stefnu Landsvirkjunar þar um. Til framtíðar er vafalaust skynsamlegt að stefna að því að afnema ríkisábyrgðina vegna Landsvirkjunar. En að gera slíkt núna er varla rétta tímasetningin, heldur fyrst og fremst hagfræðilegar vangaveltur.

Pútín, Gunnvör, Gennady og Þorbjörn

Vladimir Pútín var nýverið kosinn forseti Rússland á ný. Samkvæmt nýlegri breytingu á rússnesku stjórnarskránni hefur hann nú færi á að sitja tvö sex ára samliggjandi kjörtímabil og vera forseti Rússlands 2012-2024. Sem þá myndu bætast við átta ára forsetatíð hans árin 2000-2008.

Þetta hefur gefið sumum tilefni til að rifja upp kenningar um tengsl Pútíns við svissneska olíu- og hrávörurisann Gunvor Group. Fyrirtækið sem er hvorki meira né minna en eitt hið allra stærsta í olíuviðskiptum heimsins og gæti brátt orðið með árlegar tekjur upp á 100 milljarða dollara.

Einkum og sér í lagi er Gunnvör með yfirburðarstöðu í olíuviðskiptum Rússlands. Það er til marks um geggjuð umsvif fyrirtækisins, að það er nú sagt höndla með um þriðjung af allri þeirri olíu sem flutt er út frá Rússlandi. Þarna er ekki um neitt smáræðis magn að ræða, enda er Rússland stærsti olíuútflytjandi heimsins með um 7,4 milljónir tunna á dag (Saudi Arabía flytur nú út um 6 milljón tunnur daglega).

Há markaðshlutdeild Gunnvarar með rússnesku olíuna er mikilvægur liður í gríðarlegri veltu fyrirtækisins. Á síðasta ári (2011) voru tekjur Gunnvarar um 80 milljarðar USD - sem samsvarar rúmlega 10 þúsund milljörðum ISK! Og hreinn hagnaður fyrirtækisins á umræddu ári er talinn hafa verið öðru hvoru megin við einn milljarð USD. Um það er þó allt á huldu því Gunvor er einkafyrirtæki og mætti kannski kallast sannkallað leynifélag.

Aðeins þrjú fyrirtæki í heiminum eru með meiri veltu á hrávörumörkuðum veraldarinnar en Gunvor. Þar eru fremst í flokki svissneska Glencore og hollensk-svissneska Vitol, með árlega veltu upp á ca. 190 og 300 milljarða USD árið 2011. Í þriðja sæti er svo hollenski hrávörurisinn Trafigura, sem var með um 120 milljarða USD í tekjur árið 2011. Bæði Glencore og Trafigura eru vel að merkja afsprengi hrávörubraskarans alræmda, Marc Rich. Vitol byggir aftur á móti á ennþá eldri grunni og er jafnaldri Orkubloggarans (stofnað árið 1966).

Það er ekki síst hátt olíuverð síðustu árin sem hefur verið öllum þessum fjórum hrávörufyrirtækjum alger gullnáma - og skýrir svakalega miklar tekjur og hagnað fyrirtækjanna. Og öll hafa þessi fyrirtæki átt það sameiginlegt að vera í eigu og stjórn einungis örfárra manna. Þau hafa líka átt það sameiginlegt að vera hulin þykkri og leyndardómsfullri þoku - vegna þess að allt þar til í sumar sem leið (2011) voru þetta allt einkafyrirtæki. Nú hefur Glencore aftur á móti verið skráð sem almenningshlutafélag og fyrir liggur að markaðsverðmæti þess í dag nemur um 45 milljörðum USD.

En í dag höldum við okkur við Gunvor. Með hliðsjón af markaðsverðmæti Glencore er kannski ekki fjarri lagi að verðmæti Gunvor nú um stundir sé u.þ.b. 20 milljarðar USD. Þess vegna er óneitanlega athyglisvert að eignarhaldið á Gunvor er nær alfarið í höndum einungis tveggja manna!

Þetta eru Armeninn (eða Finninn) Gennady Timchenko (f. 1952) og Svíinn Torbjörn Törnqvist (f. 1953). Samtals er eignarhlutur þeirra tveggja í Gunvor 90%, sem skiptist jafnt þeirra á milli. Afgangurinn (10%) skiptist svo milli annarra helstu lykilstjórnenda fyrirtækisins. Á tímabili var þriðji maðurinn stór hluthafi í Gunvor, með um 20%, en nafn hans hefur ávallt verið á huldu. Törnqvist hefur lýst því yfir að þeir Timchenko hafi keypt hann út fyrir fáeinum árum og um sé að ræða bissnessmann frá St. Pétursborg sem vilji fá að vera í friði og kæri sig ekki um að vera gefinn upp. En þeir eru margir sem hafa áhuga á að vita hver þessi dularfulli Pétursborgari er.

Rekstrarfyrirkomulagið og eignarhaldið á Gunnvöru er með þeim hætti að fyrirtækið er með aðalskrifstofu sína í Genf í Sviss. Þessi svissneska Gunvor er svo í eigu eignarhaldsfélags, sem skráð er til heimilis í Hollandi (Gunvor International BV). Það hollenska félag mun svo vera í eigu eignarhaldsfélags sem skráð er á Kýpur (Gunvor Cyprus Holding Ltd.) og er sagt vera hin raunverulega endastöð. Skv. upplýsingum sem sjá má í fjölmiðlum er það félag þó í eigu annars félags sem nefnist EIS Clearwater Advisors, sem er með heimilisfesti á Bresku Jómfrúreyjum. Í reynd er þó eignarhaldið jafnvel ennþá flóknara og þar virðast m.a. koma við sögu félög með heimilisfesti í hinni alræmdu svissnesku smáborg Zug (þar sem t.d. bæði Glencore og Actavis eru með aðalstöðvar sínar) og líka fyrirtæki í Liechtenstein. Að sögn Törnqvist er þó samsteypan öll gerð upp og skattlögð í gegnum félagið á Kýpur.

Báðir eru þeir Timchenko og Törnqvist með mikla reynslu úr olíubransanum. Þeir félagarnir eru sagðir hafa kynnst upp úr 1990, en Törnqvist hafði þá lengi verið í ýmsu viðskiptastússi með olíu. Hann er hagfæðimenntaður frá sænskum háskóla og starfaði á sínum tíma m.a. fyrir BP. Timchenko lagði aftur á móti stund á verkfræði við háskólann í Leníngrad. Að því búnu starfaði hann eitthvað í stjórnsýslunni og varð síðar leiðandi í þeim kerfisbreytingum í rússneska olíuiðnaðinum, sem áttu sér stað á síðustu árum Gorbchev's í embætti aðalritara Sovétríkjanna.

Á þeim árum varð Timchenko einn af aðalstjórnendum olíuútflutnings-fyrirtækis í Leníngrad, sem nefndist Kirishineftekhimexport. Þetta var einn af mikilvægustu olíuútflytjendum Sovétríkjanna á síðustu árum sovéska ríkisins og var alfarið í eigu ríkisins. Í gegnum Kirishineftekhimexport kom Timchenko á fót samstarfi við finnsk fyrirtæki um olíuútflutning frá Rússlandi og segja má að þar hafi hann tekið fyrstu skrefin að þeim gríðarlegu olíuviðskiptum sem Gunvor átti síðar eftir að stunda.

Kirishineftekhimexport óx hratt. Og við einkavæðingu sovéskra ríkisfyrirtækja í kjölfarið á falli Sovétríkjanna 1991 vildi svo skemmtilega til að Timchenko varð meðal helstu hluthafanna í fyrirtækinu. Einkavæðingin átti sér stað 1994 og á örskömmum tíma varð Timchenko vellauðugur maður.

Árið 1997 stofnuðu þeir Törnqvist og Timchenko svo Gunvor, sem skyldi sérhæfa sig í verslun með olíu og þá ekki síst rússneska olíu. Þá var Timchenko reyndar kominn með finnskan ríkisborgararétt og því eru þessir ljúflingar í reynd norrænir bræður okkar Íslendinga. Báðir sinna þeir nú störfum sínum á vegum Gunnvarar frá aðalstarfsstöðinni í Genf, en henni komu þeir a fót árið 2003. Þar situr nú um hálft hundrað starfsmanna við tölvurnar - með glimrandi útsýni út á Genfarvatn - og sinna olíuviðskiptum um veröld víða. Ásamt rúmlega fimm hundruð öðrum starfsmönnum á skrifstofum Gunvor í Singapore, Dubai og víðar um heiminn.

Það magnaðasta við Gunvor er kannski sú staðreynd að um aldamótin 2000 hafði varla nokkur maður utan Pétursborgar heyrt um þetta lauflétta fyrirtæki. Það hefur á einungis fáeinum árum vaxið úr nánast engu um aldamótin 2000 og í einhverja mestu peningavél olíuviðskipta heimsins. Sem fyrr segir stofnuðu þeir Timchenko og Törnqvist Gunnvöru árið 1997. Og af einhverjum ástæðum tókst fyrirtækinu á örfáum árum í upphafi 20. aldar að ná til sín um þriðjungi af öllum olíuútflutningsviðskiptum Rússlands!

Kannski eru þeir Timchenko og Törnqvist einfaldlega svona snjallir kaupsýslumenn og með svona svakalega góð sambönd í olíuveröldinni. En margir vilja meina að þetta hefði aldrei geta gerst nema með beinni aðkomu forseta Rússlands. En forseti Rússlands 2000-2008 var Vladimir Pútín (sem þá sat sem forseti í tvö 4ra ára kjörtímabil).

Sumir hafa talið sig sjá ýmis merki um náin tengsl milli Timchenko og Pútíns frá Pétursborgar-árunum á 9. og 10. áratug liðinnar aldar. M.a. að þeir hafi báðir starfað innan KGB í Leníngrad og áfram átt gott samstarf eftir fall Sovétríkjanna. Kenningin segir sem sagt að Pútín sé í reynd aðili að Gunvor - og að hugsanlega hafi fyrirtækið skilað honum mörgum milljörðum USD inn á leynireikninga. Og með ýmsum öðrum leynitekjum sé Pútín nú búinn að komast yfir um 40 milljarða USD, sem geri hann að fimmta auðugasti manni veraldarinnar.

Sögur af þessu tagi hafa ekki aðeins gengið ljósum logum manna á meðal í viðskiptalífinu, heldur hafa t.d. þekktir fjölmiðlar eins og Financial Times og Wall Street Journal fjallað um meint tengsl Pútíns við Gunnvöru. Og þeir hafa komist að þeirri niðurstöðu að a.m.k. eitthvað hljóti að vera til í þessu. M.a. með þeim rökum að annars væri hreinlega útilokað að eitt fyrirtæki, sem þar að auki er í eigu útlendinga (Timchenko er í dag finnskur ríkisborgari og Törnqvist er jú Svíi), gæti náð svona tökum í olíuviðskiptum Rússlands.

Allir hafi þeir þremenningarnir þvertekið fyrir minnstu tengsl Pútín's við Gunvor. Opinbera sagan er sú að Gunvor geti einfaldlega þakkað frábæran árangur sinn því að þeir Timchenko og Törnqvist hafi verið á hárréttum tíma inni í Rússland, þegar allt var þar í upplausn á fyrstu árunum eftir fall Sovétríkjanna. Þeir hafi náð að nýta þekkingu sína á olíuviðskiptum og ýmis sambönd sín í geiranum til að að rífa olíuviðskipti Rússlands út úr svartamarkaðsbraski 10. áratugarins - og komið skipulagi á viðskipti með rússneska olíu. Þetta hafi gerst án nokkurrar sérmeðferðar af hálfu forseta Rússlands eða rússneskra stjórnvalda.

Þessu til stuðnings vísa þeir félagarnir m.a. til þess að undanfarið hafi markaðshlutdeild Gunnvarar með rússneska olíu farið minnkandi - vöxtur fyrirtækisins sé miklu fremur á olíumörkuðum utan Rússlands. Nýlega gerði Gunvor t.a.m. risasamning við stjórnvöld í Negeríu um olíuútflutning þaðan. Einnig nefna þeir þá staðreynd að þeir séu í samstarfi við um tug af stærstu bönkum heimsins, þar sem þeir njóti lánstrausts upp á milljarða USD. Og hver einasti dollar sem komi inn á reikninga fyrirtækisins sé skoðaður af gagnrýnum augum þaulvanra bankamanna, sem gangi úr skugga um að allt sé með felldu. Þetta segja þeir að staðfesti að ekki sé vott að spillingu eða leynimakki að finna í rekstri Gunnvarar.

Ekki ætlar Orkubloggarinn að kveða upp úr með það hvort árangur Gunnvarar tengist að einhverju leyti spilltu viðskiptaumhverfi eða sé bara tær viðskiptasnilld. En það er staðreynd að fljótlega eftir stofnun fyrirtækisins jukust olíuviðskipti Gunnvarar með hreint ævintýralegum hraða. Ekki síst eftir aldamótin, þegar Pútin var orðinn forseti Rússlands. Skyndilega var þetta agnarlitla og óþekkta fyrirtæki, Gunvor, komið með aðalskrifstofu sína suður í Genf og orðið helsti milliðurinn í olíuútflutningi frá Rússlandi. Það varð ekki síst vatn á myllu Gunnvarar þegar rússneska ríkið eignaðist risaolíufélagið Yukos í kjölfar handtökunnar á Michail Khodorkovsky síðla árs 2003. Og stærstur hluti olíuflutninga og viðskipta með olíu frá olíuvinnslusvæðum Yukos (sem nú varð hluti af rússneska ríkisolíufélaginu Rosneft) færðist til Gunnvarar.

Þetta hafði geysilega þýðingu fyrir Gunvor. Því Yukos hafði sjálft séð um mest allan olíuútflutning sinn, sem var mjög stór hluti af olíuútflutningi Rússlands. Um sama leyti seldi milljarðamæringurinn Roman Abramovich rússneska olíurisann Sibneft til rússneska ríkisins og þar fékk Gunvor líka samning um að sjá um olíuútflutninginn. Þarna á árunum 2003-4 blés sem sagt byrinn heldur betur í segl Gunnvarar og augljóst að fyrirtækið var a.m.k. ekki í ónáð hjá æðstu mönnum í Kreml.

Allt þetta brambolt ýtti undir sögusagnir um að lykilaðilinn í þessum tilfæringum öllum væri Pútín sjálfur og hans nánustu samstarfsmenn. Sem þarna hefðu náð að byggja upp skipulag sem tryggði þeim tekjur upp á milljarða dollara á nokkrum árum. Hvað sem slíkum sögum líður, þá hefur Gunvor áfram gert það gott í rússneska olíuútflutningnum. Og bæði náð samningum við TNK-BP og ríkisfyrirtækið Gazprom Neft (olíuarm gasrisans Gazprom) um að flytja út olíu frá þessum risaframleiðendum.

Á örskömmum tíma í upphafi 21. aldarinnar jókst hlutdeild Gunnvarar í útflutningi rússneskrar olíu úr fáeinum prósentum og í um 35%. Þar með komust eigendur fyrirtækisins í einu vetfangi í hóp auðugustu manna heims. Þeir félagarnir Timchenko og Törnqvist eru nú hvor um sig nú metnir á allt að 9 milljarða USD. Og áhrif þeirra í rússnesku viðskiptalífi virðast sífellt vera að aukast, t.d. með uppkaupum á nokkrum mikilvægustu fyrirtækjum Rússlands.

Kannski er þessi árangur bara eins og önnur góð viðskiptaævintýri, þ.e. sambland af útsjónarsemi, dugnaði og heppni. Þeir Timchenko og Törnqvist virðast a.m.k. vel metnir af mörgum málsmetandi mönnum og lausir við hvers konar hvítflibba-kusk, þrátt fyrir tortryggna fjölmiðlamenn. Kannski voru þeir bara réttir menn á réttum stað á réttum tíma. Og tengsl þeirra við Pútín ekkert annað og meira en það að þeir Timchenko og Pútín munu hafa verið í sama júdó-klúbbnum í St. Pétursborg á tíundar áratug liðinnar aldar. Kannski kemur Pútín hvergi nærri Gunnvöru og árangur fyrirtækisins bara árangurinn af mikilli vinnu og dugnaði með smá heppni í bland?

Gunvor Group er í dag vel að merkja ekki bara í olíuviðskiptum. Fyrirtækið á nú gríðarlegar eignir í formi risastórra olíubirgðastöðva, olíuhreinsunarstöðva, olíuhafna, járnbrauta, oliuleiðslna, olíuskipa og annars búnaðar sem kemur að góðum notum við flutninga og viðskipti með bæði hráolíu og afurðir hennar. Þessar eignir eru bæði í Rússlandi og fjölmörgum öðrum löndum. Gunvor er sem sagt einfaldlega á örskömmum tíma orðinn afar mikilvægur player í efnahagslífi heimsins.

