Samspilið milli álverðs og raforkuverðs

Álver eru fyrst og fremst byggð þar sem lægsta raforkuverðið býðst. Þetta stafar af þeirri einföldu ástæðu að álvinnsla er geysilega orkufrek. Raforkukaupin nema oft um þriðjungi af framleiðslukostnaði álvera og stundum jafnvel meira.

Á grafinu hér til hliðar má sjá samspilið milli raforkuverðs og álverðs. Þarna er sýnt hvernig einstök álver geta skilað miklum hagnaði jafnvel þó svo raforkuverð sé mjög hátt, að því gefnu að álverð sé einnig hátt. Og að sama skapi hversu raforkuverðið hefur mikil áhrif á rekstrarhæfi álvera þegar álverð er lágt.

Þetta graf er frá bandaríska álfyrirtækinu Century Aluminum. En grafið er að finna í skýrslu sem fjallar um áliðnaðinn vestur í Kentucky í Bandaríkjunum og Orkubloggarinn hefur undir höndum. [ATH: Sú ábending barst frá Norðuráli að grafið sé ekki frá Century, eins og Orkubloggaranum hafði skilist af höfundum skýrslunnar.]

Í dag er álverð á London Metal Exchange (LME) um 1.800 USD/tonn. Það merkir að almennt eru öll álver sem fá raforkuna á um 30-35 USD/MWst rekin á sléttu (að sjálfsögðu er þetta þó mismunandi eftir fjármagnskostnaði einstakra álvera). Í þessu sambandi er vert að nefna að í nýlegum gögnum frá Century Aluminum kemur einmitt fram að álver fyrirtækisins í Bandaríkjunum þoli raforkuverð sem sé nálægt 34 USD/MWst.

Í þeim tilvikum þar sem álver fá raforkuna á lægra verði en 30-35 USD/MWst þurfa álverin sem sagt almennt séð alls ekki að vera í rekstrarvandræðum, jafnvel þó svo álverð sé einungis um 1.800 USD/tonn. Og sum álver fá raforkuna talsvert undir 30 USD/MWst og geta því verið að hagnast verulega nú um stundir - þrátt fyrir lágt álverð.

Hér á Íslandi eru álverin sennilega að fá raforkuna á u.þ.b. 25 USD/MWst að meðaltali um þessar mundir eða jafnvel eitthvað lægra. Þetta má ráða af síðasta ársreikningi Landsvirkjunar. Þar kom fram að á árinu 2012 var meðalverð á raforku sem seld var til iðnaðar um 26 USD/MWst. Raforkuverðið til álveranna hér er sennilega eitthvað lægra í dag (meðaltalið) en var árið 2012. Vegna þess að stór hluti raforkusölunnar er tengdur álverði - sem hefur verið að lækka.

Það hlýtur að vera áhugavert fyrir íslensku orkufyrirtækin og Íslendinga alla, að stærstur hluti áliðnaðarins hér myndi bersýnilega þola miklu hærra raforkuverð en hér er. Þar að auki hefur færst í vöxt að álverin selji afurðir sínar á verði sem er talsvert hærra en verðið á LME. Líklega er verulegur hluti álframleiðslunnar frá Íslandi seldur með slíku premium eða álagi. Þetta veldur því að einhver álfyrirtækin hér myndu nú um stundir þola ennþá hærra raforkuverð en umrædda 30-35 USD/MWst.

Í áðurnefndri skýrslu um áliðnaðinn í Kentucky kemur fram að hækkun álverðs um 250 USD/tonn geti réttlætt hækkun raforkuverðs til álvera sem nemur 10 USD/MWst. Undanfarin misseri hefur álagið eða aukaverðið sem mörg áfyrirtæki fá fyrir framleiðslu sína einmitt verið nálægt 250 USD/tonn. Það merkir að a.m.k. hluti áliðnaðarins hér á Íslandi myndi ekki aðeins þola raforkuverð á bilinu 30-35 USD/MWst. Heldur tíu dollurum meira eða á bilinu 40-45 USD/MWst!

Í staðinn eru álverin hér að greiða nálægt 25 USD/MWst. Það hlýtur að teljast heldur súrt fyrir íslensku orkufyrirtækin. Og þar með almenning allan, sem er jú í reynd eigandi og í skuldaábyrgð vegna mest allrar raforkuframleiðslu á Íslandi. Furðulegast er þó ef fólki þykir þetta bæði hagkvæm og eðlileg viðskipti fyrir þjóðina - og vilja jafnvel auka þau.

Risaálverin við Persaflóa

Á síðustu áratugum hafa fundist geysilega gaslindir í lögsögu Persaflóaríkjanna. Vinnslan þar hefur verið að byggjast upp undanfarin ár og er nú orðin afar umfangsmikil. Besta dæmið þar um er gasvinnslan í Katar. Katarmenn sjá fram á það að verða eitt mesta gasframleiðsluland heims um langa framtíð, enda hefur þetta fremur fámenna land um 14% allra gasbirgða heimsins innan lögsögu sinnar . Katar er þar að auki stór olíuframleiðandi. Miklar gaslindir hafa einnig fundist í Saudu Arabíu, Abu Dhabi (sem er hluti af Sameinuðu arabísku furstadæmunum) og fleiri ríkjum við Persaflóann. 

Eftir því sem gasvinnslan í Katar og fleiri Persaflóaríkjum hefur vaxið hafa þau jafnframt þurft að leita nýrra möguleika á að selja gasið - og að sjálfsögðu helst á sem hæstu verði. Það er þó þrautin þyngri. Öfugt við olíu er bæði dýrt og flókið að flytja gas mjög langar leiðir. Þess vegna er gasinu við Persaflóa stundum líkt við strandaða orku. 

Með strandaðri orku er átt við að umtalsverðar orkulindir eru til staðar, en eftirspurn eftir orkunni er af einhverjum ástæðum takmörkuð og nokkuð erfitt að koma henni í verð. Afleiðingin er sú að orkan er gjarnan seld ódýrt og skilar þá oft mun minni arðsemi en gengur og gerist í orkugeiranum.

Hér verður fjallað um það hvernig þessi strandaða orka i formi jarðgass hefur orðið til þess áliðnaður byggist nú hratt upp í Persaflóaríkjunum. Og raunar með svo miklum ógnarhraða að það jafnast á við sprenginguna í kínverska áliðnaðinum.

Persaflóagasið leitar kaupenda

Persaflóinn er, eins og flestir vita, mesta olíuvinnslusvæði heimsins. Góð eftirspurn og talsvert hátt olíuverð veldur því að einfalt mál er að selja olíuna frá Katar og öðrum Persaflóaríkjum með miklum hagnaði. Og flytja hana þvers og kruss um heiminn. Þar er því alls ekki um að ræða strandaða orku, heldur þvert á mótu orku sem er mjög eftirsótt og afar arðbær.

Allt annað gildir um jarðgasið þarna við Persaflóa. Stórir viðskiptavinir sem hafa áhuga á jarðgasi eru afar fjarri og mjög kostnaðarsamt er að koma gasinu til slíkra viðskiptavina. Möguleikarnir þar á eru tvenns konar. Annars vegar að flytja gasið eftir afar löngum gasleiðslum. Hins vegar að umbreyta því í fljótandi gas (LNG) og sigla með það á áfangastað, þar sem gasinu er aftur umbreytt í loftkennt form. Báðar þessar flutningsaðferðir kalla á uppbyggingu mikilla innviða og eru afar kostnaðarsamar.

Til greina hefur komið að byggja gasleiðslu alla leið frá Katar til Evrópu (slík gasleiðsla myndi mögulega einnig tengjast gaslindum í Abu Dhabi og fleiri Persaflóaríkjum). En vegna mikils framboðs af gasi frá Rússlandi og öflugra gasleiðslna milli Rússlands og Evrópu annars vegar og milli Noregs og Evrópu hins vegar, er gasleiðsla milli Evrópu og Persaflóa enn ekki orðin raunhæfur kostur. Og gasleiðsla milli Evrópu og Katar þyrfti að öllum líkindum að liggja um Sýrland, Jórdaníu eða Írak. Evrópsk orkufyrirtæki álíta hagkvæmara og áhættuminna að nálgast í framtíðinni gas frá Azerbaijan fremur en um leiðslu frá Persaflóa. Gasleiðsla milli Katar og Evrópu er því ennþá nokkuð fjarlægur kostur.

Af þessum sökum flytur Katar gasið sitt út með því fyrst og fremst að umbreyta því í fljótandi form og sigla með það á áfangastað. Sem hefur einkum verið Japan og Suður-Kórea, ásamt Bretlandi og Indlandi. Það að breyta gasi í fljótandi form er aftur á móti afar dýrt; kostnaðurinn við eina slíka verksmiðju getur hlaupið á tugum milljarða USD. Og eins og áður sagði eru langar gaslagnir líka mjög dýrar.

Til að koma meira gasi í verð hafa Persaflóaríkin á síðustu árum veðjað á áliðnaðinn. Þ.e. að nota gasið til að framleiða ódýra raforku fyrir álbræðslur. Og nú er svo komið að þetta er það svæði heimsins þar sem uppbygging álvera er hröðust utan Kína. Uppbygging álvera þarna við Persaflóann fer reyndar langt með að jafnast hlutfallslega á við ævintýralegan vöxt áliðnaðar í Kína síðustu árin.

Persaflóaríkin bjóða hræódýra raforku 

Til að geta aukið sölu á jarðgasi, án þess að þurfa að ráðast í rándýrar flutningsleiðir eða byggingu fleiri LNG-verksmiðja, hafa Katar og fleiri ríki við Persaflóa sem sagt ráðist í uppbyggingu á mikilli álframleiðslu. Þar sem unnt er að nýta jarðgasið (þ.e. raforkuna sem gasorkuverin framleiða) til framleiðslunnar.