Og fyrirtækið virðist enn vera að þenjast út um veröld víða. Þar má t.d. nefna samstarf Gunnvarar við aðra góða Svía; nefnilega ljúflingana hjá Lundin Petroleum. Þar er um að ræða olíuvinnslu og -sölu frá olíulindum í rússneska hluta Kaspíahafisins. Sem kallast Lagansky-svæðið og er talið hafa að geyma allt að 450 milljónir tunna af olíu. Já - Gunvor Group er líklega bara rétt að byrja. Og kannski verður Pútín forseti Rússlands næstu 12 árin. Veröldin er svo sannarlega skemmtileg - og raunveruleikinn margfalt æsilegri en nokkur skáldskapur. Það er ekki síst olíunni að þakka.

Norska olíuævintýrið framlengt

Árið sem leið (2011) var gott ár fyrir norska olíuiðnaðinn. Olíuverð var hátt; meðalverðið á olíumörkuðum heimsins yfir árið var meira að segja hærra en nokkru sinni i sögunni. Það er gott bæði fyrir norska Statoil og norska ríkiskassann.

Einnig gekk afar vel í olíuleitinni á norska landgrunninu. Samtals fundust rúmlega tveir tugir nýrra olíulinda innan norsku lögsögunnar á árinu. Þar má nefna góðan árangur Norsaranna sjálfra í Barentshafi. Þar fann norska Statoil nefnilega stórar olíulindir, sem sagðar eiga að geta skilað 150-400 milljón tunnum af olíu. Sem þykir bara ansið gott í bransanum í dag.

Umrætt svæði í Barentshafinu hefur verið nefnt Srugard. Það var flotpallurinn Polar Pioneer frá Transocean sem skilaði Statoil þessum prýðilega árangri. Og jafnvel þó svo svæðið sé nokkuð langt frá landi (meira en 100 sjómílur) er hafdýpið þarna þó ekki nema 370 m. Vinnslan verður því væntanlega barnaleikur og mun örugglega skila bæði vinnslufyrirtækjunum og norska ríkinu miklum hagnaði.

Og það er skammt stórra högga á milli hjá Statoil í Barentshafi þessa dagana. Því nú fyrir einungis örfáum vikum fundu norsku skotthúfurnar - nú á flotpallinum Aker Barents - aðra mjög myndarlega olíulind þarna norður í rassi. Lindin sú er nefnd Havis og er sögð hafa að geyma ígildi 200-300 milljóna tunna af vinnanlegri olíu.

Þessi laglegi olíuskrúðgarður í norsku lögsögunni í Barentshafi liggur skammt norðan gassvæðanna myndarlegu, sem kennd eru við Mjallhvíti og Golíat. Núna er sem sagt orðið ljóst að hafsbotninn undir Barentshafi er alls ekki bara gas, heldur er þarna líka að finna glás af olíu. Þar með geta væntanlega flestir verið sammála um að norska olíuævintýrinu er hvergi nærri lokið og að heimskautasvæðin eiga eftir að skila Norðmönnum geysilegum verðmætum.

Ævintýrið þarna norður í Barentshafi er vel að merkja bara rétt að byrja. Og þessi góði árangur bendir til þess að norska olíuævintýrið eigi eftir að standa miklu lengur en menn bjuggust við.

Þessi góðu tíðindi norðan úr Barentshafi eru samt ekki stóru fréttirnar af norska landgrunninu. Það magnaðasta sem gerðist á landgrunni Noregs árið 2011 var nefnilega hinn geggjaði olíufundur Svíanna hjá Lundin Petroleum - og það í sjálfum Norðursjónum!

Hjá Lundin hafa menn ávallt trúað því að Norðursjórinn sé hvergi nærri þurrausinn. Og að þar megi jafnvel finna það sem fólk í olíubransanum kallar fíl. Þ.e.a.s. olíulind sem býr yfir meira en milljarði tunna af vinnanlegri olíu.

Og viti menn; það er nákvæmlega það sem gerðist nú hjá Lundin Petroleum í Norðursjó. Þarna virðist vera um að ræða sannkallaða risalind. Áætlað er að hún muni skila á bilinu 1,7-3,3 milljörðum tunna af olíu! Þetta er sem sagt margfaldur fíll. Og hvorki meira né minna en ein af allra stærstu olíulindunum sem fundist hefur í norsku lögsögunni. Gæti jafnvel slegið út draumadrottninguna Ekofisk.

Þetta eru svo sannarlega frábærar fréttir af Norðursjónum. Segja má að hafsbotninn þarna sé orðinn eins og gatasigti eftir hálfrar aldar olíuboranir og stanslausa 40 ára vinnslu - en samt virðist enn vera hægt að finna glás af olíu. Það er líka skemmtilegur bónus að þarna er hafdýpið einungis rúmlega hundrað metrar og olían aðein um 2 km undir hafsbotninum. Þetta verður því líklega afar hagkvæm vinnsla. Til samanburðar má nefna að úti á djúpi Mexíkíóflóans eru menn að bora allt að 5-6 km undir hafsbotninn á 2-3ja km hafdýpi!

Ljúflingarnir hjá Lundin Petroleum sitja ekki alveg einir af þessum herlegheitum. Olíulindin nýfundna þarna í Norðursjó nær nefnilega inn á tvö leitarsvæði - sem kölluð hafa verið Avaldsnes & Aldous Major South. Lundin Petroleum er stærsti hluthafinn á þeim hluta svæðisins sem kallaðist Avaldsnes. Þar við hliðina hefur Statoil verið að stússa með sama dýrðarárangrinum. Talan 1,7-3,3 milljarðar tunna er áætluð olía á svæðunum báðum. Þessi svæði voru svo reyndar umskýrð núna í janúar 2012 og er allt svæðið í heild nú kennt við norska stjórnmálamanninn Johan Sverdrup (sem var uppi á 19. öld og var m.a. í fararbroddi að koma á þingræði í Noregi). Og nú þurfa Statoil og Lundin Petroleum að stilla vel saman strengi til að ná að sötra sem allra mest upp af svarta gullinu upp úr öðlingnum Jóhanni Sverdrup.

Það er í reynd með ólíkindum að menn séu að ramba á svona nokkuð í Norðursjónum enn þann dag í dag. Fyrir fyrirtæki eins og Lundin Petroleum er þetta líkt og risastór lóttóvinningur. Enda fagnaði fyrirtækið þessu mjög. Og hlutabréfaverðið í Lundin tók hressilegt risastökk upp á við jafnskjótt að fréttir bárust af þessum risafundi.

Það er sem sagt ekki nóg með að Barentshafið ætli að reynast Norðmönnum gjöfult nýtt kolvetnissvæði, heldur er enn verið að finna risastórar olíulindir í sjálfum Norðursjónum. Það er líka athyglisvert að nú virðast norsk stjórnvöld vera að fara af stað með einhverja mestu olíuleit innan norsku lögsögunnar. Því verið er að opna fjölda nýrra svæða fyrir olíuleit og hefur annað eins ekki sést í næstum tuttugu ár. Norðmenn sjá tækifærin blasa við og skyndilega eru áhyggjur þeirra um að stutt kunni að vera eftir af olíuævintýrinu horfnar sem dögg fyrir sólu.

Norðmenn virðast m.a. ætla að setja allt á fullt við Jan Mayen. Og á sama tíma eru grænlensk stjórnvöld einnig að undirbúa olíuleitarútboð á fjölda nýrra svæða. Þar má nefna áhugaverð leitarsvæði út af SV-strönd Grænlands. Svo virðist líka sem brátt komi að opnun mjög spennandi leitarsvæða á hafísslóðunum út af NA-Grænlandi. Þarna við NA-Grænland er vel að merkja um að ræða landgrunn sem bandaríska landfræðistofnunin (USGS) segir að hafi að geyma stóran hluta heimskautaolíunnar! Þetta eru því ákaflega spennandi tímar hér á Norðurslóðum.

Það liggur í augum uppi að þjónustu við þessi olíuleitar- og vinnslusvæði framtíðarinnar í Norðurhöfum verður ekki sinnt frá austurströnd Grænlands né frá Jan Mayen. Þarna gæti Ísland orðið í algeru lykilhlutverki. Umsvifin í olíuðnaðinum eru ekkert smáræði og ef/þegar olíuvinnsla hefst út af Jan Mayen og NA-Grænlandi mun það hafa gríðarleg áhrif á þau byggðarlög sem verða helstu þjónustusvæðin. Í þessu sambandi geta menn skoðað hvað gerðist t.d. í Aberdeen á Skotlandi, Stavanger í Noregi eða í St. Johns á Nýfundnlandi, þegar olíuiðnaðurinn setti niður fót sinn þar í nágrenninu.

Þó svo fólk hafi eðlilega mismunandi skoðanir um ágæti olíuiðnaðar á Norðurslóðum, er augljóst að hann mun skapa Íslandi ýmis efnahagsleg tækifæri. Þess vegna er svolítið sérkennilegt að þeir sem helst virðast vera að huga að þessum tækifærum á Íslandi, séu fáeinir sveitarstjórnarmenn í nágrenni Langaness (tengist reyndar fyrst og fremst Drekasvæðinu). Bæði íslensk stjórnvöld og íslenskar menntastofnanir ættu að leggja stóraukna áherslu á að byggja hér upp víðtæka þekkingu á flestu því sem lýtur að kolvetnisiðnaðinum. Þarna væri t.d. upplagt tækifæri fyrir hvort sem er Háskólann í Reykjavík eða Háskóla Íslands að sérhæfa sig. Þ.e. bæði á sviði grænnar orku- OG olíubransans. Þess sjást því miður lítil merki enn sem komið er.

Ofurskálin er barmafull af olíu

Síðar í dag fer fram árlegur úrslitaleikur í bandaríska fótboltanum. The Super Bowl.

Orkubloggarinn er reyndar enginn sérstakur aðdáandi þessarar tuddalegu íþróttar. En í dag er samt tilefni til að rifja upp hvernig hin æpandi vinsæla Ofurskál er nátengd bandaríska olíuiðnaðinum. Það er nefnilega svo að án olíunnar og nokkurra helstu frumherjanna í bandaríska olíuiðnaðinum, þá væri Super Bowl varla sá risastóri viðburður sem leikurinn er í dag. Allt á þetta rætur að rekja til þess þegar geggjað olíugullæðið westur í Texas gerði gamla kusufylkið að einhverri mestu auðsuppsprettu Bandaríkjanna. Það mikla ævintýri hófst fyrir meira en hundrað árum:

SPINDLETOP

Í upphafi 20. aldar var Texas varla meira en syfjulegur útkjálki, sem flestum Bandaríkjamönnum utan fylkisins stóð nokk sama um. En svo rann upp 10. janúar 1901. Þegar borinn á Spindletop-hæðinni hitti í beint í mark.

Þarna á einungis 300 m dýpi austast í Texas höfðu menn rambað á hreint svakalega olíulind. Olíustrókurinn stóð líkt og risavaxinn svartur gosbrunnur 50 metra upp í loftið og það tók meira en viku að hemja olíugosið. Það er til marks um stærðina, að bormennirnir hefðu orðið nokkuð ánægðir ef brunnurinn hefði skilað 5-10 tunnum daglega - en þarna sprautuðust upp af gríðarlegum krafti litlar 100 þúsund tunnur daglega!

Olíulindin undir Spindletop reyndist framleiða meiri olíu en allir aðrir olíubrunnar Bandaríkjanna til samans. Þetta olli þáttaskilum í ólíuiðnaðinum; Spindletop markaði upphafið að olíuiðnaði nútímans og olíubransinn í Texas var fæddur. Og næstu fimm áratugina - eða allt þar til hræódýr olían frá Mið-Austurlöndum tók að streyma inn á bandaríska markaðinn upp úr 1960 - átti Texas eftir að vera vettvangur einhvers rosalegasta olíuævintýris í heiminum. Þegar hver risaolíulindin af annarri fannst undir yfirborði Yexas.

Fram að atburðunum við Spindletop 1901 hafði Pennsylvanía verið vagga bandaríska olíuiðnaðarins. En nú varð Texas miðpunkturinn. Bæði innfæddir Texasbúar og aðrir djarfhuga ævintýramenn streymdu með olíubora út á sléttur Texas. Næstu árin skapaði olían undir yfirborði the Lone Star State einhverja mestu auðmenn sem sögur fara af. Og borgirnar Dallas og þó einkum Houston urðu miðstöðvar bandaríska olíuiðnaðarins. 

OLÍUAUÐKÝFINGARNIR Í TEXAS 

Á þessum tíma var geysilegt magn af olíu að finna á sáralitlu dýpi. Það þurfti því ekki mikið fjármagn til að bora, heldur fyrst og fremst útsjónarsemi... og heppni. Auðvitað voru ekki allir útvaldir. En þeir sem hittu á stærstu olíulindirnar í Texas urðu ekki aðeins efnuðustu mennirnir í Bandaríkjunum, heldur meðal ríkustu manna veraldarinnar.

Þarna má einkum og sér í lagi nefna fimm náunga; þá Roy Cullen, H.L. Hunt, Glenn McCarthy, Clint Murchison og Sid Richardson. Olíuspámennirnir í Texas urðu auðvitað miklu fleiri, en þessir fimmmenningar hafa oft verið kallaðir risarnir í olíuævintýrinu í Texas. Saga þeirra er vægast sagt ævintýraleg og jafnvel lygileg á köflum. Og t.d. nokkuð augljóst að söguþráður hinna víðfrægu Dallas-þátta byggir verulega á samsulli úr ævi þessara Suðurríkjamanna og afkomenda þeirra. Þó svo raunveruleikinn hafi verið margfalt ótrúlegri og dramatískari en söguþráðurinn í sjónvarpssápunni.

Fimmmenningarnir umræddu áttu það sameiginlegt að hafa brotist úr sárri fátækt - en urðu nú allir vægast sagt ofsaríkir. Þó þeir bærust mismikið á, má almennt segja að lífstíll þeirra hafi slegið út flest það sem fólk getur ímyndað sér. Risavaxnar olíulindirnar voru sem peningavélar og fyrir vikið söfnuðu þeir búgörðum, stórhýsum, veðhlaupahestum, einkaflugvélum og eyjum í Mexíkóflóa og Karíbahafinu - líkt og aðrir söfnuðu frímerkjum.

Eiginkonurnar lyftu sér upp með veisluhöldum; ýmist heima í Suðurríkjunum, einhverri lúxusvillunni í Mexíkó eða á dýrustu hótelunum í París eða Róm. En þetta voru engu að síður fyrst og fremst Texasbúar. Og sökum þess að Texas var ansið langt frá bandarísku yfirstéttinni á austurströndinni og fjölmiðlabylting 20. aldarinnar ennþá víðsfjarri, voru fæstir Bandaríkjamanna meðvitaðir um þessa ofurauðugu olíuklístrugu Texasbúa.

Það var ekki fyrr en olíuskáldsagan Giant kom út árið 1952 að Bandaríkjamenn áttuðu sig loks á tilveru olíu-auðkýfinganna í Texas - sem þá voru komnir vel yfir miðjan aldur. Þessi vitneskja náði þó ekki almennilega til bandarísks almennings fyrr en kvikmyndin byggð á Giant kom árið 1956. Með Hollywood-stjörnurnar James Dean, Elísabetu Taylor og Rock Hudson í aðalhlutverkum.

Alræmdastur og þekktastur af olíufimmmenningunum er eflaust H.L. Hunt (f. 1889). Hann var á tímabili hvorki meira né minna en auðugasti maður veraldarinnar - vegna risastórra olíuauðlindanna sem hann hafði komist yfir í austurhluta Texas.

H.L. Hunt var um margt mikill furðufugl og kannski heldur ógeðfelldur karakter. Hann var greinilega vænissjúkur og taldi kommúnista og gyðinga hafa gert samsæri um að ná yfirráðum í Bandaríkjunum og heiminum öllum. Og rasisti þar að auki, en á þessum tímum voru Suðurríkin reyndar afar fornaldarlegt samfélag þar sem kynþáttafordómar hvítu yfirstéttarinnar voru allsráðandi.

Hunt var mikill fjölskyldumaður - kannski of mikill því brátt kom í ljós fjölskyldustóðlífi hans með þremur eiginkonum! Sem allar áttu með honum sæg af börnum. Formlegt tvíkvæni sannaðist þó aldrei á karlinn. Að Hunt gengnum (d. 1974) urðu hörð málaferli um fjölskylduauðinn, en loks náðist samkomulag milli fjölskyldnanna þriggja um skiptingu arfsins.

Einn sona H.L. Hunt, Bunker Hunt (f. 1926), tók um skeið við sæti föður sins sem mesti auðjöfur veraldarinnar, þegar hann fann risaolíulind í Líbýu á 7. áratugnum. En það er sitthvað gæfa og gjörvileiki og Bunker Hunt fékk svo sannarlega að finna fyrir því. Þegar Gaddafi komst til valda í Líbýu snemma á 8. áratugnum þjóðnýtti hann olíulindir landsins og svipti Bunker þar með verðmætum upp á nokkra milljarða dollara. Bunker Hunt var þó ekki á flæðiskeri staddur - enn um sinn. Eða þar til fjármálaveldi hans hrundi til grunna með dramatískum hætti eftir misheppnaða tilraun hans til að króa af silfurmarkað heimsins. Eins og Orkubloggið hefur áður sagt frá.

ÍÞRÓTTAFRÖMUÐURINN LAMAR HUNT 

Annar sonur H.L. Hunt (og bróðir Bunker's) hét Lamar Hunt (f. 1932). Lamar hafði mun minni áhuga á olíustússi en stóri bróðir - en var þeim mun áhugasamari um íþróttir. Hann var liðtækur í amerískum fótbolta á skólaárunum og þegar hann óx úr grasi gerði hann íþróttabissness að helsta lifibrauði sínu. Og árangurinn varð hreint ótrúlegur. Því Lamar átti eftir að koma á fót bæði bandarísku deildarkeppninni í tennis og í knattspyrnu (sem Kanar kalla soccer). Og hann átti líka þátt í að byggja upp bandarísku körfuboltadeildina. Sjálfur var Lamar að auki hluthafi í ekki smærra körfuboltaliði en Chicago Bulls.

Þekktastur er þó Lamar Hunt fyrir að stofna bandarísku fótboltaruðningsdeildina American Football League (AFL) og byggja upp ruðningslið í Dallas. Þetta var árið 1960. Liðið nefndi Lamar Dallas Texans og þar með var ameríski fótboltinn loks kominn til Suðurríkjanna. [Orkubloggarinn leyfir sér að kalla þessa sérkennilegu íþrótt ýmist amerískan fótbolta eða ruðning, þó svo almennt sé hugtakið ruðningur einungis notað yfir rugby en ekki amerískan fótbolta].

Þegar Lamar stofnaði Dallas Texans í upphafi 7. áratugarins hafði hann um skeið reynt að kaupa lið í bandarísku deildinni þáverandi; National Football League (NFL). Sú keppni átti sögu sína allt aftur til 1920 og flest liðin voru staðsett í borgum í NA-hluta Bandaríkjanna. En nú var ameríski fótboltinn hreinlega að gera allt vitlaust í Bandaríkjunum og Lamar sá þarna mikil tækifæri.

Æðið var að miklu leyti tilkomið vegna eins ruðningsleiks sem fram fór í New York árið 1958. Þar sem New York Giants og Baltiomore Colts kepptu í einhverjum svakalegast úrslitaleik sögunnar. Sjónvarpsáhorfið á leikinn sló líka öll met, með 45 milljónir áhorfenda. Og allt ætlaði um koll að keyra - bæði á vellinum og framan við sjónvarpstækin - þegar Alan Ameche skoraði snertimarkið sem tryggði Baltimore Colts sigurinn í framlengingu. Það andartak var fangað á frægri ljósmynd, sem sjá má hér til hliðar. Touchdown! Áhorfendur gjörsamlega trylltust af æsingi og bandaríska þjóðin varð á þessu andartaki algerlega heltekin af ruðningi.

Þessi magnaði leikur árið 1958 fékk brátt viðurnefnið Greatest Game Ever Played. Segja má að leikurinn hafi tryggt að íþróttaheimurinn í Bandaríkjunum varð endanlega að þeim megabissness sem við þekkjum svo vel dag. 

Lamar Hunt var meðal áhorfenda á leiknum og ákvað samstundis að þessa íþrótt þyrfti hann að fá heim til Dallas. Hann hafði augastað á ruðningsliðinu í Chicago, en ef þau kaup myndu ekki ganga eftir vildi Lamar kaupa sérleyfi af NFL til að setja upp nýtt lið í Dallas. Það reyndist torsótt (eigandi Washington Redskins var með sérleyfi fyrir öll Suðurríkin). Á endanum ákvað Lamar einfaldlega bæði að stofna sitt eigið ruðningslið og koma á fót annarri ruðningsdeild; American Football League eða AFL. Sem myndi keppa við hliðina á NFL.

Þetta var sem fyrr segir í byrjun 7. áratugarins. AFL-ruðningskeppnin varð brátt feykivinsæl og veitti hinni gamalreyndu National Football League (NFL) harða samkeppni. Í hinni nýju AFL-deild kepptu alls átta ný lið. Eitt þeirra var að sjálfsögðu liðið hans Lamar's Hunt; Dallas Texans. Af liðunum átta mætti t.d. líka nefna Houston Oilers, sem eins og nafnið gefur til kynna var líka í eigu olíu-milljónamærings. Sá hét Bud Adams (er í bláa jakkanum með Lamar Hunt á ljósmyndinni). Sá karl var að vísu ekki jafn ógeðslega ríkur eins og Hunt-strákarnir. En þetta sýndi vel að vestur í Texas þótti mönnum að olíugróði og ruðningur væri ágætisblanda.

Tilvera Dallas Texans varð þó ekki löng í Dallas. Jafnskjótt og NFL sá samkeppnina verða til í formi AFL var ákveðið að hleypa fleiri Suðurríkjaliðum inn í NFL deildina (fram til þess hafði Washington Redskins verið eina Suðurríkjaliðið í NFL). Ekki leið á löngu þar til annar olíuauðkýfingur í Dallas ákvað að nýta sér þetta. Og Dallas Cowboys varð til.

Lamar Hunt taldi of áhættusamt að tvö lið væru í borginni - jafnvel þó þau myndu keppa í sitt hvorri deildinni. Hann ákvað að sá vægi sem vitið hefur meira. Árið 1963 flutti hann liðið til Kansasborgar og heitir það síðan Kansas City Chiefs. Kansasbúar tóku Lamar Hunt fagnandi og næstu áratugina hélt hann áfram að fjárfesta í bandarísku íþróttalífi og er álitinn eins konar faðir margra helstu íþróttagreinanna þar vestra. Lamar Hunt lést árið 2006; 74 ára að aldri og þá tóku börnin hans við rekstri Kansasliðsins. 

 DALLAS COWBOYS 

Sem fyrr segir ákvað NFL árið 1960 að heimila nokkur ný lið í deildina. Þetta tækifæri greip maður að nafni Clint Murchison Jr (f. 1923). Sá var vel a merkja sonur gamla Clint Murchison, sem var einn áðurnefndra fimmmenninga sem töldust mestu olíuauðkýfingar Suðurríkjanna. Þar með voru bæði synir HL Hunt og Cris Murchison Sr. komnir á fullt í ameríska fótboltann!

Rétt eins og Lamar Hunt, þá fæddist Clint Murchison Jr. svo sannarlega með silfraða olíuskeið í munni. Ásamt bróður sínum, John Murchison, var hann lengi vel einn umsvifamesti kaupsýslumaður Bandaríkjanna. Þegar auður hans varð mestur á 8. áratugnum var hann metinn á 250-350 milljónir dollara - sem á þeim tíma var hressilega mikið fé.

Clint Murcison Jr. var um margt einkennilegur persónuleiki. Hann erfði kommúnistaótta föður síns og var nokkuð fyrir flöskuna, en hætti svo að drekka og gerðist nánast sjúklega kirkjurækinn. Þekktastur er Clint Murchison Jr. þó fyrir að hafa gripið tækifærið þegar NFL ruðningsdeildin ákvað að hleypa nokkrum nýjum liðum í deildina. Þvi þá stofnað Murchison Jr. Dallas Cowboys. Sem átti eftir að verða eitthvert allra sögufrægasta íþróttalið Bandaríkjanna!

Dallas Cowboys urðu fljótlega sigursælir með afbrigðum. Ekki er ofsagt að saga Dallaskúrekanna sé eitthvert magnaðasta ævintýrið í öllum bandaríska íþróttaheiminum. Einungis nokkrum árum eftir að liðið var stofnað sigraði það NFL-deildina (1965) og endurtók þann leik margoft næstu árin.

Segja má að allt tímabilið 1965-1985 hafi velgengni Dallas Cowboys á leikvellinum verið með hreinum ólíkindum. Svo fór að í lok 8. áratugarins voru Dallas Cowboys orðið svo vinsælt lið um gjörvöll Bandaríkin, að félagið fékk viðurnefnið America's Team!

Eftir 1985 rann upp nokkurra ára tímabil þar sem liðið missti taktinn. En á 10. áratugnum náði það sér aftur á strik og Dallas Cowboys vann t.a.m. Super Bowl 1992, 1993 og 1995. Síðan þá hefur liðinu gengið nokkuð vel - þó svo það hafi ekki náð að sigra í Ofurskálinni síðan 1995. Vinsældir og velgengni liðsins er slík, að í dag er ruðningsliðið Dallas Cowboys hvorki meira né minna en eitthvert allra verðmætasta vörumerkið í íþróttum heimsins.

Árið 2009 hélt viðskiptatímaritið Forbes því t.a.m. fram að einungis Manchester United sé verðmætara lið. Nýi heimavöllur Dallas-kúrekanna skammt frá Dallas - Kúrekaleikvangurinn eða Cowboys Stadium - tekur meira en 100 þúsund manns í sæti. Og veitir ekki af því liðið nýtur gríðarlegrar hylli heimamanna og Bandaríkjamanna flestra (þó svo sumir auðvitað elski að hata liðið). Þessar vinsældir skila sér greinilega í þokkalegusta rekstri, því Dallas Cowboys er tekjuhæsta ruðingsliðið í Bandaríkjunum.

FRÁ ALLSNÆGTUM TIL ÖRBIRGÐAR 

Íbúar Dallas tóku strax miklu ástfóstri við Dallas Cowboys - ruðningsliðsins hans Clint Murchison Jr. Þeir troðfylltu Baðmullaskálina (Cotton Bowl), sem var fyrsti heimavöllur liðsins. Þar spiluðu Dallaskúrekarnir heimaleiki sína allt fram til 1971, en þá var svæðið þarna orðið hálfgert slömm og Murchison færði heimavöllinn á glænýjan leikvang í betra hverfi.

Clint Murchison varð feykivinsæll meðal íbúa Dallas og nágrennis. En glanstímabilið hans varð aldeilis ekki eilíft. Þegar olíuverð hrapaði snemma á níunda áratugnum breyttist viðskiptaveldi hans á örskotstundu í einhverja hrikalegustu skuldasúpu í sögu bandaríska kapítalismans. Þegar líða fór á 9. áratuginn var ástandið orðið ansið svart. Kröfuhafarnir uppgötvuðu sér til skelfingar að viðskiptaveldi Murchison skuldaði á bilinu 500-1000 milljónir dollara. Á sama tíma hafði lækkandi olíuverð og hrun á fasteignamarkaði valdið því að eignirnar slefuðu varla í hundrað milljónir dollara. Bilið var alltof breitt til að nokkru yrði bjargað. Murchison neyddist ekki aðeins til að selja ruðningsbarnið sitt ástsæla - Dallas Cowboys - heldur tapaði hann öllum eigum sínum.

Svo ógæfulega vildi til a einhver skuldabréfanna sem Murchison hafði skrifað upp á, báru sjálfskuldaábyrgð hans sjálfs. Þ.a. kröfuhafarnir gengu ekki aðeins að hverju einasta fyrirtæki og hlutabréfi í eigu Clint Murchison, heldur seldu þeir líka glæsihýsið ofan af þeim hjónum. Þar að auki hafði Murchison þá misst heilsuna; var komin með taugasjúkdóm sem olli því að hann gat vart talað og varð bundinn við hjólastól.

Clint Murchison Jr. - maðurinn sem áður var sannkallað stórveldi í bandarísku viðskiptalífi og stofnandi vinsælasta ruðningsliðs Bandaríkjanna - lést í Dallas árið 1987. Hann var einungis 63 ára að aldri og slyppur og snauður. Þessu hefur stundum verið lýst sem stærsta persónulega gjaldþroti í sögu Bandaríkjanna.

OFURSKÁLIN

En dveljum ekki við þessi dapurlegu örlög auðkýfingsins. Fögnum þess í stað Super Bowl. Það er reyndar svo að þessi magnaði úrslitaleikur á rætur að rekja til þess þegar Lamar Hunt stofnaði AFL í upphafi 7. áratugarins. Á þeim tíma var NFL nánast alhvít deild, en innan háskólanna í Suðurríkjunum reyndist mikill efniviður í nýjar ruðningsstjörnur (sem margir voru blökkumenn).

Ekki leið á löngu þar til nýju liðin í AFL voru orðin að sömu gæðum eins og ofurliðin í NFL. Þess vegna varð fullt tilefni til að koma á einhverju samstarfi milli deildanna. Þegar leið á 7. áratuginn fæddist hugmynd um sérstakan úrslitaleik milli sigurvegara deildanna tveggja. Þessi viðburður var nefndur Super Bowl og fór fyrst fram árið 1967 í Los Angeles. Og það var íþrótta-markaðssnillingurinn Lamar Hunt sem átti hugmyndina að nafninu

Árið 1969 voru ruðningsdeildirnar tvær (AFL og NFL) svo sameinaðar. Þar er liðunum nú skipt í alls átta riðla og eftir undankeppnina og útsláttarfyrirkomulag eru loks tvö lið eftir. Sem keppa til úrslita. Og það er þessi úrslitaleikur sem nefnist Super Bowl.

Og núna seint í kvöld að íslenskum tíma eru það New York Giants og New Engaland Patriots sem mætastí svalanum á Lucas Oil Stadium í Indianapolis. Já - Lucas Oil Stadium! Blessað olíusullið er bersýnlega ennþá nátengt bandaríska ruðningnum. Til fróðleiks má nefna að umræddur leikvangur er kenndur við fyrirtækið Lucas Oil, sem vörubílstjórinn Forrest Lucas stofnaði í kringum 1990. Hann keypti réttinn að nafninu á leikvanginn árið 2006 til næstu 20 ára - fyrir 120 milljónir dollara. Money never sleeps, pal!

Þessi úrslitaleikur NFL er talsvert mál þarna vestra - svo ekki sé fastar að orði kveðið. Leikstaðurinn vegna leiksins í kvöld var t.a.m. ákveðinn strax árið 2008. Og 30 sek sjónvarpsauglýsing kostar laufléttar 3,5 milljónir USD (það var NBC sem keypti sýningarréttinn í Bandaríkjunum þetta árið). Þetta er reyndar bara meðalverðið; dýrustu sekúndurnar eru ennþá dýrari. Og aldrei áður hefur auglýsingaverðið á Super Bowl verið svo hátt.

IDOL stjarnan Kelly Clarkson mun syngja þjóðsönginn fyrir leik. Og Madonna skemmtir í hléinu. Sem sagt mikið show. Sjálf segir Madonna að það að syngja í hléinu á Super Bowl sé líkt og draumur litlu stelpurnnar frá Mið-Vesturríkjunum sé að rætast (Madonna ólst upp í smáborg í Michigan).

En svo er líka sagt að í draumi sérhvers manns sé fall hans falið. Það á vonandi ekki við um Madonnu - en virðist óneitanlega smellpassa við Clint Murchison Jr. Lýkur þar með þessari langloku um Ofurskálina og tengsl hennar við olíuna. Enda fer leikurinn bráðum að byrja. It's Miller time!

Hormuz veldur titringi - enn á ný

Vesturlönd stefna nú að því að beita eitt mesta olíuútflutningsríki heims viðskiptaþvingunum - og þ.á m. olíuútflutningsbanni.

Þar er um að ræða Íran. Tilgangurinn með slíkum aðgerðum er að þrýsta á írönsk stjórnvöld að hætta við kjarnorkuáætlun sína. Og þannig koma í veg fyrir að Íranir eignist kjarnorkuvopn.

Forseti Írans, Mahmoud Ahmadinejad, segir að Íranir eigu fullan rétt á því að nýta kjarnorkuna. Og fullyrðir að það muni þeir einungis gera í friðsamlegum tilgangi. Þ.e. til raforkuframleiðslu, en ekki til að eignast kjarnorkuvopn.

En umheimurinn á bágt með að treysta slíkum yfirlýsingum. Enda hefur Ahmadinejad oft verið herskár í orðum. Hann hefur t.a.m. ítrekað sagt að útrýma eigi Ísraelsmönnum. Og að Bandaríkjaforseti sé djöfullinn sjálfur og angi langar leiðir af brennisteinslykt.

Olía er langmiklvægasta útflutningsvara Írans; Íran er hvorki meira né minna en 4ða stærsta olíuútflutningsríki heims (á eftir Sádum, Rússum og Nígeríu). Viðskiptaþvinganir sem fælu í sér olíuútflutningsbann gegn Íran myndu því valda Írönum gríðarlegu tekjutapi og þannig hafa alvarlegar afleiðingar fyrir Írani.