Ástæða þess að veðjað hefur verið á áliðnað er einfaldlega sú að það sú tegund stóriðju sem er orkufrekust (auk þess sem menn hafa verið ansið bjartsýnir um þróun álverðs). Raforkuverðinu til álveranna er haldið í algeru lágmarki; ríkin eru í reynd að veðja á að álverð verði nógu hátt til að þessi framleiðsla skili þeim góðum arði. Bissness-módelið byggist sem sagt á því að fjárfestingasjóðir á vegum Katar og annarra Persaflóaríkja eru stórir hluthafar í álverunum. Í sumum tilvikum er eignahaldið á álverunum alfarið í höndum umræddra fjárfestingasjóða, en í nokkrum tilvikum eru stór erlend álfyrirtæki meðeigendur.

Álverum við Persaflóa býðst sem sagt strönduð orka, sem gefur kost á einhverju ódýrasta rafmagni í heiminum. Þetta hefur stóru vestrænu álfyrirtækjunum þótt spennandi kostur og hafa þau flest tekið þátt í þessum fjárfestingum með innlendu risafjárfestingasjóðunum í Persaflóaríkjunum. Það á t.d. við um Alcoa, Norsk Hydro og Rio Tinto Alcan. Og þessi Persaflóaálver eru með þeim allra stærstu og hagkvæmustu í heiminum, enda mjög nýleg og með afar fullkominn tæknibúnað. Og fyrir liggur að þarna muni álframleiðsla aukast mikið á næstu árum. 

Líklega býðst álverum hvergi í heiminum jafn ódýrt rafmagn eins og nú gerist við Persaflóann. Sem veldur því að álverin þar skila sennilega hagnaði jafnvel þó svo álverð fari niður í um 1.500 USD/tonn. Hafa ber í huga að raforkuverðið þarna er mun lægra en álverin hér á landi þurfa að borga og af þeim sökum eru álverin á Íslandi ekki eins samkeppnishæf. Þar að auki er útilokað er að unnt sé að byggja hér nýjar virkjanir sem geta boðið jafn lágt raforkuverð eins og gerist nú í Katar og víðar við Persaflóann.

Risaálver rísa við Persaflóa

Álframleiðsla á sér nokkuð langa sögu við Persaflóann. Það var þó ekki fyrr en á allra síðustu árum, með stóraukinni gasframleiðslu, að áliðnaðurinn þarna rauk upp á við. Í þessu sambandi voru það talsverð tímamót þegar 585 þúsund tonna Qatalum-álverið í Katar náði fullum afköstum árið 2010. Nýlega var þetta álver svo stækkað í 625 þúsund tonn. Framleiðslugeta þessa eina álvers í Katar er sem sagt næstum því 80% af framleiðslugetu allra íslensku álveranna. Enda var Qatalumverið til skamms tíma stærsta álver í heimi.

Á þeim örfáu árum sem liðin eru frá byggingu Qatalum hefur uppbygging nýrra álvera við Persaflóa verið nánast ógnvekjandi hröð. Ódýrt jarðgasið er sem sagt ekki aðeins grundvöllur Qatalum. Fleiri risaálver hafa bæst í þann góða hóp þarna við Persaflóann og eldri álver þar hafa verið stækkuð verulega á liðnum árum. Lykillinn að þessu er strönduð orka.

Nýlega var t.a.m. lokið við stækkun Alba-álversins í Bahrain, sem nú getur framleitt um milljón tonn árlega. Og nú er verið að stækka risaálver Emal í Abu Dhabi, sem mun fara úr 800 þúsund tonna framleiðslugetu og í að framleiða um 1,3 milljónir tonna af áli árlega! Þá er ótalið Dubal-álverið í Dubai, sem hefur verið stækkað mikið og framleiðir nú um 1 milljón tonn af áli á ári. Á næsta ári (2014) nær svo enn eitt risaálverið við Persaflóann fullum afköstum; nýja Ma'adan í Saudi Arabíu, sem verður með 740 þúsund tonna framleiðslugetu. Sú framleiðsla verður dálaglegt innlegg í núverandi offramboð af áli.

Í samanburði við ofangreind álver, þá er Sohar-álverið í Oman nánast eins og smápeð. Með sína 390 þúsund tonna framleiðslugetu á ári. Sem þó er um 45 þúsund tonnum meira en stærsta álverið á Íslandi!

Hafandi í huga að þarna við Persaflóann fæst raforkan á mun lægra verði en unnt væri að útvega með nýjum virkjunum hér landi, er svolítið áhyggjuefni hversu mjög sumir ráðherrar hér tala fjálglega fyrir nýju álveri á Islandi. Það blasir við hverja við erum að keppa við, ef við ætlum að selja áliðnaði ennþá meiri raforku. Þá erum við komin í beina samkeppni við nýju raforkustóriðjuna við Persaflóa. Það kann varla góðri lukku að stýra fyrir Ísland að hella sér i þá samkeppni - við hljótum að íhuga önnur og betri tækifæri.

Persaflóinn er samt barnaleikur miðað við Kína 

Á næsta ári (2014) lítur út fyrir að álframleiðsla Persaflóaríkjanna muni ná um 5 milljónum tonna. Sem er gífurleg aukning frá því sem var fyrir einungis fáeinum árum. En þó svo uppbyggingin þarna hafi verið hröð, er hún nánast barnaleikur miðað við hvað gerst hefur í Kína. Þar er það ekki jarðgas sem knýr álverin, heldur ódýr kolaorka þar sem umhverfisviðmið eru þar að auki lítt til trafala.

Einna hraðastur er vöxturinn í byggingu álvera núna í hinum kolaauðugu norðvesturhéruðum Kína og einnig í Innri-Mongólíu. Það er þó svo að við þurfum sennilega ekki mikið að vera að velta okkur upp úr þeirri aukningu. Talverðar líkur eru nefnilega á því að Kína leitist áfram við að vera sjálfbært í álframleiðslu, en gerist ekki stór útflytjandi á áli. Þess vegna eru íslensku álverin fyrst og fremst í samkeppni við önnur álver utan Kína - a.m.k. enn sem komið er. Ef Kína aftur á móti fer að flytja út meira af áli gæti álverð lækkað ennþá meira á skömmum tíma. Það að selja meiri íslenska raforku til álvera kann því að vera ansið áhættusamt og varla réttlætanlegt að opinberu orkufyrirtækin taki það til mála.

Hvað segir Samál? 

En hvar álíta íslensku álfyrirtækin að áver munu rísa utan Kína. Verður það á Íslandi, við Persaflóa eða einhvers staðar allt annars staðar?  

Ekki liggur fyrir opinber skoðun „íslensku“ álfyrirtækjanna um þetta (nema hvað Century Aluminum segist vilja reisa álver í Helguvík, eins og kunnugt er). En þannig vill til að íslensku álfyrirtækin, eða öllu heldur móðurfélög þeirra, eru öll þátttakendur í samstarfi sem nefnist International Aluminium Institute (IAI). Og þar má sjá eftrifarandi sjónarmið um það hvar líklegast er að ný álver verði reist:

Given that electricity will remain the most important driver of competitiveness, the new smelters will be found in the Middle East region, Russia, the western and north-western provinces of China, Malaysia, Africa [...], India and other regions where stranded energy can be available.

Þarna er að sjálfsögðu vísað til þess hvar helst megi nálgast strandaða orku. Þar eru tækifæri í Afríku (vatnsafl), Malasíu (vatnsafl), vestur- og norðvesturhéruðum Kína (kol), Rússlandi (vatnsafl í Síberíu) og að sjálfsögðu Mið-Austurlönd (jarðgas við Persaflóa). Ekki er minnst þarna einu orði á Ísland, enda blasa nú mun betri tækifæri við íslensku raforkufyrirtækjunum en að selja ennþá meiri raforku til álvera - með lágmarksarðsemi.

Þar að auki er hlutfall álvera í nýtingu á íslenskri raforku svo hátt (vel yfir 70%) að það væri ansið áhættusamt að auka það hlutfall ennþá meira. Ef illa fer í áliðnaði Persaflóaríkjanna munu þau flest fara létt með að mæta þeim áföllum vegna geysilegra olíutekna. Ísland hefur ekki sambærilegan bakhjarl og ber því tvímælalaust að varast umrædda áhættu. Í því sambandi má vekja athygli á því, að bæði álver Norðuráls (Century Aluminum) í Hvalfirði og álver Rio Tinto Alcan í Straumsvík skiluðu tapi á síðasta ári (2012).

Setjum verðmætasköpun í forgang 

Orkumarkaðir heimsins hafa breyst verulega á síðustu tíu árum eða svo. Lönd sem eiga möguleika á að framleiða raforku með hagkvæmum hætti eiga mörg hver góða möguleika á að fá mikinn arð af þeirri framleiðslu - ef þau nýta tækifæri til að tengjast áhugaverðum raforkumörkuðum. Nærtækasta dæmið þar um er Noregur, sem hefur staðið að byggingu öflugra tenginga við raforkumarkaði nágrannalandanna þar sem verð er oft hátt. Og hagnast mjög vel á þeim tengingum; bæði norsku raforkufyrirtækin og norska þjóðin öll.

Nánast engir markaðir eru jafn áhugaverðir fyrir raforkuframleiðendur eins og markaðir í vestanverðri Evrópu. Því þar er heildsöluverð á raforku jafnan með því hæsta í heimi. Þess vegna er einmitt svo spennandi að nú kann senn að verða orðið tæknilega og fjárhagslega gerlegt fyrir Ísland að tengjast raforkumörkuðum í vestanverðri Evrópu.

Ef aftur á móti álver rís í Helguvík (eða annars staðar á Íslandi) er það tær táknmynd um að arðsemi af raforkuframleiðslu hér mun vart hækka nokkru sem nemur. Þess í stað verður hún áfram afar lág og miklu lægri en gerist t.d. í raforkuframleiðslu í Evrópu. Það væri hálf nöturlegt - þegar haft er í huga að ekkert land í heiminum býr hlutfallslega yfir jafn mikilli orku sem nýta má til raforkuframleiðslu - og þar að auki endurnýjanlegri orku!