Á móti hótar forsetinn Ahmadinejad því að ef Íran verði beitt slíkum þvingunum, þá muni íranski herinn loka Hormuz-sundi. Öll skip sem flytja olíu (og fljótandi gas; LNG) frá Persaflóasvæðinu þurfa að sigla gegnum Hornuz. Meðal Persaflóaríkjanna eru mörg helstu olíuframleiðslu- og olíuutflutningsríki heimsins.

Hormuz-sund er mikilvægasta siglingaleiðin í gjörvöllum olíuflutningi veraldarinnar. Út um sundið fara á degi hverjum um 15 drekkhlaðin olíuskip með samtals um 17 milljónir tunna af olíu. Þetta samsvarar hvorki meira né minna en u.þ.b. 35% af öllum skipaflutningum með olíu og næstum 20% af allri þeirri olíu sem heimurinn notar á degi hverjum.

Ef alvarleg röskun yrði á þessum útflutningi frá Persaflóaríkjunum myndi heimsmarkaðsverð á olíu óhjákvæmilega rjúka upp - jafnvel 50-100% á nokkrum dögum að áliti sumra. Það myndi hafa alvarlegar afleiðingar fyrir efnahagslíf á Vesturlöndum og um veröld víða. Þarna eru því miklir hagsmunir í húfi; bæði fyrir Íran en ekki síður fyrir heiminn allan.

Það eru ekki aðeins öll þessi 15 olíuskip sem þurfa að sigla út um Hormuz-sund á sérhverjum sólarhring. Því önnur 15 tóm tankskip þurfa auðvitað að geta siglt hindrunarlaust þar inn daglega, til að tryggt sé að ekki verði meirháttar truflun á olíuflutningum í heiminum. Þetta eru því samtals um þrír tugir olíuskipa á sólarhring og þar af eru nokkur stærstu olíuskip heimsins.

Siglingaleiðin þarna um sundið er einungis tvisvar sinnum 2 sjómílur að breidd. Og milli inn- og útsiglingaleiðanna er 3ja sjómílna belti. Sundið sjálft er tæplega 25 sjómílur þar sem það er þrengst (eða aðeins tæplega tvöfalt breiðara en mynni Siglufjarðar). Þar að auki þurfa risastór olíuskipin að taka hressilega krappa beygju í sundinu sjálfu. Það má því ekki má mikið út af bregða til að vandræði hljótist af.

Siglingaleiðin um Hormuz liggur innan landhelgi tveggja ríkja, sem eru Óman og Íran. Íran á langa strandlengju að Persaflóa og Hormuz-sundi og er því í lófa lagið að trufla skipaumferðina - ef þeir vilja standa við stóru orðin. Auk flugskeytaárása frá landi gæti þeir beitt bæði herskipum og litlum kafbátum, þ.a. ógnin er er raunveruleg. Þó svo vafalaust væri við ofurefli að etja, þar sem bandaríski sjóherinn er afar öflugur á þessum slóðum.

Það er vel að merkja ekkert nýtt að togstreita sé milli Bandaríkjanna og Íran. Þarna á milli hefur vægast sagt andað köldu allt frá því Íranskeisari var hrakinn frá völdum og íranskir uppreisnarmenn hertóku bandaríska sendiráðið í Tehran árið 1979. Og smáskærur í grennd við Hormuz eru ekki nýjar af nálinni. Íranski herinn hefur t.d. af og til látið vopnaða hraðbáta þvælast á siglingaleiðinni og þarna urðu t.a.m. smá skærur árið 2008.

Leiðin um Hormuz-sund er vel a merkja alþjóðleg siglingaleið skv. þjóðarétti. Það merkir að skipum er frjálst að eiga friðsamlega ferð um sundið og það á bæði við um olíuskip og herskip. Íranir hafa því þjóðaréttinn gegn sér, ætli þeir að reyna að loka á siglingar um Hormuz. 

Þarna á Persaflóa og Ómanflóa er fimmti floti bandaríska sjóhersins umsvifamikill og gætir þess að hráolían og eldsneytið frá Persaflóanum berist til efnahagsmaskínu veraldarinnar.  Íranskir ráðamenn eru engu að síður kokhraustir þegar þeir tala um getu sína til að trufla siglingar um Hormuz. Enda er nánast jafn auðvelt fyrir þá að stöðva skipaumferðina þarna eins og ef Landhelgisgæslan ákvæði að loka aðgangi að Sundahöfn. En vegna olíuhagsmunanna mundu slíkar aðgerðir af hálfu Íranshers væntanlega leiða til mjög harkalegra viðbragða. Jafnvel umfangsmikilla loftárása Bandaríkjahers á Íran. Þetta vita auðvitað ráðamenn í Íran. Þess vegna er kannski líklegast að Íranir einfaldlega heimili alþjóðlegt eftirlit með kjarnorkuáætluninni; bæði til að koma í veg fyrir viðskiptaþvinganir og önnur eftirmál. Að því gefnu að þarna séu ekki sturlaðir menn við stjórnvölinn.

Það er líka vandséð að Íranir eigi efni á því að standa í slíku stappi. Íranir eru afar fjölmenn þjóð; eru nú um 75 milljónir og þar af eru litlar 12 milljónir í höfuðborginni Tehran. Efnahagur þjóðarinnar byggir að mestu leyti á olíunni; hún skilar um 80% allra útflutningstekna Írana.

Íran er eitt mesta olíuríki veraldarinnar. Landið er ekki aðeins einn mesti olíuútflytjandi heimsins, heldur eru olíubirgðir þar í jörðu álitnir þær fjórðu mestu í heimi. Einungis Sádarnir, Kanada og Venesúela búa yfir meiri birgðum. Íran var lengi vel miklu stærri olíuframleiðandi en í dag og var á sínum tíma helsta paradís breska olíufyrirtækisins BP. Fyrir daga klerkabyltingarinnar árið 1979 var olíuframleiðslan í Íran vel yfir 5 milljónir tunna á dag. Eftir byltinguna varð hrun í olíuvinnslunni og framleiðslan fór niður í um 1,5 milljón tunnur. Þetta var ekki gæfulegt efnahagslega. Að auki mátti almenningur súpa seyðið af trúarofstækinu sem hin nýju stjórnvöld innleiddu. Og ekki varð hryllilegt stríðið milli Írans og Íraks árin 1980-88 til að bæta ástandið.

En þrátt fyrir erfiðleikana og harðstjórnina hefur ýmislegt verið á uppleið í Íran síðustu árin. Olíuframleiðslan hefur smám saman komist aftur á góðan skrið og hátt olíuverð hefur gert Írönum mikið gagn. Undanfarin ár hefur dagsframleiðsla Persanna almennt verið á bilinu 3,5-4 milljónir tunna af olíu (er nú u.þ.b. 4 milljónir tunna). Fyrir vikið er Íran annar stærsti olíuframleiðandinn innan OPEC (á eftir Saudi Arabíu).

Þar af flytur Íran nú út um 2,5 milljón tunnur daglega eða rúmlega helming framleiðslu sinnar - sem gerir Íran að 4ða stærsta olíuútflutningsríki heimsins, eins og fyrr var nefnt. Afganginn notar hin gríðarlega fjölmenna og unga íranska þjóð.

Þó svo hagsmunir Bandaríkjamanna af snurðulausum olíuútflutningi frá Persaflóa séu miklir, þá eru það fyrst og fremst Asíuríki sem kaupa olíuna frá Íran. Kína er stærsti kaupandinn að olíu þaðan með um 550 þúsund tunnur á dag, sem er um 22% allrar útfluttrar olíu frá Íran. Þar á eftir koma Japanir og Indverjar, hvorir um sig með um 330 þúsund tunnur daglega.

Lönd innan Evrópusambandsins eru einnig stórir innflytjendur að olíu frá Íran. Fyrirtæki í Evrópusambandinu kaupa samtals um 450 þúsund tunnur þaðan daglega (sem er um 18% af þeirri olíu sem Íranir flytja út). Þar eru Ítalir og Spánverjar fyrirferðamestir. Þar á eftir kemur  svo Japan með um 14%, svo Indland og þar á eftir S-Kórea. En það eru sem sagt Kínverjar sem eru mikilvægustu viðskiptafélagar Írans. Öll umrædd lönd eiga talsvert mikið undir því að olían frá Íran berist tímanlega á áfangastað. Og hafa því ekki verið alltof spennt fyrir olíuútflutningsbanni á Íran.

Þess vegna er ekki skrýtið að ESB hafi mjög þrýst á að leitað yrði leiða til að beita Írani efnahagslegum og pólítískum þrýstingi án þess að það bitnaði á olíuframboði. Það er til marks um hversu olían frá Íran skiptir miklu, að innflutningur Ítala og Spánverja á olíu frá Íran nemur um 14% af öllum olíuinnflutningi þessara landa. Olían frá Íran er einnig þýðingarmikil fyrir Grikki, sem fá þaðan um 13% af allri sinni olíu. Þetta sýnir vel hversu mjög hin sunnanverðu ESB-ríki eru háð Íran um olíu. Og þá ekki síst nú um stundir þegar erfiðleikar hafa verið  í olíuframleiðslu Líbýu, eftir að framleiðslan þar féll í uppreisninni fyrr á þessu ári (2011).

Meðan Evrópskir stjórnmálamenn leituðu örvæntingafullir leiða til að fá Írani til að hætta kjarnorkustússinu ÁN þess að það bitnaði á olíuframboði, tóku Kínverjar þann pól í hæðina að tryggja sig í bak og fyrir. Í liðinni viku var sjálfur kínverski forsætisráðherrann, Wen Kiabao, mættur á Arabíuskagann. Þar var hann bersýnilega í þeim erindargjörðum að semja við Sádana um að umframafkastageta Saudi Arabíu verði fyrst og fremst nýtt til að framleiða fyrir Kína. Þ.e. ef til þess kemur að olíuframboð frá Íran falli niður vegna viðskiptahindrana.

Það er nefnilega svo að Saudi Arabía er eina ríki heimsins með einhverja almennilega umframafkastagetu til að auka olíuframboð. Sádarnir, með olíumálaráðherrann Ali Al-Naimi í fararbroddi, hafa undanfarið fullvissað heiminn um að þeir muni auðveldlega geta bætt 2,5 milljón tunnum daglega inn á markaðinn. Og þannig fyllt upp í framboðsgatið (sem íranska olían myndi skilja eftir). 

Þessar yfirlýsingar Sádanna gerðu íranska ráðamenn alveg brjálaða. Og ljóst að litlir kærleikar eru milli Persanna og Arabanna - þó bæði ríkin séu innan OPEC. Al-Naimi taldi því rett að leggja áherslu a að hann hefði ekkert sérstaklega verið að tala um Íran - heldur bara almennt um viðbrögð Sádanna ef olíuframboð drægist snögglega saman í heiminum. En auðvitað vita allir hvað klukkan slær og Sádarnir gráta það lítt þó sjítarnir i Íran séu beittir þvingunum. Þeir eru jú hvorki Arabar né súnnítar.

Til eru þeir sem efast um að Sádarnir geti brugðist svo fljótt við sem þeir segja. Þeir stóðu að vísu nokkuð vel í því að auka olíuframleiðslu sína þegar olíuútflutningur Líbýu snarminnkaði í kjölfar uppreisnarinnar þar s.l. vor. En þetta gerðist samt nokkru hægar en þeir höfðu lofað. Það vekur ugg um að afkastageta Sádanna sé ekki alveg jafn öflug eins og þeir sjálfir halda fram. Og skapar ótta um að viðskiptaþvinganir gegn Íran kunni að valda óþægilega miklum verðhækkunum á olíu. Þar að auki eru vísbendingar um að þeir sem muni fá fyrstu 500 þúsund nýju olíutunnurnar frá Sádunum, verði Kína. En Evrópuríkin sitji eftir í súpunni og þurfi að bíða þolinmóð eftir að Sádarnir skrúfi frá fleiri krönum.

Já - Íran er orkustórveldi og óróleikinn vegna kjarnorkuáætlunar þeirra er að skapa mikla spennu. En þrátt fyrir þessa spennu og gífurlegan fólksfjölda ætti framtíð írönsku þjóðarinnar að vera björt. Þetta er mjög ung þjóð - þ.e. aldurssamsetningin. Ef/þegar að því kemur að harðstjórnin víki ætti Tehran og aðrar stórborgir í Íran að geta orðið hin prýðilegustu nútímasamfélög (alls eru hátt í 20 borgir í Íran með meira en 400 þúsund íbúa!). Því miður er þó allt eins líklegt að hinar ofboðslegu náttúruauðlindir Írana muni áfram leiða til háskalegrar togstreitu, spillingar innanlands og jafnvel styrjalda.

Kusur og hveiti besta fjárfestingin?

Hvað það verður, veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Þessi uppáhaldsspeki Orkubloggarans á jafnt við árið 2012 eins og á öðrum tímum. Engu að síður er stundum gaman að spá. Og ekki síður að spá í spár annarra um framtíðina. Sem er einmitt það sem Orkubloggið gerir í dag.

Byrjum á að líta til hinnar árlegu svaðaspár danska spútníkbankans Saxo bank. Þar ber hvað hæst að mjög muni hægja á efnahagslífinu i Kína. Það muni hafa víðtækar afleiðingar og t.a.m. gera Evrópu og Bandaríkjunum ennþá erfiðara fyrir að ná sér aftur á flug. Samdrátturinn í Kína myndi, að mati Saxo, líka leiða Ástrali beinustu leið inní kreppu. Efnahagur Ástrala byggir nefnilega mjög á hrávöruframleiðslu og hrávöruútflutningi til SA-Asíu.

Uppgangurinn í Kína undanfarin ár hefur skapað mikla eftirspurn eftir kolum, málmum, kjöti o.s.frv. pg þá ekki síst frá Ástralíu. Þó svo aðeins hafi hægt á uppsveiflunni í Kína hefur eftirspurnin þarðan (og frá öðrum ríkjum í SA-Asíu) ennþá verið næg til að halda uppi blússandi ferð á hrávöru-rússíbananum suður í Ástralíu. En það kann sem sagt að breytast árið 2012 - álíta þau hjá Saxo - og þar með muni ástralska húsnæðisblaðran sennilega loksins springa og ástralíudollarinn falla .

Annar skemmtilegur og hæfilega kærulaus spámaður er fjárfestinga-gúrúinn Jim Rogers. Hann segir í viðtali á CNBC að þetta verði ekki fallegt ár og best sé að skortselja all draslið. Þar nefnir hann sérstaklega hlutabréf í bandarískum tæknifyrirtækjum og flest evrópsk hlutabréf. Hann er einnig á því að yfirvofandi sé verðfall á flestum hrávörumörkuðunum. Rogers undanskilur þó eina tegund hrávöru, sem hann treysti á að hækki á árinu 2012. Sem eru landbúnaðarafurðir. Og til lengri tíma er hann mjög bullish á landbúnaðarafurðir og þar séu mikla hækkanir framundan.

Já; almennt séð álítur gamli refurinn Jim Rogers að við séum að barmi ægilegrar matvælakreppu, þ.e. að framleiðsla á landbúnaðarafurðum muni ekki ná að halda í eftirspurnina. Þetta muni birtast í síhækkandi verði á landbúnaðarafurðum. Þetta er ekki bara skot útí bláinn hjá Rogers, heldur styðst hann þarna við beinharða tölfræði. Hann bendir á að meðalaldur bænda í heiminum fari hratt hækkandi og alvarlegir flöskuhálsar séu að myndast í matvælaframleiðslunni. Á sama tíma fjölgar mannkyninu jafnt og þétt (fjöldinn fór yfir 7 milljarða á liðnu ári; 2011). Fjölgunin muni halda áfram og svo vill til að frumskilyrði hvers og eins er jú að fá næringu. Hvort sem er kjöt, mjólk eða hrísgrjón.

Hér má nefna að hollenski búnaðarbankarisinn Rabobank, sem er framarlega á því sviði að greina matvælaeftirspurnina í heiminum, segir að árið 2030 muni eftirspurn eftir kjöti verða 45% meiri en er í dag! Ástæðan sé fólksfjölgun, en þó ekki síður vaxandi kaupmáttur í löndum eins og Brasilíu, Rússlandi og Kína. Þetta muni setja mikinn verðþrýsting á matvæli og þá ekki síst landbúnaðarafurðir. Það er því kannski ekkert skrýtið að Jim Rogers segi það blasa við að veðja á þennan hluta hrávörumakaðsins: "Going forward we're going to have huge shortages developing of everything - including shortages of farmers - so agriculture is going to be a great place for the next 10-20 years."