Nýtt álver hér væri líka skýrt tákn um að við höfum í reynd lítinn áhuga á að gera okkur meiri mat úr orkuauðlindum okkar. Og kjósum þess í stað kosti sambærilega þeim sem gefast í samfélögum í Síberíu eða sunnanverðri Afríku - eða á fremur vanþróuðum svæðum i austanverðri Asíu þar sem iðnvæðing er í forgangi en umhverfismál mæta algerum afgangi. Þar að auki myndi meiri uppbygging áliðnaðar hér merkja að við þurfum í enn meira mæli að keppa við ofurhagkvæm risaálver, sem nú spretta upp á jarðgassvæðunum við Persaflóa.

Þetta hlýtur að vera alveg sérstaklega umhugsunarvert, nú þegar okkur virðist í fyrsta sinn mögulegt að selja raforkuna ekki á hrakvirði heldur með mjög góðri arðsemi. Með því að tengjast Evrópu með sæstreng. Við hljótum að setja verðmætasköpun í forgang. Þar að auki ætti ástandið á álmörkuðum í dag - með tilheyrandi samdrætti í afkomu Landsvirkjunar - að vera okkur góð áminning um að setja ekki fleiri egg í álkörfuna. Við hljótum a.m.k. að doka við með meiri raforkusölu til álvera uns það fer að sjást til sólar á álmörkuðum - því þá verður samningsstaða raforkufyrirtækjanna mun sterkari. Og við hljótum einnig að doka við með slíka raforkusölu þar til við fáum skýrari mynd af þeim möguleika að fá tengingu við evrópskan raforkumarkað með sæstreng. Það má vel vera að í framtíðinni muni raforkusala til álvera á Íslandi verða aukin - en nú er alls ekki rétti tíminn til þess.

Bless að blöffa?

Stutt er síðan Michael Bless drap niður fæti hér á Klakanum góða. Bless er forstjóri bandaríska álfyrirtækisins Century Aluminum, þar sem hrávörurisinn Glencore Xstrata er langstærsti hluthafinn. Við þetta tækifæri birtist viðtalsfrétt við Bless þar sem eftirfarandi var haft eftir honum (leturbreyting er Orkubloggsins, en fréttin birtist á visir.is í lok ágúst s.l.): 

Forstjóri Century Aluminium, móðurfélags Norðuráls, vonast til þess að hægt verði að hefja framkvæmdir við álverið í Helguvík í haust. [...] Mike segir að samningaviðræður um orkukaup hafi gengið ágætlega og hann er bjartsýnn á að hægt verði að ná samkomulagi. Hann vonast til þess að hægt verði að hefja framkvæmdir eftir tvo til þrjá mánuði. Álframleiðsla gæti þá hafist eftir tvö ár [þ.e. haust eða vetrarbyrjun 2015].

Michael Bless - eða Mike eins og blaðamaður Vísis kallar hann svo kumpánlega - er sem sagt bjartsýnn um að raforkusamningar vegna álversins verði kláraðir innan örfárra mánaða. Og þá fari allt á fullt í Helguvík og álframleiðslan hefjist eftir tvö ár, þ.e. árið 2015.

Það er reyndar ekkert nýtt að Michael Bless lýsi því yfir að stutt sé í að framkvæmdir fari á fullt suður í Helguvík. Fyrir nánast sléttu ári, í september 2012, sagði hann eftirfarandi:

Michael Bless, forstjóri Century Aluminium, móðurfélags Norðuráls, segir að samningar um orku fyrir álver í Helguvík séu á lokametrunum. Takist það þá sé ekkert til fyrirstöðu að hefja framkvæmdir í vor. „Ég er mjög bjartsýnn á að samningar náist á næstu einum, tveimur, þremur mánuðum. Það er orðtak úr bandaríska fótboltanum sem segir að erfitt sé að komast að tveggja jarda línunni, en það hafist. Síðustu tveir jardarnir séu erfiðastir. Við erum á síðustu tveimur jördunum með að vinna úr smáatriðum, en höfum náð saman um aðalatriðin." 

Í þessari frétt haustið 2012 var - rétt eins og fréttinni ári síðar í ágústlok 2013 - talað um að samningar um raforkusölu til Helguvíkur séu örskammt undan. Einungis sé eftir að semja um smáatriði og líklegt sé að framkvæmdir við álver í Helguvík fari brátt á fullt og álverið muni hefja framleiðslu árið 2015.

Í dag er augljóst að ummæli Bless frá 2012 stóðust ekki. Því vaknar spurningin hvort ummælin núna séu eitthvað líklegri til að standast?

Af báðum ummælunum (2012 og 2013) má ráða að Century álíti aðstæður á álmörkuðum það góðar að Century vilji ganga rösklega til verks um uppbyggingu álvers í Helguvík. Svo það geti hafið starfsemi ekki seinna en 2015. Þetta er sérstaklega merkilegt þegar haft er í huga að álverð er afar lágt um þessar mundir og offramleiðsla á áli virðist aldrei hafa verið meiri en núna. Framtíðarhorfur á álmörkuðum virðast því alls ekki goðar. Um þetta má t.d. vitna til nýlegrar skýrslu Boston Consulting Group, þar sem útskýrt er að framundan séu erfiðir tímar í vestræna áliðnaðinum. Og að álfyrirtækin hreinlega verði að draga úr álframleiðslu sinni ef ekki á að verða gjaldþrotahrina í iðnaðinum.

Það er líka athyglisvert að nú í sumar var haft eftir Júlíusi Jónssyni, forstjóra HS Orku, að álverð í heiminum í dag sé of lágt til að hægt sé að byggja arðsamt álver í Helguvík og á sama tíma arðbærar virkjanir til að sjá álverinu fyrir orku. Orðrétt var haft eftir Júlíusi:

Vandamálið í dag snýr helst að því að álverð er í kringum 1.800-1.900 Bandaríkjadalir á tonn. Með slíku verði sé ég ekki fyrir mér að þeir [Century] geti rekið arðbært álver og við á sama tíma arðbærar virkjanir. Þetta er ekki að skapa nægar tekjur til að ganga upp.   

Þetta var sagt í júní s.l. (2013). Og álverð er ennþá á sömu nótum. Ástandið er sem sagt ekkert betra í dag en var þá. Og „smáatriðin“ sem Michael Bless talaði um haustið 2012 standa bersýnilega eitthvað í Júlíusi og HS Orku.

En er Michael Bless kannski bara að blöffa? Til að halda Helguvíkurverkefninu á lífi. Í því sambandi má minna á að í gögnum frá Century hefur komið fram að þar var settur á stofn sérstakur bónuspottur upp á 4 milljónir USD vegna Helguvíkurverkefnisins - til handa forstjóranum og öðrum æðstu stjórnendum. Greiðslurnar skyldu stjórnendurnir fá að því gefnu að þeim tækist að tryggja verkefninu samninga um raforku, raforkuflutning o.þ.h. 

Í þessu sambandi má minnast þess að álver Century Aluminum á Grundartanga er með þeim hagkvæmustu í heiminum. Vegna þess hversu góða raforkusamninga álverið hefur. Kannski er stjórn Century Aluminum og stærsti hluthafinn þar (Glencore Xstrata) að vonast til þess að geta fengið svipaða samninga vegna álvers í Helguvík. En það er ansið hæpið að það gangi eftir. Af þeirri einföldu ástæðu að orkufyrirtækin hér myndu varla geta fjármagnað nýjar virkjanir hér gegn svo lágum tekjum.

Engu að síður er fróðlegt að velta því fyrir sér hvort eitthvað hafi breyst í viðskiptaumhverfi Century hér á Íslandi á þessu eina ári? Sem kann að auka líkurnar á að álver rísi í Helguvík? Þar mætti nefna að komin er ný ríkisstjórn sem gæti hugsanlega haft áhuga á að veita álveri Century hagstæðara rekstrarumhverfi en leiðir af núgildandi fyrirkomulagi. Og sökum þess að álver Rio Tinto Alcan í Straumsvík hefur dregið mjög úr stækkunaráformum sínum gæti raforka frá Búðarhálsvirkjun mögulega farið til álvers í Helguvík.

Að þessu leiti má etv. segja að staðan hér innanlands kunni að vera orðin Century heldur hagstæðari en var 2012. Á móti kemur þó að ennþá hefur Century ekki tryggt sér næga orku fyrir álverið. Og íslensk stjórnvöld munu ekki fjármagna nýjar virkjanir; það fjármagn þarf að koma erlendis frá. Loks er svo staðan í áliðnaðinum í dag verri en hún var fyrir ári síðan; bæði hefur álverð lækkað ennþá meira en var og álbirgðir í heiminum aukist. Um þetta og fleiri málefni sem tengjast áliðnaðinum og Century Aluminum verður brátt fjallað nánar í auðlindaumfjölluninni á viðskiptavef Morgunblaðsins.

Hrávöruparadísin Brasilía

Orkubloggarinn tók nýverið þátt í laufléttum spurningaleik á Facebook. Leikurinn gekk út á að svara ýmsum spurningum um áhugamál og störf - og svörin notuð til að segja manni hvaða land í heiminum sé álitlegast fyrir mann að flytja til. Ef maður á annað borð hefur áhuga á að setjast að utan Íslands.

Sú niðurstaða sem bloggarinn bjóst helst við að fá var annað hvort Ástralía eða Kanada. En það fór þó ekki svo. Þess í stað álitu höfundar leiksins að besta landið fyrir Orkubloggarann að setjast að í sé ævintýralandið Brasilía! Skýringin sem fylgdi var sú að það sé einkum hrávörugeirinn og olíuiðnaðurinn sem geri Brasilíu að fyrirheitna landinu fyrir bloggarann.

Olíuborpallarnir heilla

Nú vill svo til að Orkubloggarinn hefur einu sinni komið til Brasilíu. Og hreifst vissulega mjög af landi og þjóð. Það var reyndar svo að bloggarinn var vart kominn inn í landið áður en hann kynntist hrávöruævintýrinu sem þar geisaði.

Strax í hæggengri röðinni í vegabréfaskoðuninni á alþjóðaflugvellinum í Rio de Janeiro kom í ljós að umtalsverður hluti farþeganna voru erlendir olíustarfsmenn. Sem voru á leið úr fríi - með stefnu á olíuborpallana út af ströndum Brasilíu. Það átti t.d. við um báða Bretana sem voru næstir Orkubloggaranum í röðinni. Annar þeirra var að vísu nýkominn á eftirlaun, en hafði lengi unnið í olíuiðnaðinum í Brasilíu og átti brasilíska eiginkonu í Ríó; hafði bara rétt skroppið í gamla grámann á Bretlandi. Hinn var aftur á móti yngri og var á leið beint út á borpallinn - og sagðist líka þetta flökkulíf vel.

Þarna spannst áhugavert samtal um lífið á olíuborpöllunum á brasilíska landgrunninu og ævintýralegt olíuæðið sem þá var nýlega byrjað í hrávöruparadísinni Brasilíu. Þetta var fyrir tæpum áratug. Síðan þá hefur brasilíska hrávöruævintýrið bara orðið ennþá stærra. Olíuframleiðslan hefur næstum tvöfaldast og Brasilía ekki aðeins orðin sjálfri sér næg um olíu heldur stefnir hraðbyri á að verða umtalverður olíuútflytjandi. Þetta má einkum þakka risalindunum, sem hafa verið að finnast úti á brasilíska landgrunninu, m.a. utan við borgina ægifögru Rio de Janeiro.

Mikill uppgangur undir stjórn Lula

Skiptar skoðanir eru um það hverjum beri að hrósa fyrir efnahagsbatann í Brasilíu - þar sem allt var í kalda kolum fyrir um tuttugu árum eða svo. Frægt er þegar verðbólgan þarna syðra fór í um 5.000% árið 1993! Þá var Brössum nóg boðið og pólitísk sátt náðist um víðtækar efnahagsaðgerðir.

Aðgerðirnar sem gripið var til (Plano Real) stefndu einkum að því að koma böndum á verðbólguna og auka innstreymi erlends fjármagns. Þar kom m.a. til einkavæðing fjölda ríkisfyrirtækja (ríkið hélt þó eftir stærstum hluta í þjóðarstoltinu Petrobras, sem er helsta olíufyrirtæki landsins).

Engu að síður voru ríkisskuldirnar áfram skelfilega miklar og mikil óvissa um framhaldið. Ekki batnaði álit erlendra fjárfesta á Brasilíu í upphafi nýrrar aldar, þegar flest benti til þess að vinstri maðurinn Lula da Silva, frambjóðandi Verkamannaflokksins, myndi ná kjöri. Kalt vatn rann á milli skinns og hörunds þeirra sem komið höfðu með fjármagn inn í Brasilíu í einkavæðingunni. Því margir þeirra töldu að Lula myndi hætta að borga af erlendum lánum og þjóðnýta öll stærstu fyrirtækin. Og færa Brasilíu í átt til þess sem var hjá Hugó Chavez í Venesúela.

En það fór aldeilis á annan veg. Lula náði vissulega kjöri og það með talsverðum yfirburðum. Og hann varð ekki aðeins einhver ástsælasti forseti brasilísku þjóðarinnar, heldur líka besti vinur kapítalistanna. Hagkerfi Brasilíu óx hratt í stjórnartíð Lula og mikill fjöldi Brasilíumanna komst úr fátækt til bjargálna. Í valdatíð hans fór þetta 200 milljón manna þjóðfélag frá því að vera á barmi efnahagslegs hengiflugs og í það að verða að einu stærsta efnahagsveldi heimsins.

Saga Lula - fátæka skóburstarans sem var alinn upp af átta barna einstæðri móður og komst til æðstu metorða í risalandinu Brasilíu - er ævintýri líkust. Það er aftur á móti umdeilt hvort þakka megi Lula efnahagsuppganginn í Brasilíu eða hvort ytri skilyrði voru honum einfaldlega afar hagstæð. Í valdatíð Lula var hrávöruverð almennt hátt, sem kom Brasilíu afar vel og skapaði landinu miklar tekjur. Og æsispennandi hrávörugeirinn laðaði að erlenda fjárfestingu.

En hvað sem ytri skilyrðunum líður þá stóð Lula svo sannarlega ekki í vegi fyrir því að einkaaðilar - brasilískir eða erlendis frá - gætu fjárfest í náttúruauðlindum landsins. Undir hans stjórn var hagkerfið opnað enn meira en verið hafði og erlent fjármagn streymdi til Brasilíu. Hagvöxturinn varð mikill - og jafnvel þrátt fyrir samdráttinn á Vesturlöndum upp úr 2007-08 æddi vöxturinn í Brasilíu áfram.

Það verður heldur ekki af Lula tekið að í uppsveiflunni tókst að auki að halda verðbólgu í skefjum. Í landinu sem lengi hafði verið frægt fyrir óðaverðbólgu.

Verður Rousseff einungis eitt kjörtímabil?

Forseti Brasilíu má sitja tvö kjörtímabil (í röð). Þegar öðru kjörtímabili Lula lauk í árslok 2010 flykkti brasilíska þjóðin sér að baki eftirmanni hans úr Verkamannaflokknum, sem er kjarnakonan Dilma Rousseff. Hún var áður einlægur marxisti og mátti sem ung kona sæta fangelsun og pyntingum af hálfu herforingjastjórnarinnar. En rétt eins og Lula, þá hefur Rousseff náð viðhalda friði milli verkalýðsstéttarinnar og stórfyrirtækjanna og áfram verið nokkuð góður gangur í brasilíska efnahagslífinu.

Að vísu hefur hagvöxturinn í Brasilíu dalað eilítið síðustu tvö árin. Og það kann að skapa togstreitu - eins og reyndar hefur þegar mátt sjá í útbreiddum mótmælum gegn stjórnvöldum síðustu vikur og mánuði. Það vakti almennt mikinn fögnuð hjá brasilísku þjóðinni fyrir nokkrum árum þegar Brasilía tryggði sér bæði heimsmeistaramótið í knattspyrnu 2014 og Olympíuleikana í Río de Janeiro árið 2016. En núna, þegar hægt hefur á hagvextinum, ofbýður mörgum Brasilíumanninum fjáraustur hins opinbera í leikvanga og önnur mannvirki vegna HM og þó einkum Ólympíuleikanna. Á sama tíma hefur nefnilega harðnað verulega á dalnum hjá  brasilísku millistéttinni og minna fé er til að reka skóla- og heilbrigðiskerfið.

Óánægjuöldurnar virðast aftur á móti hafa lítil sem engin áhrif á geysilega ánægju Brasilíumanna með Lula. Undanfarið hefur talsvert borið á vangaveltum um að Rousseff verði ekki í endurkjöri, þegar kjörtímabili hennar lýkur eftir rúmt ár. Heldur verði Lula aftur frambjóðandi Verkamannaflokksins.

Fullvíst virðist að Lula myndi sigra forsetakosningarnar nokkuð örugglega - þó það sé kannski vafasamt að vera að spá svona fram í tímann. Í kosningunum gæti skipt miklu máli að fáir ef þá nokkur annar stjórnmálamaður í heiminum hefur þvílíka persónutöfra eins og Lula, sem á sínum tíma heillaði Orkubloggaranna upp úr skónum. Lula hefur þar að auki alveg einstaklega landsföðurlegt yfirbragð og verður varla skotaskuld úr því að verða aftur forseti Brasilíu. Ef hann lætur slag standa.

Hrávöruparadísin heillar Kína

Uppgangurinn í Brasilíu síðasta áratuginn byggist fyrst og fremst á náttúruauðlindum landsins. Í því sambandi skiptir sennilega eftirspurnin frá Kína langmestu máli.

Brasilíska fyrirtækið Vale er stærsti framleiðandi heimsins á járngrýti. Og þó svo járnútflutningurinn sé það sem hvað mestu máli skiptir fyrir Brasilíu, þá hefur landið einnig hagnast mjög á aukinni olíuvinnslu síðustu árin. Að auki er Brasilía stór útflytjandi að ýmsum landbúnaðarafurðum, sem einmitt hækkuðu mikið í verði í efnahagsuppsveiflunni nú í aldarbyrjun. Dæmi þar um er kaffi, kjúklingar, sojabaunir og sykur.

Útflutningur frá Brasilíu felst þó alls ekki bara í hrávörum. Í Brasilíu hefur t.a.m. byggst upp margvísleg tækniþekking og gott dæmi um það er brasilíski flugvélaframleiðandinn Embraer. Sem er í dag stærsti flugvélaframleiðandi heims á eftir Boeing og Airbus!

Það er samt hrávöruútflutningurinn sem er grunnurinn að gríðarlegum efnahagsvexti Brasilíu síðasta áratuginn. Og þar skiptir mestu, eins og áður sagði, mikil eftirspurn frá Kína.

Árið 2009 fór Kína fram úr Bandaríkjunum sem stærsta viðskiptaland Brasilíu og Kína er nú orðið langstærsta innflutningsland heims á vörum og þjónustu frá Brasilíu. Kína er einnig orðið stærsti erlendi fjárfestirinn í Brasilíu. Árlegar fjárfestingar kínverskra fyrirtækja þar syðra hafa aukist mjög hratt. Fyrir örfáum árum var þetta smotterí. En hefur undanfarið numið tugum milljarða USD á ári og er orðið meira en helmingur allra erlendra fjárfestinga í Brasilíu.

Fjárfestingar kínverskra fyrirtækja í Brasilíu hafa einkum verið í landbúnaði, orkuframleiðslu og námavinnslu. Sem sagt í hrávörugeiranum - því sem á ensku er nefnt commodities sector. Eitt dæmi um fjárfestingar Kínverjanna eru kaup kínverska ríkisolíufélagsins Sinopec á stórum hlut í tveimur brasilískum olíufyrirtækjunum. Þau viðskipti námu samtals um 11 milljörðum USD. Til gamans má nefna að Sinopec er einmitt sagt vera að semja um aðkomu að olíuleit á íslenska Drekasvæðinu þessa dagana (og einnig kínverska CNOOC). Sem er allt önnur saga.