Með agriculture á karlinn ekki við landbúnaðarfyrirtæki, heldur fyrst og fremst hrávöruna sjálfa. Kálfana, hrísgrjónin og hveitið. Þó svo hækkandi hrávöruverð myndi sjálfsagt virka jákvætt á hlutabréfaverð fyrirtækja í bransanum, hafi rannsóknir sýnt að miklu ábatasamara sé að veðja á hrávöruna sjálfa. Það gerir maður annað hvort með kaupum á framvirkum hrávörusamningum (futures) eða að fjárfesta í þeirri ljúfu fjármálaafurð sem kallast hrávörusjóðir (commodity exchangetraded funds eða commodity ETF's)

Í öðru glænýju viðtali er Rogers á sömu nótum og bætir þá reyndar við að skynsamlegt sé að fjárfesta í landbúnaðarlandi: "Agriculture in my view is going to be one of the best areas of the world economy in the next few years, whether you buy farmland or buy farm products or become a farmer ... If you buy the right land and you find the right farmers, you're going to make staggering amounts of money because agricultural prices will go up, the value of the land will go up, your profits will go up every year."

Rogers álítur að það séu tækifæri til að græða á landbúnaði nánast um allan heim. Hann er samt sérstaklega spenntur fyrir Afríku, Suður-Ameríku og SA-Asíu. Og nefnir Búrma (Myanmar) sérstaklega. "Myanmar is where China was in 1978; they're just opening up and starting over. So Myanmar I find very exciting, especially for agriculture. There are places, and Africa - I cannot tell you how much money is going to be made in Africa. The Chinese are down there buying up as much agriculture as they can in Africa. There are great opportunities in the world. The West and the developed world may have serious problems facing us, but there're spectacular opportunities out there".

Og það virðist sem Danirnir hjá Saxo bank séu á svipuðum nótum. Því þó svo þeir telji reyndar að flestir málmar og orkuhrávörur muni lækka á árinu 2012, eru þeir á öðri máli með margar landbúnaðarafurðir. Álita t.d. að verð á hveiti muni hækka um hvorki meira né minna en helming á árinu sem er nýgengið í garð.

Í þessu sambandi er athyglisvert að líta aðeins til baka. Það er nefnilega svo að margir þeirra sem græddu hvað mest árið 2011 voru þeir sem veðjuðu á verðhækkanir ýmissa landbúnaðarafurða. Það var t.d. svo að hrávaran sem hækkaði mest í verði árið 2011 voru nautgripir á fæti. Já - live cattle var málið árið 2011 með 21% hækkun yfir árið; mestu hækkunina af öllum hrávörum heimsins. Þarna eru Ástralir einmitt risastórir og flytja ókjör af lifandi nautgripum til landa eins og Indónesíu og Malasíu. Kannski eru einfaldlega kusur og hveiti besta fjárfestingin?

Pippa & Percy eru sjóðandi heit

Nú styttist í áramótin. Það er því kannski viðeigandi að vera með efni í léttari kantinum. Þó svo öllu gamni fylgi jú alltaf nokkur alvara.

Í sumar sem leið var Filippía Middleton einhver umtalaðasta skutlan í slúðurpressu heimsins. Það ættu því allir að vita deili á stúlkunni. Ef einhverjir lesendur Orkubloggsins eru litlir aðdáendur slúðurfrétta, er rétt að geta þess að stelpan sú er litla systir Katrínar nokkurrar Middleton. Þeirri sem í vor giftist Vilhjálmi erfðaprinsi bresku krúnunnar; eldri syni þeirra Karls ríkisarfa og Díönu heitinnar.

Pippa er vissulega augnayndi og kannski ekki skrítið að fjölmiðlafólk hafi sýnt henni æpandi mikla athygli. En það sem Orkublogginu þykir athyglisverðast við Pippu, er að hún er komin á kaf í orkumálin! Og meira að segja í þann hluta orkugeirans hvar Íslendingar standa fremstir. Því Pippa Middleton er komin í vinnu hjá jarðvarmafyrirtæki! Fyrirtæki sem ætlar sér stóra hluti í framtíðinni.

Nei; þetta hefur því miður ekkert að gera með mannabreytingar hjá Orkuveitu Reykjavíkur. Því vinnuveitandi Pippu er ekki Or, heldur nýstofnað breskt jarðvarmafyrirtæki, Cluff Geothermal. Sem hyggst einbeita sér að jarðvarmaverkefnum í Bretlandi. Til framtíðar horfir Cluff Geothermal einnig til meginlands Evrópu, enda er þar víða að finna svæði þar sem góðir möguleikar eru til að nýta jarðvarma.

Eins og flest önnur ríki innan Evrópusambandsins hefur Bretland uppi áætlanir um mikla aukningu á nýtingu endurnýjanlegrar orku. Í dag er hlutfall endurnýjanlegrar orku á Bretlandseyjum um 3,5% (þar að baki eru árleg endurnýjanleg orkuframleiðsla sem nemur um 54 TWst). Markmið breskra stjórnvalda er að þetta hlutfall verði komið í 15% árið 2020 og á bilinu 30-45% árið 2030. Eðlilega er markmiðið vegna 2030 nokkuð loðnara en vegna 2020. En jafnvel til að ná hlutfallinu í 15% þarf risaátak.

Til að ná markmiðinu um að árið 2020 verði hlutfall endurnýjanlegrar orku á Bretlandseyjum komið í 15%, er áætlað að þá muni Bretar þurfa að framleiða alls 234 TWst af endurnýjanlegri orku (árið 2020 er búist við að árleg orkuþörf Breta muni jafngilda 1.557 TWst). Í dag nemur endurnýjanleg orkuframleiðsla í Bretlandi, sem fyrr segir, um 54 TWst á ári (u.þ.b. helmingur þess er raforka en hinn helmingurinn aðallega lífmassi brenndur til upphitunar). Samkvæmt umræddu markmiði ætla Bretar því árið 2020 að vera búnir að rúmlega fjórfalda endurnýjanlega orkuframleiðslu sína og þá  framleiða 180 TWst meira af grænni orku en gert er árlega nú um stundir.

Til að setja þetta í íslenskt samhengi má nefna að þessi netta viðbót jafngildir rúmleg tífaldri raforkuframleiðslu á Íslandi í dag. Tíföld raforkuframleiðsla Íslands bara sem hrein viðbót í breska græna orkumengið. Og það ekki seinna en árið 2020. Þetta kann mörgum að þykja ansið hressileg aukning. Það verður þó að viðurkennast að allra síðustu árin hefur Bretum t.d. gengið nokkuð vel að byggja upp græn raforkuver. Þar hefur vindorkan leikið stærsta hlutverkið. Og þar á að halda áfram á fullri ferð - því mest af þessari nýju endurnýjanlegu orku á einmitt að verða raforka frá vindorkuverum.

Einnig er áætlað að sjávarorkuver og lífmassi leiki þarna stórt hlutverk - sem virðist raunar byggt á hreinni óskhyggju. Loks er svo talað um að jarðvarmi og sólarorka (þetta tvennt er flokkað saman hjá Bretunum) komi einnig til með að aukast mikið og muni saman nema um 6% af aukningunni. Það merkir að samtals muni jarðvarmi og sólarorka skila 14 TWst árið 2020. Það er nánast jafn mikið eins og öll raforkuframleiðsla Landsvirkjunar í dag.

Í dag eru jarðvarmi og sólarorka einungis vel innan við 2 TWst af orkumengi Bretlands. Stærstur hluti þeirrar orku er nýting á sólarhita til að hita upp vatn (s.k. solar thermal). Ef ná á takmarkinu um að jarðvarmi og sólarorka skili 14 TWst árið 2020 þarf því mikil aukning að koma til í þessum geirum orkuframleiðslunnar.

Umræddar áætlanir breskra stjórnvalda um stórfellda aukningu í framleiðslu á endurnýjanlegri orku kalla á geysilega mikil fjárútlát ríkisins. Bæði í formi beinna fjárframlaga og alls konar niðurgreiðslna, óbeinna styrkja, skattaafslátta o.s.frv. Þó svo efndirnar eigi eftir að koma í ljós, virðist sem breskum stjórnvöldum sé full alvara. Og fyrir vikið sjá t.d. bæði sólarorkufyrirtæki og jarðvarmafyrirtæki nú möguleika á mikilli uppsveiflu á sínu sviði í Bretlandi.

Enn sem komið er hefur jarðvarmi nær einungis verið nýttur til upphitunar í Bretlandi - og það í afskaplega litlum mæli. Enda er óvíða að finna aðgengilegan og góðan hita þar í jörðu og lághitasvæðin sem sumstaðar bjóða upp á einhverja möguleika eru ekkert í líkingu við það sem við þekkjum hér á eldfjallalandinu okkar.

Og raforkuframleiðsla fyrir tilstilli jarðvarma er þarna enn sem komið er óþekkt, þó svo núna sé reyndar verið að vinna að slíkum virkjanaverkefnum. Þar er um að ræða tvær fyrirhugaðar virkjanir á Cornwall; annars vegar 10 MW virkjun Geothermal Engineering og hins vegar 4 MW virkjun sem er hluti af s.k. Edensverkefni, en þar er á ferðinni risastórt ferðamannagróðurhús. Líklega hafa framkvæmdaaðilarnir átt ferð um Hveragerði áður en Eden brann; a.m.k. er hugmyndin af sama toga og nafnið líka hið sama. Skemmtilegt.

Nýjasta jarðvarmaverkefnið á Bretlandi eru svo áætlanir Pippu og Cluff Geothermal. Ástæðan fyrir aðkomu Pippu að því verkefni, mun vera sú að annar stofnenda fyrirtækisins er náinn vinur hennar; maður að nafni George Percy. Sá hin sami og er að dúllast með Pippu á ljósmyndinni hér til hliðar og myndunum tveimur þar fyrir ofan.

Percy þessi, sem er vel að merkja af sannkölluðum heiðkóngabláum breskum aðalsættum, var einmitt hér á Íslandi í fyrrasumar (2010). Hann var þá að kynna sér nýtingu jarðvarmans á Íslandi. Og svo skemmtilega vill til að hann hefur líka verið í samskiptum við Orkubloggarann vegna verkefnisins. Því miður hefur bloggarinn aftur á móti ekki heyrt stakt orð frá Pippu!

Það er þó ekki hinn bráðungi Percy sem er aðaleigandinn að Cluff Geothermal. Þar er á ferðinni annar og reyndari bissnessmaður. Sá er nokkuð litskrúðugur amerískur auðmaður að nafni Algy Cluff. 

Algy Cluff hefur marga fjöruna sopið. Hann gerði það fyrst gott í gúmmíframleiðsu í Malasíu eftir seinna stríð. Síðar græddi hann vel á olíufjárfestingum í Norursjó. Eftir það tók hann til við að fjárfesta duglega í námavinnslu í Afríku og fann á 10. aratugnum einhverja stærstu gullnámu síðari tíma í Tansaníu. En núna á gamals aldri fannst honum bersýnilega viðeigandi að setja nokkra aura í endurnýjanlega orku.

Verkefnum Cluff Geothermal tengjast líka vísindamenn frá Newcastle-háskóla sem hafa sérhæft sig í jarðvarma. Og nú segjast þau Algy Cluff, Percy, Pippa og félagar þeirra, að þau ætli að bora 3ja km djúpa holu í Durhamsýslu (rétt sunnan við Newcastle). Þar stendur til að komast í 120 gráðu heitt vatn og nýta það til raforkuframleiðslu.

Það er nú samt svo að lítill fugl hvíslaði því að Orkubloggaranum að þetta geti orðið svolítið erfið fæðing hjá Cluff Geothermal. Það verður a.m.k. nóg að gera hjá Pippu ætli hún að gera Cluff Geothermal að alvöru jarðvarmafyrirtæki. Með raðgjaldþrotum sólarorkufyrirtækja nú síðsumars vestur í Bandaríkjunum virðist sem loftið sé byrjað að síga all hressilega úr grænu orkublöðrunni. Það er jafnvel hætt við því að þessi græni geiri atvinnulífsins rekist enn einu sinni á kolsvartan vegg raunveruleikans. Og að sagan frá níunda áratug liðinnar aldar endurtaki sig. 

Það lítur þar að auki út fyrir að gamli Algy Cluff sé ekki sérstaklega trúaður á þetta jarðvarmaævintýri Cluff. Nýlegar fréttir af kallinum eru nefnilega þær að hann sé aftur kominn á fullt í alvöru sótsvört hrávöruverkefni suður í Afríku.

En reyndar herma ennþá nýrri fréttir að Cluff Gothermal hafi nú tekist að sameina jarðhita- og Afríkuáhuga þess gamla. Því Cluff mun vera komið í dúndrandi jarðvarmaverkefni í Kenýa. Og er þar m.a. í samstarfi við nokkuð kunnuglegt fyrirtæki, sem Cluff kallar Mannvitt á heimasíðu sinni. Og þar með leyfir Orkubloggarinn sér að líta svo á að Pippa Middleton sé orðinn Íslandsvinur! 

Hlutverk Pippu hjá Cluff Geothermal er sagt vera eins konar kynningarstjóri fyrirtækisins. En það er spurning hvort þau Percy og Pippa hafi í reynd einhverjar stundir aflögu til að sinna fyrirtækinu? Því það tekur jú dágóðan tíma að vera celeb og hertogasonur; hvort sem er að mæta á Wimbledon, láta mynda sig í dúllulegum róðratúrum í sveitinni eða allt partýstandið. En auðvitað vonum við samt að þau Pippa og Percy geti náð eyrum bæði breskra stjórnvalda og almennings, þ.a. jarðvarminn í Bretlandi komist í uppsveiflu. Þau eru a.m.k. bæði alveg sjóðandi heit!

-------------------------------------------

Vegna tímafrekra en skemmtilegra verkefna mun Orkubloggið líklega verða með stopulla móti næstu mánuðina. Orkubloggarinn óskar lesendum gleðilegs komandi árs.

 

Vongóður í landi Væringjanna

Pólland er land orkutækifæranna um þessar mundir. Eins og sagt var frá í nýlegri færslu Orkubloggsins, er þar nú að hefjast mikið gasgullæði. Enda streyma stóru orkufyrirtækin til Póllands til að festa sér land til að bora eftir gasi.

Svo gæti farið að eftir nokkur ár verði kolalandið Pólland orðið einn mesti gasframleiðandi Evrópu. Ævintýrin gerast enn í orkuiðnaðinum. Meira að segja í gömlu Evrópu. 

En það er nú þegar búið að selja vinnslurétt á stórum hluta Póllands. Þess vegna eru spekúlantarnir strax farnir að svipast um eftir nýjum möguleikum. Svæðum sem eru líkleg til að verða næsta gasæði að bráð. Og þá beinast sjónir manna að löndum eins og Búlgariu og þó enn frekar Úkraínu.

Enn og aftur er það nýja gasvinnslutæknin sem er að valda straumhvörfum. Þ.e. sú aðferð að sprengja upp grjóthörð jarðlögin djúpt undir ökrunum með efnablönduðu háþrýstivatni - fyrst niður og síðan lárétt gegnum sandsteininn - og losa þannig um innikróuð lög af jarðgasi. 

Í Evrópu er vestanverð Úkraína hugsanlega mjög spennandi. Gasleitin þar er þó enn mjög skammt á veg komin þarna austan Karpatafjalla og rétt svo að fyrstu teymin séu farin að þreifa fyrir sér. Í sumar sem leið fréttist þó af fáeinum trukkum, sem mjökuðust um gamaldags sveitavegi vestarlega í Úkraínu með búnað til endurvarpsmælinga og fleira góðgæti.

Það sem gerir Úkraínu sérstaklega áhugaverða er að þar er samkeppnin um land miklu minni, heldur en í Póllandi Evrópusambandsins. Þarna er að vísu við það smávægilega vandamál að etja, að aðgangur útlendinga að úkraínsku landi er háður ýmsum takmörkunum. En með réttu samböndunum og þefskyn á lagaglufur er lítið mál að höndla það! Það geta lögfræðingarnir ljúfu á viðkunnalegum skrifstofum Salans við Volodymyrskagötu í Kænugarði eflaust staðfest við lesendur Orkubloggsins.

Það er óneitanlega svolítið skemmtilegt að gasspekúlantar skuli nú horfa bæði til Póllands og Úkraínu. Þessi lönd stóðu nefnilega saman að boði um að halda næstu úrslitakeppni Evrópumótsins í knattspyrnu - og höfðu þar á endanum sigur. Það verður næsta sumar (2012) að bestu knattspyrnumenn álfunnar koma saman í bæði Kiev og Varsjá og nokkrum örðum borgum Póllands og Úkraínu. Og etja þar kappi um sjálafan Evrópumeistaratitilinn.

Eftir að hafa kaflesið heilu skýrslubunkana og pælt gegnum háa gagnastafla um slétturnar austan Karpatafjalla, er niðurstaða Orkubloggarans sú að þarna séu tvímælalaust æpandi tækifæri fyrir hendi. Svo skemmir ekki fyrir að Úkraína er bæði fallegt og fjölbreytt land. Sjálf Kiev er líka bæði notaleg og falleg borg - þrátt fyrir að hafa orðið illa úti í stríðinu og þrátt fyrir það að vera einungis u.þ.b. 100 km frá kjarnorkuverinu alræmda í Chernobyl.