Kínverjarnir fjárfesta einnig í innviðum hrávörugeirans

Kínversk fyrirtæki eru ekki bara áhugasöm um brasilískan landbúnað, málma og orku; þau hafa líka fjárfest mikið í innviðum sem tengjast hrávörugeiranum. Þar má nefna raforkudreifikerfið, járnbrautir og hafnir.

Eitt dæmi þar um er kínverska raforkudreifingafyrirtækið SGCC, sem hefur undanfarið keypt alls sjö brasilísk raforkudreifingarfyrirtæki fyrir um milljarð USD. Það munar um minna að fá slíkan fjárfesti inn í landið; SGCC er samtals með um 1,5 milljónir starfsmanna og eigið fé fyrirtækisins nemur vel á annað hundrað milljarða USD. Umsvifin eru sem sagt talsverð! Kannski SGCC hafi áhuga á að kaupa hlut í Landsneti?

Annað dæmi er kínverska ríkisfyrirtækið WISCO, sem er þátttakandi í byggingu nýju risahafnarinnar sem nú er að rísa skammt utan við Rio de Janeiro. Höfnin sú er fjárfesting upp á litla 40 milljarða USD og verður stærsta stórskipahöfn Suður-Ameríku og sú þriðja stærsta í heiminum!

Þessi nýja risahöfn kallast Açu Superport. Hún á m.a. að þjónusta nýja tegund ofurskipa sem eru kölluð Chinamax og geta flutt 400.000 tonn af járngrýti í hverri ferð. Það er um 100.000 tonnum meira en hefðbundin risaflutningaskip (s.k. VLOC). Chinamax risaskipin eru flutningaskipin sem í framtíðinni eiga að verða í stanslausum ferðum með járngrýti og ýmsar aðrar afurðir frá Brasilíu til Kína. Til að mæta sívaxandi eftirspurn Kína eftir stáli, kolum, fæðu o.s.frv.

Það segir kannski svolítið um mikilvægi kínverska markaðarins og framtíðarsýn brasilískra fyrirtækja, að brasilíski námu- og álrisinn Vale er einmitt núna að láta smíða fyrir sig rúmlega þrjátíu slík risaskip. Sem Brassarnir hjá Vale kalla reyndar alls ekki Chinamax heldur að sjálfsögðu Valemax [Bragi Þór; hvenær kemur Eimskipmax? Fyrir Íshafsleiðina!]. Enda ríkir mikil bjartsýni í Brasilíu um að landið verði um langa framtíð lykilaðili í að metta hrávöruþörfina í Kína.

Olía, járn, sojabaunir, kaffi, gúmmí...

Mikill hagvöxtur í Brasilíu undanfarinn áratug eða svo hefur valdið því þetta risastóra og dularfulla land, sem lengi var einkum þekkt fyrir snjalla knattspyrnumenn og miskunnarlausa herforingjastjórn, er nú orðið eitt allra stærsta hagkerfi heimsins. Í dag er hagkerfi Brasilíu u.þ.b. á pari með Frakklandi og Bretlandi. Það eru því einungis bandaríska, kínverska, japanska og þýska hagkerfið sem eru stærri.

Engu að síður eru laufléttar blikur á lofti. Þar kemur einkum til að eitthvað virðist vera að hægja á eftirspurninni frá Kína. Verðlækkun á t.d. járngrýti kemur sér illa fyrir brasilískt efnahagslíf - og sú þróun er sjálfsagt í og með ein af undirliggjandi ástæðum þeirrar óánægju sem hefur undanfarið komið fram hjá brasilískum almenningi.

Það er vel að merkja ekkert nýtt að hrávöruparadísin Brasilía upplifi mikla uppsveiflu - og hressilega niðursveiflu. Þetta er jafnvel einkenni á brasilísku efnahagslífi í gegnum söguna. Efnahagur landsins hefur löngum verið afar háður verði á tilteknum hrávörum; ýmist á járni, kaffi eða gúmmíi.

Það er langt í frá gulltryggð fjárfesting að ætla að taka þátt í hrávöruævintýri suður í Brasilíu. Frægt er þegar bandarísku auðjöfurinn Daniel Ludwig eyddi meira en milljarði USD í risastórt mislukkað landbúnaðarverkefni og pappírsframleiðslu inni í Amazonfrumskóginum á áttunda áratug liðinnar aldar.

Amazon var líka vettvangur annars ennþá stærra og dramatískara hrávöruævintýris - þegar auðæfin frá brasilísku gúmmítrjánum urðu grundvöllur þess að ein glæsilegasta borg heimsins á þeim tímum reis þar djúpt inni í frumskóginum. Þar er að sjálfsögðu átt við undraborgina Manaus.

Borgin sú byggðist upp í kringum framleiðslu og útflutning á gúmmíi frá gúmmítrjánum þarna inni í frumskóginum. Tilkoma bifreiða olli stóraukinni eftirspurn eftir gúmmíi og nánast á svipstundu urðu svonefndir gúmmíbarónar í Manaus meðal auðugustu manna heimsins. Það er til marks um auðinn í Manaus að hún varð fyrsta borgin í Brasilíu sem var raflýst. Þar var reist óperuhús - Teatre Amazonas - sem hafði margar helstu stórstjörnur óperuheimsins á sviði (sumar heimildir segja að sjálfur Caruso hafi þanið raddböndin í Manaus). Og lúxusvörur frá Evrópu streymdu til nýríku auðstéttarinnar í borginni.

Um 1910 tók skyndilega að berast gúmmí á markaðinn frá gúmmíplantekrum í nýlendum Breta í SA-Asíu. Fræjum brasilíska gúmmítrésins hafði verið smyglað frá Amazon og með stórauknu framboði snarféll gúmmíverð. Gúmmíræktunin í Amazon gat ekki keppt við nýju gúmmíplantekrurnar í Asíu og Manaus hnignaði jafn hratt og hún hafði blómstrað. Þannig einkennist efnahagslífið af sífelldum sveiflum og breytingum.

Tekst Brasilíu að sleppa við djúpa niðursveiflu?

Í dag eru frumskógar Brasilíu ekki lengur vettvangur gúmmíævintýra, heldur miklu fremur risanáma og nokkurra stærstu vatnsaflsvirkjana heimsins. Þarna djúpt í frumskógi Amazon er námu- og álrisinn Vale t.d. núna þessa dagana að byggja upp nýja járnnámu upp á tugi milljarða USD (um það má einmitt lesa í færslu Orkubloggsins fyrr á þessu ári).

Og ekki langt frá þessum risaframkvæmdum Vale eru aðrar lítið minni framkvæmdir nýlega byrjaðar við risavirkjunina Belo Monte. Sem fullbyggð verður rúmlega 11 þúsund MW (meira en fimmtán sinnum stærri en Kárahnjúkavirkjun) og þriðja stærsta virkjun veraldar. Það er sem sagt ýmislegt í gangi suður í Brasilíu - jafnvel þó svo einhverjar laufléttar blikur kunni að vera á lofti í efnahagslífinu þar þessa dagana.

Gallinn er bara sá að núorðið verða svona efnahagssveiflur jafnvel með ennþá hraðari og dramatískari hætti en var á dögum gúmmíbarónanna í Manaus. Til marks um það má nefna að samkvæmt síðustu tíðindum frá Brasilíu hefur lækkandi verð á járngrýti og hægari efnahagsvöxtur í Kína á örskömmum tíma farið langleiðina með að fella ríkasta mann Brasilíu af stalli! Á einungis rúmu ári hefur auður hans hrunið úr 30 milljörðum USD og niður í 10 milljarða USD eða þar um bil. Varla eru dæmi í veraldarsögunni um aðra eins snögglega uppgufun verðmæta.

Hér er að sjálfsögðu átt við milljarðamæringinn Eike Batista. Sem fyrir skömmu síðan var afar bjartsýnn um að hann yrði brátt auðugasti maður heims og næði fyrstur manna 100 milljarða dollara markinu. En virðist nú jafnvel mega þakka fyrir að sleppa við gjaldþrot. Orkubloggið á örugglega bráðlega eftir að fjalla nánar um Batista og hið ótrúlega snögglega hrun olíu- og hrávöruveldisins EBX Group.

Stóra spurningin er hvort sá slaki sem virðist vera í kínverska hagkerfinu þessa dagana eigi eftir að valda ennþá stærri brasilískum fyrirtækjum vandræðum? Fyrirtækjum eins og Petrobras og Vale! Ef það gerist gæti gamanið farið að kárna þarna í suðri. 

Vonandi gerist það þó a.m.k. ekki fyrr en að afstöðnu HM 2014. Úrslitaleikurinn á að fara fram síðdegis sunnudaginn 13. júlí á sjálfum Maracana-leikvangnum í draumaborginni Rio de Janeiro. Borginni þar sem bæði Petrobras og Vale eru með höfuðstöðvar sínar. Orkubloggarinn er strax byrjaður að hlakka til að sjá Pelé brosa út að eyrum - þegar Brassarnir vonandi taka við gullstyttunni góðu á heimavelli. Áfram Brasilía!

Vorhret hjá Desertec... og víðar

Ekki er langt síðan margt benti til þess að senn myndu fjöldamörg sólarorkuver spretta upp í löndunum við Miðjarðarhafið og sólarorkan verða einn helsti segull fjárfesta í orkugeiranum. En nú kunna að vera blikur þar á lofti.

Lækkandi kostnaður og mikill áhugi gaf fögur fyrirheit

Fyrir nokkrum árum blómstraði sólarokutæknin suður í Andalúsíu og víðar á Spáni, þar sem geislar sólarinnar voru byrjaðir að knýja virkjanir í orðsins fyllstu merkingu. Þar reis hvert speglaorkuverið á fætur öðru, enda nutu sólarorkufyrirtækin góðs af ríflegum fjárhagsstuðningi spænskra stjórnvalda við iðnaðinn.