Í heimsstyrjöldinni ærðist Stalín þegar Kiev féll í hendur Þjóðverja. Moskva, Stalíngrad og Kiev voru hið heilaga þríeyki og stolt Stalíns, sem aldrei skyldu falla í hendur hersveita Hitlers. Kiev slapp reyndar miklu betur en Stalíngrad (og eins og allir vita komust Þjóðaverjar mjög nálægt Moskvu en máttu undan láta). En þó svo Kiev hafi ekki verið jöfnuð við jörðu, þá er borgin ævarandi minning um geðveiki styrjaldarinnar.

Kiev varð nefnilega vettvangur einhverra hryllilegustu fjöldamorða í stríðinu öllu. Þegar þýski herinn og SS-sveitirnar slátruðu meira en þrjátíu þúsund gyðingum á tveimur sólarhringum í útjaðri borgarinnar, þar sem heitir Babi Yar. Um þessar mundir eru einmitt liðin nær slétt 60 ár frá þessum skelfilegu fjöldamorðum. Þetta var 30. og 31. september 1941. Og Babi Yar varð áfram vettvangur grimmdarverka Þjóðverja á Úkraínumönnum. Alls voru 100-150 þúsund Úkraínumenn myrtir við Baby Yar; mest gyðingar en einnig sígaunar, andspyrnumenn, stríðsfangar og almennir borgarar. Þjóðverjarnr voru duglegir að ljósmynda aðfarirnar og eru þær myndir skelfilegri en orð fá lýst. Orkubloggarinn hreinlega treysti sér ekki til að setja myndir af þeim hryllingi hér í færsluna (forvitnir og fróðleiksfúsir geta auðveldlega nálgast umrætt myndefni á Netinu).

Í dag er löngu búið að fylla Babi Yar með grjóti og jarðvegi og byggja blokkir þar yfir. Þarna eru þó faéin minnismerki. Sbr. höggmyndin af börnunum hér að ofan, sem er eitt minnismerkjanna um skelfinguna við Babi Yar.

Ja - sagan drýpur svo sannarlega af hverju strái þarna austur í Úkraínu. Og sjálf Kiev er hrein veisla fyrir sagnfræðiþyrsta. Hvort sem þeir hafa fyrst og fremst áhuga á hörmungum heimsstyrjaldarinnar síðari eða sögu víkinga. 

Sjálfum hlýnar Orkubloggaranum jafnan um hjartarætur þegar hann stendur framan við minnismerkið af væringjabræðrunum þremur á Sjálfstæðistorginu (Maidan Nezalezhnosti) í miðborg Kænugarðs. Þeir minna óneitanlega hressilega mikið á norræna víkinga og gætu vel verið náskyldir bæði Ingólfi Arnarsyni og Þorfinni karlsefni. Nema hvað flétturnar og yfirvaraskeggin minna kannski reyndar meira á Ástrík og félaga! En minnismerkið er flott engu að síður. 

Ekki síður skemmtilegt er að heimsækja hið gamla heimili rithöfundarins frábæra; Mikhail's Bulgakov (sbr. endurminningablogg Orkubloggarans). Fallegastar eru þó líklega gömlu grísk-kaþólsku kirkjurnar með gullin þök sín og klausturbyggingar allt í kring í sama stíl. Þær eru þarna út um allt og varpa dulúðugum glampa yfir borgina. Jafnvel á köldum og drungalegum vetrardegi getur Kiev verið sjarmerandi borg. Þegar æpandi fullt tungl speglast í kyrru en þungu Dnepr-fljótinu, sem rennur gegnum borgina í ótal sveigjum og bugðum.

Yfir þessu öllu vakir svo tíguleg verndargyðjan; sjálf Móðir Úkraínu (Berehynia). Hún stendur með brugðið sverð sitt á gríðarlega hárri súlu á Sjálfstæðistorginu miðju og gnæfir þar yfir miðborginni. Vonandi stendur hún sína plikt sem verndari Úkraínumanna allra á þessum erfiðu tímum efnahagssamdráttar þar í landi.

Það er reyndar hálf nöturlegt að sjá allar gömlu konurnar, sem liggja á hnjánum á flotta verslunarbreiðstrætinu Khreschatyk (Крещатик eða Хрещатик), hver og ein með litla skörðótta betlaraundirskál eða bolla fyrir framan sig. Þær drjúpa höfði og án þess að líta upp tauta þær ofurlágt nokkur blessunarorð ofan í gangstéttina, þegar smápeningur hafnar klingjandi í skálinni.

Þarna krjúpa þær endilanga kalda vetrardaga fyrir framan flottar tískubúðirnar og framhjá streyma jafnt Hummer'ar sem gamlar kolryðgaðar Lödur. Sagan hefur ekki farið vel með eldri kynslóðina í Úkraínu. Vonandi á unga fólkið bjartari framtíð fyrir höndum. Gallinn er bara hrikaleg spillingin sem þarna gegnsýrir stjórnkerfið og pólítíkina. Og þá ekki síst þann hluta sem snýr að orkumálum!

En það er sem sagt vel þess virði að sækja Kænugarð heim. Og hvað svo sem fátækt og gasdraumum líður, þá verður a.m.k. hægt að skemmta sér yfir fótboltanum. Á tímabili leit að vísu út fyrir að ekki tækist að ljúka framkvæmdum í tæka tíð. Platini, knattspyrnustjóri Evrópu, var meira að segja farinn að svipast um eftir nýju keppnislandi. En nú lítur út fyrir að allt verði tilbúið í tíma. Sjálfur úrslitaleikurinn á að fara fram í Kiev að kvöldi til þann 1. júlí n.k. (2012). Hver veit nema þá muni Andrés Shevchenko enda á toppnum?!

Norðlingaölduveitu í nýtingarflokk

Samkvæmt þingsályktunartillögu um Rammaáætlun er stefnt að þvi að Norðlingaölduveitu verði skipað í verndarflokk.

Kortið hér til hliðar sýnir núverandi virkjanir og veitur á Þjórsár- og Tungnaársvæðinu - auk þeirra framkvæmda sem Landsvirkjun hefur áhuga á að ráðast þarna í. Þar á meðal er Norðlingaölduveita. Norðingaölduveita felst í því að stífla Þjórsá nokkra km sunnan Hofsjökuls og mynda þannig lón, sem kallað hefur verið Norðlingaöldulón. Þaðan myndi vatninu verða veitt um jarðgöng til austurs, uns það sameinast vatni frá  Kvíslaveitu og fellur til Þórisvatns. Og þaðan í virkjanir Landsvirkjunar, hverja á fætur annarri. Þar með yrði unnt að auka raforkuframleiðslu virkjananna mjög mikið eða vel yfir 600 GWst árlega.

Áður en lengra er haldið er vert að taka fram að þarna er ekki um að ræða stóra lónið, sem sumir höfðu áhuga á að mynda fyrir nokkuð mörgum árum síðan. Vatnshæð þess átti að ná 575 m yfir sjávarmál og lónið, sem hefði orðið allt að 29 ferkm, hefði teygt sig inn í Þjórsárver; hið einstaka friðland og votlendissvæði. Til allrar hamingju höfnuðu stjórnvöld þeirri framkvæmd og féllust þess í stað á miklu minna lón. Það er Norðlingaöldulónið sem hér er til umfjöllunar (sjá má muninn á þessum tveimur lónum á kortunum tveimur hér að ofan). Lónið í þessari nýju útfærslu mun í hæstu stöðu ná 567,5 m yfir sjávarmál og í mesta lagi verða um 5 ferkm. Út frá umhverfis- og náttúruverndarsjónarmiðum er sem sagt himin og haf milli upphaflegra hugmynda um Norðlingaölduveitu og þess sem nú er á dagskrá.

Sem fyrr segir, þá hefur þessi framkvæmd þann tilgang að auka orkugetu virkjana Landsvirkjunar á Þjórsár- og Tungnaársvæðinu vel yfir 600 GWst á ári. Til samanburðar má nefna, að vinnslugeta Kröfluvirkjunar er 480 GWst á ári og Blönduvirkjun framleiðir um 720 GWst árlega.

Norðlingaölduveita ein og sér - án þess að byggja þurfi nýja virkjun - myndi því auka framleiðslu Landsvirkjunar langt umfram það sem t.d. Kröfluvirkjun framleiðir og slaga hátt í framleiðslu Blönduvirkjunar. Og þessar rúmlega 600 GWst sem Norðlingaölduveita myndi skila er t.d. talsvert mikið meira en fyrirhuguð Hólmsárvirkjun á að framleiða.

Það ætti því ekki að koma neinum á óvart, að Norðlingaölduveita er sögð vera einhver allra hagvæmasti möguleikinn til að auka raforkuframleiðslu á Íslandi. Enda skoraði veitan mjög vel í hagkvæmnisflokkun Rammaáætlunar. Engu að síður er nú lögð fram sú tillaga af hálfu iðnaðarráðherra (sem byggir á tillögu þeirra sem unnu Rammaáætlunina) að fallið skuli frá hugmyndum um Norðlingaölduveitu.

Rökin fyrir því að nýta ekki þennan geysilega hagkvæma raforkuframleiðslukost eru í hnotskurn svohljóðandi [leturbreyting er Orkubloggarans]: "Felur í sér röskun vestan Þjórsár á lítt snortnu landi í jaðri Þjórsárvera, auk áhrifa á sérstæða fossa í Þjórsá. Kvíslaveitur hafa nú þegar virkjað þverár sem falla í Þjórsá að austan, en kvíslum vestan ár hefur verið hlíft. Virkjunarkostur sem liggur á jaðri svæðis með hátt verndargildi sem menn eru sammála um að eigi að njóta friðunar. Mannvirki rétt við friðland yrðu til lýta. Því þykir rétt að vernd á svæðinu verði látin hafa forgang."

Norðlingaölduveita er sem sagt felld á tveimur meginatriðum: Annað er nálægðin við Þjórsárver. Hitt er að þessi framkvæmd myndi skerða rennslið um Þjórsá og þannig hafa áhrif á "sérstæða" fossana þar fyrir neðan.

Þessi rök væru skiljanleg ef þarna væri um að ræða stórt og óraskað víðerni (eins og á við um svæðin við Hólmsá, sem fjallað var um í síðustu færslu Orkubloggsins). En svo er alls ekki. Það er löngu búið að raska fossunum þarna í Þjórsá fyrir neðan fyrirhugað Norðlingaöldulón. Það var gert fyrir mörgum árum með Kvíslaveitu (sem sjá má á kortinu hér efst í færslunni, sbr. einnig myndin hér til hliðar). Með þeim framkvæmdum var vatnsrennslið um Þjórsá þarna uppi á hálendinu skert stórlega - og þar með hið villta vatnsrennsli um fossana sem eru neðan fyrirhugaðs Norðlingaöldulóns. Þess vegna er verndun svæðisins við Norðlingaöldu eiginlega marklaus - nema kannski ef á sama tíma yrði beinlínis ákveðið að leggja Kvíslaveitu niður og færa landið og vatnsrennslið þarna austan Hofsjökuls í fyrra horf.

Já - fossunum neðan Norðlingaöldu var fórnað á sínum tíma með Kvíslaveitu og eru nú varla svipur hjá sjón. Í huga Orkubloggarans er ekki mikið náttúruverndargildi í slíkum fölnuðum fossum. Og þar sem Norðlingaöldulónið yrði þar að auki talsvert langt utan Þjórsárvera, eru öll helstu rök gegn Norðlingaölduveitu fallin.

Þar að auki er Norðlingaölduveita, sem fyrr segir, einhver allra ódýrasti kosturinn á Íslandi öllu til raforkuframleiðslu. Þegar allt er saman tekið þykir Orkubloggaranum rökin að baki því að stöðva Norðlingaölduveitu vera ansið veik og horfa framhjá skynsamlegri forgangsröðun virkjunarkosta á Íslandi. Eðlilegast væri að fallast á framkvæmdina og skipa Norðlingaölduveitu í nýtingarflokk. Eða a.m.k. í biðflokk meðan nánari athugun fer fram á forgangsröðun á þeim fjölmörgu virkjunarkostum sem Alþingi mun að öllum líkindum setja í biðflokkinn. 

[Kortin hér í færslunni eru úr kynningum Landsvirkjunar og eru fengin af vef fyrirtækisins].

Setjum Hólmsá í verndarflokk

Senn kemur að því að Alþingi taki þingsályktunartillögu um áætlun um vernd og orkunýtingu landsvæða til meðferðar.

Þarna er á ferðinni stefnumótun sú sem jafnan er kölluð Rammaáætlunin. Þar verður ákveðið hvaða virkjunarkostir fara í nýtingarflokk og hverjir fara í verndarflokk. Þar að auki er svo þriðji flokkurinn; biðflokkur, en þar kunna flestir virkjunarkostirnir að lenda og þar með verða skildir eftir galopnir.

Nú vill svo til að Orkubloggarinn er almennt meðmæltur því að nýta fallvötn landsins til orkuframleiðslu. En að um leið beri að vernda fegurstu og sérstæðustu svæðin og árnar, eins og t.d. Jökulsá á Fjöllum. Drög að Rammaáætlun er leiðsögn sem virðist hafa heppnast nokkuð vel - þó svo þar séu fáein atriði sem bloggaranum þykir að betur þurfi að huga að. Bæði er að Orkubloggaranum þykir verndunarsjónarmið í nokkrum tilvikum hafa gengið of langt. Og sömuleiðis hefði í nokkrum öðrum tilfellum mátt láta umhverfisvernd hafa meiri vigt. Í þessari færslu Orkubloggsins verður sjónum beint að einu dæmi um hið síðar nefnda; virkjunarkost sem margvísleg rök mæla með að verði sleginn út af borðinu og svæðið friðað.

Þar er um að ræða Hólmsárvirkjun við Atley. Þetta er virkjunarkostur sem í þingsályktunartillögunni um Rammaáætlun er settur í biðflokk. Sitt sýnist hverjum um þá tillögu. Orkusalan hefur í umsögn sinni andmælt þessari flokkun og telur einsýnt að virkjun Hólmsár við Atley eigi að fara í nýtingarflokk. Orkusalan er vel að merkja fyrirtæki sem er í samstarfi við Landsvirkjun um að reisa umrædda virkjun, en Landsvirkjun er stór hluthafi í Orkusölunni. Í öðrum umsögnum eru aftur á móti sett fram öndverð sjónarmið um þessa virkjun. Á þá leið að þarna sé um að ræða svæði sem beri að varðveita og eðlilegast sé að umræddur kostur fari í verndarflokk.

Orkubloggarinn hefur áður fjallað um Hólmsána og lýsti þar upplifun sinni af þessu afar sérstæða og ægifagra svæði. Svæði sem furðufáir Íslendingar virðast hafa skoðað og hefur af einhverjum ástæðum lítið verið í umræðu um umhverfisvernd. Þegar umrædd færsla um Hólmsá var skrifuð hafði bloggarinn einungis farið að ánni vestan megin - um þá leið sem nefnd er Öldufellsleið. Sú upplifun var þó nóg til að sannfæra bloggarann um að þarna eigi alls ekki að virkja. Og núna eftir að hafa kynnt sér svæðið nánar og þá líka svæði austan árinnar, er ekki ofmælt að virkjun þarna yrði mikið umhverfisslys.

Svæðin vestan megin Hólmsár eru þau sem flestir sjá. Einfaldlega vegna þess að Öldufellsleið liggur vestan árinnar. Þar er mikil náttúrufegurð, en vissulega er þar Mýrdalsjökull og svartur sandurinn mjög áberandi. Mun erfiðara er að komast að Hólmsánni austanmegin, en þar er einungis unnt að aka að ánni eftir smalaslóðum sem fæstir þekkja. Því er hætt við að margir þeirra sem komið hafa á þessar slóðir, hafi í reynd ekki séð nema brot af svæðinu. Og geri sér alls ekki grein fyrir þeim náttúruverðmætum sem þarna stendur til að fórna.

Í áætlunum um virkjunina er gert ráð fyrir að reisa um 38 m háa stíflu á fallegum stað fremur neðarlega í farvegi Hólmsár, við Atley. Myndin hér til hliðar er einmitt tekin á þeim slóðum, sem stíflan myndi rísa (og er ljósmyndarinn austan megin árinnar).

Stíflan hefur þann tilgang að mynda miðlunarlón sem á að verða um 10 ferkm að flatarmáli. Þarna færi því talsvert mikið land undir vatn. Hlutfallslega yrði þarna reyndar sökkt miklu meira landi en gert var með Hálslóni - þ.e. þegar litið er til afls virkjananna. Eðli málsins samkvæmt verður vatnshæð lónsins æði breytileg og þarna myndast því breiður vatnsbakki sem verður margir tugir km að lengd. Þar mun vafalítið setjast talsverður leir, sem svo fýkur yfir gróðurlendið í nágrenninu.