Bjartsýni ríkti um hraðann vöxt. Enda er þessi speglatækni, sem þarna var svo áberandi, fremur einföld í sniðum og vel þekkt (hún nefnist á ensku Concentrated solar Power eða CSP). Sérstaklega þóttu íhvolfu speglarnir reynast vel. Þar að auki má geyma orkuna fram á kvöld með því að hita upp sérstaka saltlausn í stórum tönkum. Eftir sólarlag er sá mikli hiti notaður til að halda raforkuframleiðslunni áfram langt fram eftir dimmum kvöldunum þarna í suðri.

Áhugi stórra fyrirtækja, eins og þýska hátæknispegla-framleiðandans Schott, gaf vonir um að brátt færu stærri framleiðslueiningar í gang - sem myndi lækka kostnaðinn við speglana verulega. Það virtist hreinlega borðleggjandi að lækkandi kostnaður og stórhuga áætlanir landa Evrópusambandsins (ESB) um að auka hlutfall endurnýjanlegrar orku, myndi verða vatn á myllu þessarar sniðugu tækni til að láta sólina framleiða rafmagn. Framtíðin var björt.

Desertec nær eyrum margra öflugustu fyrirtækja Evrópu

Stórhuga menn settu fram áætlanir um að byggja þúsundir og jafnvel tugþúsundir MW af svona speglaorkuverum í Suður-Evrópu, löndum N-Afríku og víða í Mið- Austurlöndum. Búið var að ákveða staðsetningu fyrstu speglaorkuveranna í Marokkó og Túnis og stutt virtist í að verkefnið færi af stað.

Að auki sáu mörg sólbökuð Arabaríkin þetta sem sem gott tækifæri til að nýta sólarorku til að eima sjó og framleiða þannig vatn til áveitu. Að vísu var tæknin dýr, en sem fyrr segir stóðu vonir til að kostnaðurinn færi hratt lækkandi.

Stofnuð voru samtökin Desertec um að koma þessu verkefni í framkvæmd. Þýsk stórfyrirtæki voru áberandi í hópi samstarfsaðilanna þar, en einnig voru þar fjölmörg önnur evrópsk og arabísk fyrirtæki.

Síðla árs 2009 var svo sérstakt fyrirtæki sett  á laggirnar í kringum verkefnið, Desertec industrial initiative eða DII, með geysilega öflugan hlutahafahóp. Þar má nefna áðurnefnt Schott, auk Siemens, EOn, RWE, ABB, Deutsche Bank, tryggingarisann Münchener Rück, spænska Abengoa, MAN Solar Millennium, alsírska Cevital, þýska verkfræðirisann MW Zander og Bosch. Eins og sjá má voru þarna í hópnum mörg öflugustu fyrirtækin í evrópsku fjármála- og orkugeirunum og einnig t.d. fyrirtæki í matvælaiðnaði.

Erfiðleikar í sólarorkuiðnaðinum

Ekki minnkaði bjartsýnin þegar arabíska vorið breiddist út um N-Afríku árið 2011. Brátt yrði öll norðanverð Afríka þátttakandi í þessu græna orkuverkefni. Það myndi skapa ríkjum eins og Egyptalandi, Líbýu, Alsír, Túnis og Marokkó traustar úrflutningstekjur af raforkusölu til Evrópu. Og styrkja sambandið milli Evrópu og N-Afríku.

En spænsku orkufyrirtækin sem höfðu verið hvað áhugasömust um CSP ráku sig nú á vegg - þegar spænska ríkið dró nú snarlega úr stuðningi við þessa tegund raforkuframleiðslu vegna erfiðrar stöðu ríkissjóðs.

Ennþá verra var þó það að nú höfðu Kínverjar uppgötvað tækifærin í endurnýjanlegri orku. Ódýrar kínverskar sólarsellur (photovoltaics eða PV) flæddu yfir evrópska markaði og verð á sólarsellum snarféll. Fyrir vikið varð sólarsellu-framleiðsla margra evrópskra fyrirtækja óhagkvæm og iðnaðurinn allur þótti skyndilega óspennandi. Og svo fór að nýlega ákváðu bæði Bosch og Siemens að losa sig út úr þessum iðnaði og um leið hættu þau þátttöku í Desertec og DII. 

Þetta var visst áfall fyrr Desertec og stórhuga áformin þar á bæ. Enn hefur enginn komið i stað stóru evrópsku samstarfsaðilanna sem hrukku úr skaftinu. Engu að síður eru stjórnendur Desertec vongóðir um að sólin eigi eftir að verða afar mikilvægur þáttur í raforkuframleiðslu allt umhverfis Miðjarðarhafið. Aðstöðunni nú um stundir megi líkja við vorhret; verkefnið muni vissulega ganga talsvert hægar en ráðgert hafði verið, en eigi engu að síður bjarta framtíð. Þegar sólin rennur upp á ný!

Framtíðin er alltaf óviss

Það má sem sagt segja að nú virðast skammtímahorfurnar í evrópska sólarorkuiðnaðinum nokkuð erfiðar. En menn engu að síður bjartsýnir um að til lengri tíma litið muni sólarorka eiga eftir að spjara sig vel - bæði í Evrópu og víðar um heiminn.

Þetta er kannski ámóta eins og viðhorfin í áliðnaðinum á Íslandi nú um stundir. Til skemmri tíma litið virðist nú ólíklegt að hér verði álframleiðsla aukin, þ.e. á næstu árum. Og sáralitlar líkur á því að nýtt álver rísi í Helguvík.

Það er meira að segja svo, að rétt eins og mörg stóru þýsku iðnfyrirtækin virðast nú hafa misst áhugann á sólarorkunni, eru talsverðar líkur á að a.m.k. eitt álfyrirtækjanna á Íslandi vilji losa sig við álverið sitt. Það er sem sagt allt eins líklegt að íslenski áliðnaðurinn upplifi brátt sviptingar í anda evrópska sólarorkuiðnaðarins. Um þetta verður bráðlega fjallað nánar á Auðlindasíðunni á viðskiptavef Moggans.

Keisarans hallir skína

Kína er ríkasta land í heimi. Þessi fullyrðing er sennilega alveg hárrétt; að því gefnu að hún hafi verið sögð áður en iðnbyltingin hófst í Evrópu! Því þá fyrst náði verg landsframleiðsla landa eins og Bretlands loksins því sem verið hafði í Kína um langt skeið (GDP per capita).

Rannsóknir á hagsögu heimsins hafa sýnt fram á að Kína hafi verið eitt ríkasta land heims mest allt tímabilið frá upphafi okkar tímatals og allt fram að iðnbyltingunni. Það að Kína sé ekki ríkasta land veraldar er sem sagt fremur undantekning en hitt. En með iðnbyltingunni náðu mörg Evrópulönd að sigla hratt fram úr Kína. Um sama leyti hófst tímabil hnignunar í Kína, sem m.a. einkenndist af miklum óróa innanlands og hungursneyðum.

Hnignunarskeiðinu sem hófst í Kína snemma á 19. öldinni stóð yfir í meira en heila öld. Friður komst á í landinu um 1950, í kjölfar þess að kommúnistastjórnin náði öllum völdum í Kína. En sem kunnugt er, þá var kínverska efnahagslífið þó ekki burðugt á tímum Maó's og menningarbyltingarinnar. En svo gerðist það upp úr 1980 að kínversk stjórnvöld gjörbreyttu hagstjórn sinni. Kína gerði viðskiptasamninga við ýmis ríki í SA-Asíu og einnig við bæði Bandaríkin og Evrópubandalagið (EB, sem nú kallast Evrópusambandið; ESB). Dregið var úr tollum og takmarkaðar erlendar fjárfestingar leyfðar.

Í árslok 2001 varð Kína svo aðili að Alþjóða viðskiptastofnuninni (WTO). Í kjölfarið tók erlend fjárfesting í Kína að aukast hratt. Og í sem allra fæstum orðum má segja að árangur hinnar nýju hagstjórnarstefnu Kína og aukinna samskipta landsins við alþjóðasamfélagið hefur verið ævintýralegur. Afleiðingin er hreint ótrúlega hraður uppgangur í kínversku efnahagslífi og þá einkum og sér í lagi síðustu tíu árin eða svo.

Kínverska millistéttin vex ört

Kínverjar eiga ennþá langt í land með að ná sambærilegum kaupmætti og lífsgæðum eins og gerist hér á Vesturlöndum. En Kína hefur engu að síður verið að slá hvert efnahagsmetið á fætur öðru.

Kína varð t.d. nýlega það land sem fær mesta erlenda fjárfestingu af öllum löndum heimsins (Kína fór þarna nýverið fram úr Bandaríkjunum, sbr. grafið hér til hliðar). Þá voru aðeins liðin örfá ár síðan Kína varð mesta útflutningsríki heims (fór fram úr Þýskalandi árið 2009).

Árið 2010 varð Kína annað stærsta hagkerfi heimsins (fór fram úr Japan og kemur nú næst á eftir bandaríska hagkerfinu). Þetta sama ár (2010) varð Kína mesti orkunotandi heimsins (fór þá fram úr Bandaríkjunum).  Á liðnu ári (2012) varð Kína svo stærsta viðskiptaveldi heimsins (þegar samanlagt verðmæti inn- og útflutnings fór fram úr því sem var hjá Bandaríkjunum).

Þetta síðastnefnda er afar athyglisvert - þegar haft er í huga að um 1980 voru milliríkjaviðskipti Kína nánast engin! Þessi gífurlegi vöxtur Kína á sviði alþjóðaviðskiptanna hefur verið slíkur að ekkert hagkerfi hefur vaxið jafn hratt síðasta áratuginn eins og hið kínverska (þá er átt við vöxt í vergri landsframleiðslu; GDP).

Fyrir vikið hefur skyndilega orðið til afar stór kínversk millistétt, sem getur leyft sér margfalt meiri neyslu en þekktist fyrir örfáum árum. Kínverska millistéttin er í dag álitin vera um 250 milljónir manna. Þetta hefur gerst mjög hratt og hefur m.a. leitt til sívaxandi vöruinnflutnings til Kína. Í því sambandi má t.d. nefna að í desember sem leið (2012) var útflutningur Þýskalands til Kína í fyrsta sinn í sögunni meiri en útflutningur Þjóðverja til Bandaríkjanna (sbr. grafið hér að ofan).

Margt bendir til þess að innan örfárra ára verði kínverska millistéttin orðin margfalt stærri en nú eða á bilinu 600-800 milljónir manna. Þarna munu sem sagt a.m.k. nokkur hundruð milljónir manna í viðbót senn verða þátttakendur í blessuðu neyslukapphlaupinu (sem ætti kannski fremur að vera kallað viljinn til mannsæmandi lífs).

Ef spár ganga eftir bætist þarna brátt við ámóta fjöldi í kínversku millistéttina eins og nemur öllum íbúum Bandaríkjanna eða rúmlega það. Spárnar gera sem sagt ráð fyrir að senn bætist a.m.k. 350 milljónir manna (og kannski ennþá fleiri) í þann hóp Kínverja sem mun eiga efni á stærra húsnæði, betri og meiri mat, meiri fatnaði, getur ferðast og keypt sér bíl. Gangi þetta eftir mun það vafalítið hafa fordæmalaus áhrif á efnahagslíf heimsins alls. Kínverska efnahagsundrið er sem sagt kannski bara rétt að byrja.

Kínverska útrásin er staðreynd

Það er að vísu óvíst hversu hratt eða hversu snurðulaust kínverskt efnahagslíf mun vaxa á komandi árum. Blikur kunna að vera á lofti, t.d. vegna gríðarlegrar skuldsetningar margra kínverskra borga og vegna þess að víða í Kína gætu fasteignabólur u.þ.b. verið að springa. Og það leynir sér ekki að síðustu misserin hefur nokkur slaki komið í efnahagsvöxtinn þarna eystra; vöxturinn núna er ekki jafn hraður og var. Engu að síður blasir við að í Kína er hafin þróun sem afar líklegt er að haldi áfram - jafnvel þó svo sá vegur kunni að verða holóttur.

Lengi vel virtist sem nánari viðskiptatengsl Kína við umheiminn hefðu nær alger einstefnuáhrif gagnvart fjárfestingum. Þ.e. að þetta þýddi fyrst og fremst innstreymi á erlendu fjármagni til Kína (þá er átt við beina fjárfestingu eða það sem á ensku er kallað direct foreign investment; FDI). En svo fór að bera á því að kínversk fyrirtæki væru farin að dútla við ýmislegt utan Kína - og fjármagna það fyrst og fremst heiman frá. Kínverska útrásin var byrjuð!

Fyrir um áratug nam fjárfesting kínverskra fyrirtækja erlendis einungis rúmlega 5 milljörðum USD árlega, sem var einungis brot af öllum erlendum fjárfestingum í heiminum (innan við 1%). Einungis fimm árum síðar var erlend fjárfesting kínverskra fyrirtækja orðin tífalt meiri. Og kínverska útrásin öx nú hratt. Árið 2011 nam fjárfesting kínverskra fyrirtækja erlendis líklega nálægt 70 milljörðum USD og á síðasta ári (2012) var hún sennilega nálægt 90 milljörðum USD (heimildir eru nokkuð misvísandi - niðurstaða greiningaraðila ræðst m.a. af þvi hversu vel eða illa þau treysta upplýsingum kínverskra stjórnvalda).

Til samanburðar má nefna að öll erlend fjárfesting í heiminum árið 2012 nam um 1.700 milljörðum USD. Þar eru bandarísk fyrirtæki ennþá lang umsvifamest. Erlend fjárfesting Kínverja er enn sem komið er fremur lítil í alþjóðlegu samhengi (samtals er fjárfesting evrópskra og bandarískra fyrirtækja erlendis meira en tíu sinnum meiri en kínverskra fyrirtækja).

Þetta kann brátt að breytast. Þeir sem gerst þekkja gera ráð fyrir að innan einungis fimm ára verði árleg erlend fjárfesting Kínverja orðin um 800 milljarðar USD. Sem er u.þ.b. tífalt það sem var á liðnu ári (2012). Og sumar spár segja að áður en langt um líður verði erlend fjárfesting kínverskra fyrirtækja komin yfir þúsund milljarða USD árlega - og muni áfram vaxa hratt og áður en varir nálgast það að verða 2.000 milljarðar USD árlega!

Það er vissulega mögulegt að eitthvað í líkingu við þessar spár eigi eftir að verða að raunveruleika - og það jafnvel þó svo vísbendingar séu um að eitthvað kunni að vera að hægja á efnahagsvextinum Kína. Hagvöxturinn í Kína varð „einungis" 7,8% á árinu 2012, sem er sá hægasti s.l. 13 ár. Það að athyglisvert að þrátt fyrir þennan slaka dró ekkert úr erlendum fjárfestingum kínverskra fyrirtækja. Þær eru þvert á móti ennþá að aukast hratt og slógu öll fyrr met fyrstu mánuði þessa árs (2013).

Kínversk fyrirtæki munu sennilega verða sífellt meira áberandi í fjárfestingum erlendis á næstu árum og áratugum. Og við erum mögulega að upplifa einhverjar mestu og dramatískustu breytingar í efnahagslífi veraldarinnar frá dögum iðnbyltingarinnar. Það er a.m.k. skynsamlegt að við reynum að búa okkur vel undir að takast á við þá nýju heimsmynd sem þessi þróun kann að skapa.

Gífurlegur gjaldeyrisforði

Hratt vaxandi útflutningur frá Kína hefur orðið til þess að skapa Kínverjum geysilegar gjaldeyristekjur. Og nú er svo komið að ekkert ríki býr yfir eins stórum gjaldeyrisvaraforða eins og Kína. Hann nemur nú vel yfir 3.400 milljörðum USD (er einmitt að miklu leyti í dollurum) og er þrisvar sinnum stærri en gjaldeyrisvaraforði Japans (sem er sá næstmesti).

Þetta er meðal þess sem hefur gefið kínverskum fyrirtækjum tækifæri til að ráðast í miklar og vaxandi fjárfestingar erlendis. Sú þróun hófst fyrir örfáum árum, en þessi vöxtur kann að vera það sem mun verða mest einkennandi fyrir kínverska efnahagslífið á næstu árum. Mjög stór hluti af fjárfestingu kínverskra fyrirtækja erlendis til þessa hefur verið í olíu- og námavinnslu - og þarna eru kínversk ríkisfyrirtæki í fararbroddi.

Til gamans má geta þess að fyrir núverandi gjaldeyrisvaraforða Kína mætti kaupa um 35 milljarða tunna af olíu - sem er meira en árs framleiðsla heimsins af olíu og um tíu sinnum meiri olía en Kína notar nú árlega.

Og jafnvel miðað við dágott yfirverð gæti Kína fyrir þennan gjaldeyrishaug keypt öll tuttugu stærstu fyrirtæki Bandaríkjanna (á hlutabréfamarkaði) með húð og hári. Þ.m.t. eru ExxonMobil, Chevron, General Electric, JPMorgan, Apple, Google, Microsoft og Coca Cola.

Mörg stærstu fyrirtæki heimsins eru kínversk

Það er til marks um hreint ótrúlegan vöxt kínverska efnahagslífsins að í dag eru tvö stærstu fyrirtæki heimsins á hlutabréfamarkaði bæði kínversk (skv. viðmiðunum viðskiptatímaritsins Forbes). Þar er um að ræða tvo kínverska banka; ICBC og CCB (hér verður notast við enskar skammstafanir á nöfnum flestra kínversku fyrirtækjanna, sem nefnd eru í færslunni). Þó svo þessir risabankar séu á hlutabréfamarkaði eru þeir báðir að mestu leyti í eigu kínverska ríkisins.

Í hópi tuttugu stærstu fyrirtækja heimsins (skv. umræddum lista Forbes) eru fimm kínversk fyrirtæki. Auk fyrrnefndra tveggja banka eru þarna tveir aðrir kínverskir bankar og eitt kínverskt olíufélag; PetroChina. Annað kínverskt olíufélag, Sinopec, er skammt undan - í 26. sæti.

Aðeins neðar á listanum yfir stærstu fyrirtæki heimsins (á hlutabréfamarkaði) koma svo nokkrir kínverskir bankar í viðbót, fleiri kínversk orkufyrirtæki, kínverskt símafyrirtæki og kínversk tryggingafélög. Flest þessi fyrirtæki eru að stóru leyti í eigu kínverska ríkisins. Og skera sig þannig mjög frá flestum öðrum stærstu fyrirtækjum heims á hlutabréfamarkaði, sem langflest eru fyrst og fremst í einkaeigu en ekki opinberri eigu.

Það er líka svolítið athyglisvert að á kínverska þinginu eiga nú sæti meira en áttatíu milljarðamæringar í dollurum talið! Enginn slíkur situr á Bandaríkjaþingi; efnaðasti þingmaðurinn í Washington DC mun eiga rétt innan við hálfan milljarð USD, en sá er Michael McCaul frá Texas. Það er freistandi að segja að kommúnistaríkið Kína sé a.m.k. að sumu leyti orðið höfuðvígi kapítalismans. Sem hljómar óneitanlega eins og ansið mikil þversögn.

Olía og gas heilla

Langmest af erlendri fjárfestingu kínversku fyrirtækjanna síðustu árin hefur verið í orku- og námuiðnaði. Samtals nemur þessi fjárfesting Kínverja í olíu- og námavinnslu erlendis nálægt 400 milljörðum USD á síðustu tíu árum. Þessi tegund erlendrar fjárfestingar kínversku fyrirtækjanna hefur farið hratt vaxandi og er nú nálægt 70 milljörðum USD árlega.

Undanfarin ár hefur hlutfall orku- og námufjárfestinga kínversku fyrirtækjanna verið hátt í 2/3 af öllum erlendum fjárfestingum Kínverjanna. Einhver stærsta nýlega erlenda fjárfesting Kínverjanna er einmitt kaup á amerísku orkufyrirtæki. Það var fyrr á þessu ári (2013) að kínverska ríkisolíufélagið CNOOC (China National Offshore Oil Corporation) keypti kanadíska olíu- og gasvinnslufyrirtækið Nexen með húð og hári - fyrir rúma 15 milljarða USD.