Frá lóninu yrði vatninu veitt um 6,5 km. löng aðrennslisgöng að stöðvarhúsi, sem reisa á neðanjarðar. Frá stöðvarhúsinu yrðu svo rúmlega 1 km. frárennslisgöng, sem kæmu út úr brekkunni skammt frá bænum Flögu í Skaftártungu. Þaðan á vatnið svo að renna eftir um 900 m skurði út í Flögulón og þaðan niður Kúðafljót.

Ofangreind lýsing á virkjuninni er tekin af vef Landsvirkjunar. Þar er líka að finna grófa lýsingu á svæðinu og í stuttu máli rakið hvaða rannsóknir og athuganir ráðast þarf í. Þar sker nokkuð í augu að í þessari matsáætlun er minnst á birkikjarr á Snæbýlisheiði. En sérhver sá sem skoðar svæðið austan Hólmsár sér að þarna væri miklu nær að tala um að lónið myndi skerða umtalsverðan, gróskumikinn og uppvaxandi villtan íslenskan birkiskóg. Og þarna er vel að merkja hugsanlega um að ræða síðustu leifar hinna fornu Dynskóga. Skóganna sem sögur segja að hafi áður náð yfir stór svæði milli fjalls og fjöru þar sem nú liggur Mýrdalssandur.

Í hnotskurn má segja að þessi birkiskógur (sem mönnum virðist tamt að kalla kjarr) og svæðið allt með sjálfan Mýrdalsjökul í bakgrunni, hafi alla burði til að geta talist eitthvert sérstæðasta og fallegast ósnortna víðerni landsins. Í þessu sambandi er athyglisvert hversu misvísandi upplýsingar hafa verið lagðar fram um gróðurþekju þessa svæðis, sem þarna er undir.

Í drögum að matsáætlun Landsvirkjunar og Orkusölunnar segir að samtals séu rúmlega 60% af lónsstæðinu ógróið eða lítt gróið land, en í nýlegri skýrslu Náttúrufræðistofnunar Íslands segir að hlutfall þessa lands sé 31%. Umrædd skýrsla Náttúrufræðistofnunar var vel að merkja beinlínis unnin fyrir Landsvirkjun og Orkusöluna, sem gerir það að verkum að misræmið þarna er þeim mun undarlegra.

Þetta er sláandi munur og virðist sem annar aðilinn hafi hreinlega snúið hlutunum á hvolf. Skv. umræddri skýrslu Náttúrufræðistofnunar er hlutfall gróins lands 69%, en skv. gögnum Landsvirkjunar og Orkusölunnar er hlutfall gróins lands tæplega 40%. Tekið skal fram að umrædd skýrsla Náttúrufræðistofnunar ber titilinn Hólmsárvirkjun - Atleyjarlón. Náttúrufarsyfirlit um gróður og vistgerðir og þrátt fyrir að vera gefin út á tímum Internetsins, virðist þessa skýrslu alls ekki vera að finna á Netinu!

Nú veit Orkubloggarinn svo sem ekki hvaða tölur þarna eru réttari. Mikilvægt er að þeir sem standa að ákvörðunartöku um röðun virkjunarinnar í Rammaáætlun hafi þarna réttar upplýsingar. Í huga Orkubloggarans skipta tölurnar þarna þó ekki höfuðmáli. Því jafnvel þó svo gróðurþekja svæðisins sé heldur minni en meiri, þá ætti sérhverjum manni sem þarna fer um að vera ljóst að virkjunin hefði vægast mikil, neikvæð og óafturkræf umhverfisáhrif á þessu einstaklega fallega og ósnortna svæði.

Miðlunarlónið myndi m.a. teygja sig inn eftir og sökkva fallegum og gróðursælum smádölum þar sem nú falla bergvatnsár og -lækir um skógivaxið landið. Þarna má nefna svæði sem kunnugir þekkja undir örnefninu Skógar, þar sem Skógá fellur í snotrum fossi innst í dalnum. Þessu öllu myndi miðlunarlónið sökkva (vatnsborð lónsins yrði nálægt staðnum þar sem fossinn á myndinni hér að ofan fellur fram af klettabrúninni). Á bökkum lónsins myndi svo að auki myndast breitt leirlag, sem sjálfsagt myndi fjúka úr og yfir gróðurlendið í kring.

Fyrst og fremst eru það þó heildaráhrif virkjunarinnar sem eru áhyggjuefni. Virkjunin myndi valda gríðarlegri röskun á ægifögru og stórbrotnu landsvæði, sem í dag er nánast alveg ósnortið af manna höndum. Auk þess sem mikið land fer undir vatn þarf að reisa varnargarða, leggja vegi og slóða og grafa skurði. Þar sem útfallið er fyrirhugað (í Flögulón) er landið flatt og ekki útséð hvaða áhrif t.d. vatnið og framburðurinn hefði á Flögulón og fisk í Tungufljóti.

Þá eru ótalin þau miklu neikvæði sjónrænu áhrif sem háspennulínan hefði.  Háspennulínan myndi skera í sundur heiðarnar ofan Skaftártungu og næsta nágrenni Friðlandsins að Fjallabaki. Hún myndi verða lögð frá stöðvarhúsinu og 25-30 km norður eftir heiðarlöndunum upp af Skaftártungu. Þar myndi hún tengjast suðurlínu Landsvirkjunar (Sigöldulínu) - sem á sínum tíma var lögð skammt frá Fjallabaksleið nyrðri (þetta var snemma á 9. áratug liðinnar aldar, en svona lína yrði vart lögð um þessar sömu slóðir í dag).

Umræddar tillögur um Hólmsárvirkjun ættu að fá okkur öll til að staldra við og hugleiða málið vel og vandlega. Við Íslendingar erum enn svo gæfusamir að eiga nokkur lítt eða ósnortin og einstök víðerni, sem við höfum ennþá kost á að vernda til framtíðar. Við ættum að fara sérstaklega varlega þegar slík svæði koma til skoðunar sem virkjanasvæði.

Í þessu sambandi er líka vert að hafa í huga að þarna er ekki um að ræða landsvæði lengst uppi í óbyggðum, heldur í næsta nágrenni við byggð og alfaraleið. Þegar horft er til framtíðar er líklegt að verndun þessa svæðis muni hafa miklu meiri þýðingu fyrir atvinnuuppbyggingu í Skaftárhreppi heldur en virkjun. [Myndin hér til hliðar er frá Tungufljóti, sem er rómuð sjóbirtingsá]

Það blasir við að svæðin í nágrenni Fjallabaks og allt suður að Torfajökli, Mýrdalsjökli og þar með talin Hólmsá verðskulda friðun. Í huga Orkubloggarans myndi virkjun Hólmsár við Atley vera táknræn um algert áhugaleysi stjórnvalda á skynsamlegri og alvöru náttúruvernd. Vonandi taka Alþingismenn af skarið og skipa virkjunarhugmyndum við Hólmsá í verndarflokk.

Tíu árum síðar

"Í desemberbyrjun 2001 er Enron lýst gjaldþrota. Fyrirtæki með yfir 20 þúsund starfsmenn, sem fáeinum mánuðum fyrr hafði tilkynnt um 50 milljarða dollara tekjur og hafði enn einu sinni sprengt allar væntingar. En nú var ballið búið. Þetta reyndist stærsta gjaldþrot í sögu Bandaríkjanna."

Já - í dag 2. desember 2011 eru nákvæmlega 10 ár síðan hið risastóra orku- og hrávörufyrirtæki Enron varð gjaldþrota. Í tilefni þess leyfir Orkubloggið sér nú að rifja upp eldri færslu sína um Enron.

Kannski er þó ennþá meiri ástæða til að hugleiða sumt af því sem segir í grein á fréttavef CBS í dag:

"Enron didn't go wrong because the late Ken Lay and currently imprisoned Jeff Skilling were bad guys... The failure of this corporation required the active participation and collusion of hundreds, if not thousands, of employees. Enron's corporate culture encouraged rampant, ruthless internal competition, driving otherwise decent human beings to take risks of a kind they knew were dangerous and wrong."

"Enron was the dress rehearsal for the banking crisis which propelled the economic crisis we now find ourselves mired in. We could have, should have learned from it. We didn't. Legislators were intimidated. Government was weak and probably corrupt. Employees in their hundreds colluded in what they knew to be wrong. This was willful blindness on an epic scale. And once the market bounced back, it was easy to fall back on the fatal argument that Enron had been the exception, not the rule."

Gasæði í Póllandi

Það eru athyglisverðir hlutir að gerast austur í Póllandi þessa dagana.

Í því mikla kolalandi virðist nú í uppsiglingu nýtt og stórbrotið orkuævintýri. Það eru nefnilega vísbendingar um að gríðarlegar gaslindir sé að finna í pólskri jörðu. Og að í framtíðinni verði Pólland einhver stærsti gasframleiðandi Evrópu!

Allt snýst þetta um nýju gasvinnslutæknina ("fracking") sem hefur verið að breiðast út vestur í Bandaríkjunum. Fram til þessa hefur Pólland alls ekki verið þekkt fyrir að luma á miklu af gasi. En vegna nýju vinnslutækninnar er nú allt í einu orðið unnt að nálgast þunn gaslög innikróuð í grjóthörðum jarðlögum, sem áður var alltof dýrt að ætla að vinna (s.k. shale gas).

Fyrir vikið hefur upplýsingaskrifstofa banadaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) verið að endurmeta mat sitt á vinnanlegum gasbirgðum í jörðu um alla Evrópu. Og viti menn; það er mat EIA að innan Evrópu sé langmesta gasið af þessu tagi að finna í Póllandi.

Þetta nýuppfærða mat frá EIA um pólskt gas hljóðar upp á langtum meira gas en nokkurn óraði fyrir. EIA álítur nefnilega að í Póllandi megi vinna 5.300 milljarða rúmmetra af gasi. Þar með væri Pólland í einu vetfangi með áttundu mestu gasbirgðir veraldar (til samanburðar má t.d. nefna að sannreyndar gasbirgðir í lögsögu Noregs eru áætlaðar rúmir 2.300 milljarðar rúmmetra). Enda eru menn nú farnir að tala um að í framtíðinni muni Pólland verða kallað Katar norðursins.

Þetta eru talsverðar fréttir. Ekki síst sökum þess að gasvinnsla í Póllandi hefur fram til þessa verið sáralítil. Í orkugeiranum hefur Pólland fyrst og fremst verið þekkt sem kolaland og kol knýja nú um 95% af rafmagnsframleiðslu Pólverja. Það er til marks um umfang pólsku kolasvæðanna, að Pólland er níundi mesti kolaframleiðandi heims og ellefti stærsti kolaútflytjandinn. En nú eru sem sagt horfur á að Pólland geti brátt líka byrjað að nýta gas í stórum stíl.

Þarna ekki bara á ferðinni mikil hagsmunir fyrir Pólverja sjálfa - heldur líka alla nágranna þeirra. Pólskt gas gæti orðið hvalreki fyrir Evrópusambandið, sem hefur þurft að horfa upp á að verða sífellt háðara rússnesku gasi. Í því sambandi horfa menn til þess að Pólverjar muni selja stóran hluta gassins til þýskra orkufyrirtækja - sem á næstu árum þurfa að loka öllum kjarnorkuverum í Þýskalandi að skipan þýskra stjórnvalda.

En það er er samt alls ekki víst að pólska gasið fari til Þýskalands eða annarra landa innan ESB. Pólska gasið gæti allt eins farið austur á bóginn; til rússneska gasrisans Gazprom!  Gazprom vill tryggja markaðsyfirráð sín með því að kaupa pólska gasið og endurselja það til Evrópu. Í huga Gazprom er aðalatriðið að ekkert ógni gasbissness-módelinu sem fyrirtækið er búið að koma sér upp gagnvart Evrópu. Og að eftirspurnin eftir gasi um Nord Stream og aðrar gasleiðslur þeirra haldist í hámarki.

Það eru spekúleringar af þessi tagi sem sennilega eru einn helsti hvatinn að því að innan stofnana ESB er nú talað um að aðildarríkin þurfi sem allra fyrst að taka upp eina sameiginlega og víðtæka orkustefnu. Ennþá er óljóst hvað í slíkri orkustefnu á að felast. En sennilega eru menn einmitt að líta til þess að tryggja sem bestan aðgang ESB ríkjanna að orkulindum innan sambandsins og sporna gegn því að utanaðkomandi nái tangarhaldi á þeim. Eins og t.d. Rússar.

Strategískt séð væri slík sameiginleg orkustefna sennilega skynsamlegur kostur fyrir ESB. En það er langt í frá að búið sé að tryggja að pólska gasið verði nýtt innan ESB. Það er nefnilega svo að bandarísk olíu- og orkufyrirtæki hafa náð til sín vinnslurétti á stórum svæðum í Póllandi. Og þau fyrirtæki eru ekki rekin á grundvelli pólítískrar stefnu sem ákveðin er í Brussel, heldur munu þau fyrst og fremst horfa til viðskiptahagsmuna - þegar kemur að því að selja gasið. Og þá má vel vera að rússneska Gazprom muni bjóða best.

Þetta er eiginlega grátlegt fyrir ESB. Gaslindir Póllands hefðu getað verið mikilvægur hlekkur í því að losa um gashramm Rússa. En það er kannski ekki við því að búast að ESB nái þar miklum árangri þegar stjórnarformaður eins mikilvægasta gasflutningafyrirtækis Rússa (Nord Stream), sem að stærstu leyti er í eigu rússneska ríkisins, er fyrrum kanslari Þýskalands!

Enn sem komið er er pólska gasið reyndar bara fræðilegur möguleiki. Niðurstaða þeirra hjá EIA er vissulega byggð á ýmsum góðum gögnum, en eftir er að sannreyna að gasið sé þarna í raun og veru. Það var fyrst nú í sumar sem leið (2011) að menn voru mættir með örfáa bora á pólska grundu. Og pjakkið þá skilaði satt að segja litlum árangri.

Fram til þessa hefur pólska gasæðið aðallega falist í því að vegna peningalyktarinnar streyma landspekúlantar til Póllands og fara þar sem eldur í sinu um pólskar sveitir. Í því skyni að kaupa upp gasvinnslurétt á landi. Sem fyrr segir hafa útsendarar bandarískra orkufyrirtækja verið þar í fararbroddi. Þar má t.d. nefna Chevron, ConocoPhillips, ExxonMobil og Marathon Oil, en einnig ýmsa minni spámenn.

Það fer reyndar hver að verða síðastur að tryggja sér vinnslusvæði í Póllandi. Gasæðið þarna hefur verið þvílíkt  síðustu misserin að búið er að kaupa upp leitarleyfi á svæðum sem nema um þriðjungi af flatarmáli Póllands eða jafnvel rúmmlega það! Og það þó svo enn sé allsendis óvíst hversu auðvelt verði að nálgast þetta gas, sem EIA álítur vera til staðar.

Það verður í fyrsta lagi sumarið 2012 eða jafnvel ekki fyrr en 2013 að eitthvað fer að gerast fyrir alvöru á ökrum Póllands. Gríðarlegar fjárfestingar og framkvæmdir þarf til að vinnslan verði umtalsverð. Til að ná upp sæmilegri vinnslu á hverju leitarsvæði fyrir sig þarf kannski um fimmtíu brunna og hver þeirra kostar líklega rúmar 10 milljónir USD um þessar mundir.

Og jafnvel þó svo árangur af borununum verði góður, þá eru fjölmörg ár í að Pólland verði stór gasframleiðandi. Ennþá eru brunnarnir örfáir og það er mikið langhlaup að byggja upp verulega vinnslu. Og óneitanlega er svolítið kaldhæðnislegt að svona ný vongóð vinnslusvæði búa oft fyrst til forríka landspekúlanta, löngu áður en hin raunverulega auðlindanýting kemst almennilega í gang.

Það eru reyndar ekki allir jafn hrifnir af því að menn séu að stússa í að nálgast þessi þunnu en þéttu gaslög. Aðferðin felst í því að sprengja upp bergið með háþrýstivatni og losa þannig um gasið svo það streymi upp á yfirborðið. Ýmsir hafa áhyggjur af grunnvatnsmenguninni sem þetta getur mögulega valdið. Þ.e. þegar efnablandað háþrýstivatnið brýtur sér leið gegnum bergið djúpt í jörðu, opnar leiðir fyrir innikróað gasið en blandast um leið jarðvegi undir grunnvatninu.

Menn óttast líka jarðskjálftana sem stundum verða við þessa tegund af vinnslu. Það er nefnilega ekki er óalgengt að aðferðinni fylgi smáskjálftar svipaðir þeim sem orðið hafa á Hellisheiði í tengslum við niðurdælingu Orkuveitu Reykjavíkur þar á affallsvatni.

Frakkar hafa meira að segja bannað "frökkun" þar í landi. Það gerðist í sumar, en þau leitarleyfi sem þá var búið að veita gilda þó áfram (öll í sunnanverðu Frakklandi). Sterk andstaða er einnig gegn þessari tegund af gasvinnslu bæði í Þýskalandi og Bretlandi. Það lítur því út fyrir að fjölmennustu ríkin innan ESB ætli ekki að leyfa svona vinnslu innan sinnar lögsögu. Og því varla horfur á að hnignandi gasframleiðsla í vesturhluta Evrópusambandsins rétti úr kútnum á næstunni. En hvort pólska gasið mun streyma vestur á bóginn eða að mestu fyrst fara austur til Rússlands á eftir að koma í ljós. 

Arðsemi Landsvirkjunar

Landsvirkjun hefur tekið upp þá ánægjulegu nýbreytni að kynna stefnu sína og helstu áhersluatriðin í starfsemi fyrirtækisins á opinberum vettvang. Bæði í tengslum við ársfundi fyrirtækisins og með sérstökum fundum þess á milli.

Í vikunni sem leið fór fram haustfundur Landsvirkjunar fyrir fullu húsi í stórum sal í Hörpunni. Þar var einkum fjallað um arðsemi fyrirtækisins, með sérstakri áherslu á Kárahnjúkavirkjun, og mikilvægi þess að arðsemin aukist.

Það vakti athygli margra fundargesta og ekki síður fjölmiðla að skv. erindi Harðar Arnarsonar, forstjóra Landsvirkjunar, hefur arðsemi Landsvirkjunar í gegnum tíðina verið afar lág. Og eigandi fyrirtækisins hefur notið sáralítilla arðgreiðslna. Verulegan hluta tímabilsins frá því Landsvirkjun var stofnuð, árið 1965, hefur arðsemin beinlínis verið neikvæð (sbr. grafið hér að ofan, sem er úr kynningu Harðar og má nálgast á vef Landsvirkjunar).

Það var reyndar svo að mest allan þennan tíma var varla raunhæft að raforkuvinnsla Landsvirkjunar skilaði miklum arði. Raforkuverð í heiminum var lágt, kaupendur íslensku raforkunnar voru fyrst og fremst álbræðslur og önnur stóriðja (sem beinlínis þrífst á mjög lágu orkuverði) og lítil samkeppni var um íslensku raforkuna.

Það er aftur á móti umhugsunarefni að munurinn á orkuverði til stóriðju á Íslandi og erlendis virðist hafa aukist talsvert um og upp úr aldamótunum. Árið 2000 tók raforkuverð til nýrra álvera í heiminum almennt að hækka. Í þessu sambandi má vísa til skýrslna ráðgjafafyrirtækisins CRU, sem sýna þetta svart á hvítu (sbr. glæran hér til hliðar). Á sama tíma sat raforkuverðið til álveranna á Íslandi eftir - og er í dag ennþá á sömu slóðum og var fyrir meira en áratug.

Það var einmitt á þessum árum (skömmu fyrir og í kringum aldamótin) sem Orkuveita Reykjavíkur og HS Orka sömdu um raforkusölu til álvers Norðuráls í Hvalfirði. Orkubloggarinn hefur reyndar ítrekað heyrt að þar hafi umrædd fyrirtæki hreinlega undirboðið Landsvirkjun - sem alls ekki virðist fjarri lagi þegar afkoma þessara fyrirtækja er borin saman. Þarna slógu litlu stóru orkufyriryrtækin tón sem varð a.m.k. ekki til að styrkja samningsstöðu Landsvirkjunar.

Skömmu síðar kom svo að risasamningi Landsvirkjunar við Alcoa. Þar bættist við gífurlegur pólítískur þrýstingur frá þáverandi ríkisstjórn um að ná samningum. Það eitt og sér kann að hafa veikt samningsstöðu Landsvirkjunar verulega og gæti verið meginástæða þess að ekki náðist að semja um hærra raforkuverð.

Forstjóri Landsvirkjunar tók reyndar skýrt fram í erindi sínu að þarna hafi menn gert eins vel og þeir gátu á þeim tíma (þ.e. starfsfólk Landsvirkjunar). En forstjórinn nefndi það sérstaklega að raforkuverðið frá Kárahnjúkavirkjun væri of lágt - og ávinningur þjóðarinnar af virkjuninni væri óverulegur.

Í þessu sambandi má nefna að áður en samið var við Alcoa, þá hafði Norsk Hydro verið að skoða byggingu álvers á Reyðarfirði. En Norsk Hydro lagði þau áform til hliðar eftir að hafa ráðist í aðrar stórar fjárfestingar og taldi sér einfaldlega ekki unnt að bæta enn einu nýju og stóru álveri við að svo stöddu. Af nýlegum samtölum Orkubloggarans við tvo framkvæmdastjóra hjá Norsk Hydro virðist sem menn þar á bæ séu enn að skæla yfir því, að hafa ekki stokkið á byggingu álbræðslunnar á Íslandi. Að þeirra sögn mun jafn hagstæður raforkusölusamningur, eins og bauðst þá á Íslandi, aldrei bjóðast aftur í hinum vestræna heimi.

Það er svo sem auðvelt bæði fyrir Orkubloggarann og Norsk Hydro að vera vitur eftir á. Það er aftur á móti óumdeilanlegt að arðsemi Landsvirkjunar af Kárahnjúkavirkjun hefur enn sem komið er verið talsvert frá upphaflegum væntingum. Nú er bara að vona að álverð hækki brátt á ný (raforkuverðið til Alcoa er tengt álverði) og að vaxtakjör verði hógvær (vegna endurfjármögnunar lána). Að öðrum kosti mun Kárahnjúkavirkjun seint skila þeirri auðlindarentu til þjóðarinnar sem vænta mætti af þeirri miklu náttúruauðlind sem jökulárnar þarna eru.

Í stefnumótun sinni undanfarið hefur Landsvirkjun lagt mikla áherslu á að auka þurfi arðsemi fyrirtækisins. Þar er m.a. litið til þess að ná fram hækkunum á raforkuverði til núverandi stóriðju (jafnóðum og samningar losna eða endurskoðunarákvæði verða virk). Einnig hefur Landsvirkjun kynnt að í nýjum raforkusölusamningum verði miðað við verulega hærra verð en verið hefur fram til þessa.

Í dag er raforkuverðið til stóriðjunnar hér líklega nálægt 25 USD pr. hverja MWst (verðið frá Kárahnjúkavirkjun á síðasta ári var að meðaltali um 27 USD/MWst). Á haustfundinum kynnti Landsvirkjun að í dag bjóði fyrirtækið 12 ára raforkusamninga á 43 USD/MWst. Slíkur samningur fæli það bersýnilega í sér að þá myndi Landsvirkjun hagnast vel af raforkusölunni.

Sumum kann að finnast 43 USD/MWst hljóma sem ansið stórt stökk frá þeim 25-27 USD sem virkjanir Landsvirkjunar eru almennt að skila. En sennilega þurfa næstu virkjanir Landsvirkjunar a.m.k. 30-35 USD/MWst til að fjárfestingin sé réttlætanleg út frá arðsmissjónarmiðum. Nýlegur raforkusölusamningur Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan vegna stækkunar álversins í Straumsvík kann einmitt að hafa verið á þessum nótum. Þ.e. um eða rétt yfir 30 USD/MWst. Það mun einmitt vera algengt orkuverð í raforkusölusamningum vegna stækkunar álvera í heiminum í dag (sbr. glæran frá CRU hér að ofan).

Til að skila góðri arðsemi til framtíðar þurfa raforkusölusamningar Landsvirkjunar vegna nýrra virkjana því að vera ansið mikið hærri en verið hefur hjá fyrirtækinu til þessa. Stefna Landsvirkjunar er að hækka arðsemi fyrirtækisins með því að raforkuverðið hér hækki í átt til þess sem gerist á raforkumörkuðum í Evrópu. En að verðið hér verði þó talsvert lægra en í Evrópu. Miklar hækkanir hafa orðið á síðustu árum á evprópskum taforkumörkuðum. Þess vegna er nú svigrúm til að hækka raforkuverð hér verulega OG um leið bjóða mjög samkeppnishæft verð m.v. Evrópu.

Þetta svigrúm ætti að nýtast til að laða hingað ýmis iðnfyrirtæki og þá sérstaklega þau sem kjósa nálægð við Evrópumarkaði. Þar að auki álítur Landsvirkjun mögulegt að raforkuverð í Evrópu eigi enn eftir að hækka mikið á næstu árum. Sem gefi Landsvirkjun enn meiri tækifæri til aukinnar arðsemi í framtiðinni.  

Í kynningum sínum um þróun raforkuverðs í Evrópu næstu árin og áratugina hefur Landsvirkjun birt spá frá finnska verkfræði- og ráðgjafafyrirtækinu Pöyry, sbr. grafið hér til hliðar (þessi glæra er úr kynningu Landsvirkjunar frá því í vor). Pövry gerir ráð fyrir að raforkuverð í Evrópu muni hækka mjög mikið - og Landsvirkjun sér tækifæri í þeirri þróun. Neðsta línan á grafinu sýnir hvernig Landsvirkjun sér möguleika á því að meðalverð á raforku sem Landsvirkjun framleiðir hækki í takt við verðþróunina í Evrópu, en verði um leið áfram talsvert miklu lægra en í Evrópu (sem líklega er nauðsynlegt til að draga raforkukaupendur til Íslands).

Skv. grafinu er algengt heildsöluverð á raforku til iðnaðar í Evrópu nú um 60 USD/MWst. Það er vel að merkja langtum hærra verð en álver almennt ráða við að greiða og þess vegna ekki skrítið að álbræðslum í Evrópu fer fækkandi. Pöyry álítur að árið 2025 verði raforkuverðið komið í 90-100 USD að núvirði. Ef íslenskt heildsöluverð á raforku yrði þá um 40% lægra en í V-Evrópu, yrði það um 50-60 USD/MWst að núvirði. Það myndi merkja að verðið hér yrði líklega um 20-25 USD umfram kostnaðarverð pr. MWst.

Það eru slíkar spár sem einkum réttlæta þá framtíðarsýn að raforkuframleiðsla Landsvirkjunar geti skilað gríðarlegri arðsemi til framtíðar. Þ.e. að síhækkandi raforkuverð í Evrópu muni styrkja samkeppnisstöðu Landsvirkjunar og gera það að verkum að veruleg eftirspurn verði eftir raforku fyrirtækisins á verði sem nemi allt að 60-70 USD/MWst árið 2025 (þ.e. hæsta verðið, en einnig væri boðið upp á mun lægri verð til stærstu kaupendanna). Þá yrði algengur hreinn hagnaður af hverri seldri MWst á bilinu 20-25 USD og í einhverjum tilvikum ennþá meiri. 

Þetta myndi auka arðsemi Landsvirkjunar mjög. En þessar áætlanir eru auðvitað alls ekki í hendi. Það er t.a.m. óvíst hvort spár um hratt hækkandi raforkuverð í Evrópu gangi eftir. Það er vissulega svo að áherslur Evrópusambandsríkjanna um að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku og draga úr kolefnislosun eru líklegar til að hækka raforkuverð í Evrópu. Á móti kemur að mjög hröð uppbygging nýrra vind- og sólarorkuvera í Evrópu og aukið gasframboð (sem er líklegt vegna nýrrar gasvinnslutækni) kunna að valda offramboði á raforku eða getur a.m.k. dregið mjög úr verðhækkunum. Það verður líka að hafa í huga að ef/þegar núverandi stóriðja fer að flýja hátt raforkuverð í Evrópu í ennþá meira mæli en verið hefur, mun eftirspurn eftir raforku þar minnka talsvert. Það eitt og sér gæti orðið til þess að raforkuverð í Evrópu (þ.e. innan ESB og Noregs) hækki ekki jafn hratt eins og sumar spár gera ráð fyrir.

Þess vegna er kannski mögulegt að enn um sinn verði það fyrst og fremst stóriðja sem lítur til Íslands sem áhugaverðar staðsetningar. En síður þau meðalstóru iðnfyrirtæki sem Landsvirkjun er bersýnilega mjög að horfa til þessa dagana.  Framtíðarsýn Landsvirkjunar er mjög áhugaverð og spennandi, en er háð margvíslegri óvissu.

Það er reyndar bersýnilegt að Landsvirkjun gerir sér fulla grein fyrir þessari óvissu. Og er þess vegna að skoða ýmsa aðra möguleika. Það var t.a.m. athyglisvert hversu rík áhersla var lögð á möguleikann á sæstreng milli Íslands og Evrópu á umræddum haustfundi. Þarna þótti Orkubloggaranum hann skynja nýjan og sterkari sæstrengstón.

Í stað þess að segja að rafstrengurinn væri einungis áhugaverður möguleiki, eins og verið hefur á fyrri kynningarfundum Landsvirkjunar, var nú sagt að þarna gæti verið um að ræða stærsta viðskiptatækifæri fyrirtækisins. Enda væri þá unnt að selja beint inn á spot-markað í V-Evrópu, þar sem raforkuverð er almennt gríðarlega hátt.

Af þessum orðum frummælanda má hugsanlega álykta sem svo að Landsvirkjun sé farin að huga að sæstengnum af mun meiri alvöru en verið hefur. Og að byrjað sé að skoða þann áhugaverða möguleika að etv. megi ná sérstaklega hagstæðum samningum um lagningu á rafstreng vegna þeirrar úlfakreppu sem sum ESB-ríkin standa frammi fyrir - til að geta staðið við bindandi markmið sín um að stórauka hlutfall endurnýjanlegrar orku í orkubúskap sínum. Þar er nærtækt að líta til Bretlands, sem augljóslega mun þurfa að kaupa gríðarmikla endurnýjanlega orku erlendis frá til að geta uppfyllt afar metnaðarfullar skyldur sínar um hlutfallslega aukningu endurnýjanlegrar orku.

Vandamálið er bara að til að það verði áhugavert að leggja umræddan sæstreng, þarf sennilega að auka orkuframleiðsluna hérna ansið mikið. Það eitt að ætla að selja umframorku gegnum svona streng er varla nógu mikið til að gera hann áhugaverðan í augum Evrópu. 

Í þessu sambandi er lógískt að Landsvirkjun virðist vera farin að verða mun áhugasamari um vindorku en verið hefur. Hér á landi er vindur með þeim hætti að stórar vindrafstöðvar á Íslandi kunna að geta skilað tvöfalt meiri nýtingu en gengur og gerist hjá evrópskum vindorkuverum. Og a.m.k. jafn mikilli framleiðslu (nýtingu) eins og vindrafstöðvar í sjó  gera, þ.e. vindrafstöðvar utan við strendur landa eins og Danmerkur, Hollands og/eða Bretlands (vindorkuver úti í sjó eru geysilega dýr). Því gæti mögulega verið hagkvæmt að byggja hér stór vindorkuver á landi og um leið leggja sæstreng milli Íslands og Evrópu.

Þess vegna er ekki útilokað að það styttist í að við munum sjá stór vindorkuver rísa á Íslandi. Á haustfundinum kom fram að Landsvirkjun álítur íslensk vindorkuver verða orðin samkeppnisfær við vatnsafl eftir áratug. Ef slíkar spár ganga eftir má hugsa sér tugi eða jafnvel hundruði turna - hver með 5 MW túrbínu - standa keika í hópum við suðurströnd Íslands. T.d. nálægt og útfrá Skaftarósi og á flatlendinu í Meðallandi. Skv. vindkortinu sem Landsvirkjun sýndi á haustfundinum eru þær slóðir einmitt ákjósanlegar til að nýta vindorku.

En hvað sem líður þróun raforkuverðs í Evrópu og staðsetningu íslenskra vindorkuvera, þá blasa ýmis spennandi tækifæri við íslenska orkugeiranum. Landsvirkjun er bersýnilega að kalla eftir umræðu - bæði í þjóðfélaginu og meðal stjórnmálamanna - um mikilvægi orkuauðlinda Íslands. Um leið má segja að Landsvirkjun sé að benda á mikilvægi þess að stjórnvöld hér hugsi fram í tímann. Ekki ósvipað og Norðmenn gerðu á tíunda áratug liðinnar aldar, áður en frjáls samkeppni var innleidd á norska raforkumarkaðnum og áður en Norðmenn tengdust Hollandi með sæstreng. Höfum í huga það sem Hörður Arnarson sagði berum orðum á haustfundinum, þegar hann ræddi mikilvægi þess að auka arðsemi í orkuframleiðslunni og hækka raforkuverðið: "Ekkert eitt verkefni mun ráða jafn miklu um lífskjör á Íslandi í framtíðinni."

[Glærurnar í þessari færslu eru úr kynningum Landsvirkjunar, að undanskildum glærunum tveimur frá CRU].