Nexen er með starfsemi nokkuð víða um heiminn. En sennilega hafa Kínverjarnir einkum og sér í lagi verið að horfa til olíuvinnslunnar á vegum Nexen á olíusandsvæðunum norður í Alberta. Þar er á ferðinni ein af stærstu (og mest mengandi) uppsprettum olíu framtíðarinnar.

Af öðrum nýlegum dæmum um erlendar fjárfestingar Kínverja er vert að nefna kaup kínverska ríkisfjárfestingasjóðsins CIC á 30% hlut í franska orkufyrirtækinu GDF-Suez fyrir 4 milljarða USD. Lokið var við kaupin í árslok 2011 og þar með varð kínverska CIC næstum því jafn stór hluthafi í GDF-Suez eins og sjálft franska ríkið! CIC er vel að merkja stærsti ríkisfjárfestingasjóður heimsins og er sjóðurinn metinn á litla 500 milljarða USD.

Einnig mætti hér nefna nýleg kaup (2012) kínverska ríkisfyrirtækisins CTG á fimmtungshlut portúgalska ríkisins í raforkufyrirtækinu Energias de Portugal (EDF). Þetta voru gríðarstór viðskipti eða upp á um 3,5 milljarða USD - og veitti eflaust ekki af fyrir blankan ríkissjóð Portúgal. CTG er þó líklega þekktara fyrir að eiga og reka stærsta vatnsorkuver heimsins; Þriggja gljúfra stífluna í Kína.

Fjárfestingar Kínverja hafa einkum verið á Vesturlöndum

Algengt er að sjá fréttir þess efnis að Kína sé hreinlega að kaupa upp mörg þróunarríki og að t.a.m. séu sum Afríkulönd svo gott sem orðin eign Kínverja. Þetta er orðum aukið.

Reyndin er sú að langmest af erlendri fjárfestingu kínverskra fyrirtækja hefur verið á Vesturlöndum; í löndum eins og Ástralíu, Bandaríkjunum og Kanada og einnig innan Evrópusambandsins (ESB).

Stærstu erlendu kínversku fjárfestingarnar þar fyrir utan hafa svo verið í Brasilíu, Indónesíu og Íran. En vissulega hafa Kínverjar líka verið að setja mikið fé inn í mörg Afríkuríki og það hefur haft veruleg áhrif á þróun atvinnulífs í sumum þeirra. Þar má nefna Angóla, Gabon, Kongó, Nígeríu og Súdan.

Miklar fjárfestingar vestanhafs

Ef við færum okkur vestur um er af nógu að taka í leit að dæmum um kaup kínverskra fyrirtækja í orku- og námuvinnslu. Þar má nefna kaup kínverska risaolíufélagsins Sinopec á þriðjungshlut í bandaríska orkufyrirtækinu Devon Energy. Kaupin átti sér stað á liðnu ári (2012) og var fjárfesting upp á næstum 2,5 milljarða USD.

Það ár keypti Sinopec einnig helmingshlut af olíuvinnslu kanadíska Talisman Energy í Norðursjó - fyrir um 1,5 milljarða USD. Á liðnu ári kom svo móðurfélag Sinopec - CPC- við í Portúgal og gerði sannkallaða risafjárfestingu í brasilíska hluta portúgalska orkufyrirtækisins Galp Energia. Þessi brasilíski hluti Galp nefnist Petrogal Brasil og þar keypti móðurfélag Sinopec 30% hlut. Fréttir um stærð þessarar fjárfestingar voru misvísandi, en gæti hafa verið nálægt 4 milljörðum USD.

Nefna má að rætur Galp liggja í olíuvinnslu í fyrrum nýlendum Portúgala. En í dag eru það Kínverjar sem oft eru stórtækastir í fjárfestingum í mörgum þessum gömlu nýlendum Portúgala og annarra nýlenduríkja Evrópu. Árið 2010 keypti t.d. kínverska Sinopec 40% hlut í brasilíska hluta spænska orkufyrirtækisins Repsol. Það voru viðskipti upp á rúma 7 milljarða USD! Og eins og áður sagði eru Kínverjar orðnir stórtækir í olíuvinnslu í nokkrum löndum Afríku.

Kínversk fyrirtæki hafa fjárfest í mörgum öðrum stórum orku- og hrávörufyrirtækjum og -verkefnum vestan hafs. Þannig hefur t.d. kínverski orku- og efnavinnslurisinn Sinochem keypt gasvinnsluréttindi vestur í Texas fyrir milljarða dollara. Sama hefur áðurnefnt Sinopec gert í Oklahóma og Mississippi (seljandinn þar var Chesapeake Energy). Sinopec er líka nýbúið að kaupa gasvinnslufyrirtæki í Kanada, sem nefnist Daylight Energy, fyrir rúma 2 milljarða USD. Og svona má áfram telja.

Svo virðist sem þessi þróun sé bara rétt að byrja og bæði Bandaríkin, Kanada og Evrópa eigi enn eftir að upplifa geysilegt innstreymi fjármagns frá Kína. Slíkt yrði væntanlega kærkomið fyrir þá sem vilja styrkja efnahagslífið t.d. í sunnanverðri Evrópu. Meiri efasemdir kunna að vera um pólitísku áhrifin sem þetta gæti haft. Upp á síðkastið hefur t.a.m. talsvert borið á andstöðu við það vestur í Kanada að leyfa kínverskum ríkisfyrirtækjum að fjárfesta í kanadískum fyrirtækjum.

Umsvif Kínverja á Norðurlöndunum eru ennþá takmörkuð

Ef við lítum okkur nær, þá er Danmörk eitt af þeim löndum sem hafa fengið kínverska fjárfestingu. Enda er Danmörk mjög opin fyrir erlendu fjármagni. Nú eru um áttatíu kínversk fyrirtæki með starfsemi í Danmörku. Þar af hefur næstum helmingur fyrirtækjanna komið til Danmerkur á síðustu þremur árum (2010-2012).

Eitt af nýjustu verkefnum Kínverja í Danaveldi eru kaup kínverska Titan Wind Energy á einni framleiðslueiningu danska vindorkufyrirtækisins Vestas. Titan Wind hefur sérhæft sig í framleiðslu á turnunum sem spaðarnir og vindtúrbínan hvíla á og keypti slíka verksmiðju af Vestas.

Í reynd eru þó umsvif Kínverja í Danmörku ennþá lítil. Heildarfjárfesting kínverskra fyrirtækja í Danmörku síðan árið 2000 nær sennilega varla nema 5 milljörðum ISK. Finnland er á svipuðum nótum. Svíþjóð hefur fengið talsvert meiri kínverska fjárfestingu. Þangað hafa kínversk fyrirtæki komið með sem nemur um 250 milljarða ISK síðan árið 2000. 

Fjárfesting kínverskra fyrirtækja í Noregi er sú mesta af Norðurlöndunum. Frá árinu 2000 nemur fjárfesting Kínverja innan Noregs um 600 milljörðum ISK. Stór hluti af því kemur til vegna kaupa kínverska China National Bluestar Group á norska Elkem (sem þá var í eigu norska Orkla). Elkem á einmitt járnblendiverksmiðjuna á Grundartanga. Og þar með má kannski segja að Kínverjar séu ekki síður orðnir nokkuð umsvifamiklir á Íslandi!

Kínverskt fjármagn er sem sagt byrjað að veðja á Ísland. En varla verður sagt að sú fjárfesting hafi umturnað íslensku þjóðfélagi, né haft neikvæð áhrif af nokkru tagi. Þar með er Orkubloggarinn ekki að segja að við eigum að galopna landið fyrir kínverskri fjárfestingu. En við erum nú þegar komin í samstarf við kínverska viðskiptalífið og forvitnilegt verður að sjá hvernig það samstarf þróast.

Allar eru þessar tölur um fjárfestingar kínverskra fyrirtækja á Norðurlöndunum eða annars staðar í heiminum lágar ef miðað er við t.d. bandarískar fjárfestingar í þessum sömu löndum. Meira en helmingur af allri erlendri fjárfestingu innan ESB kemur frá Bandaríkjunum, en einungis um eða innan við tíundi hlutinn frá Kína (þessar hlutfallstölur miðast við 2011 en eru vel að merkja afar breytilegar frá ári til árs).

Þetta gæti breyst hratt á næstu árum; hlutfall Kína kann að vaxa hratt. Það er beinlínis stefna Kínastjórnar að draga úr þýðingu bandarískra ríkisskuldabréfa og þess í stað leggja meiri áherslu á að eiga fyrirtæki erlendis. Þetta gæti haft áhrif á Ísland; fyrir örlítið hagkerfi eins og hið íslenska getur Kína sem fjárfestir augljóslega haft geysilega þýðingu.

Kína á Norðurslóðum

Undanfarið hefur mátt tala um raðkaup kínverskra fyrirtækja á mörgum stórum orku- og olíuvinnslufyrirtækjum í bæði Evrópu, Kanada, Bandaríkjunum og víðar um heiminn. Þá eru ótaldar miklar fjárfestingar kínverskra fyrirtækja í erlendum námuvinnslufyrirtækjum. Þær fjárfestingar eru dreifðar um allan heim og má t.d. nefna Kanada, Afganistan og Írak í þessu sambandi. Og nú er þessi þróun að berast hingað á Norðurslóðir.

Stærsta koparvinnslufyrirtækið í Kína, Jiangxi Copper, sem er einn stærsti koparframleiðandi heimsins, hefur verið að kanna með opnun koparnámu rétt norðan við Scoresbysund (Ittoqqortoormiit) á austurströnd Grænlands. Sem er í næsta nágrenni okkar Íslendinga.

Og kínverski ríkisbankinn CDB er sagður vilja fjármagna stóra járnnámu sem er fyrirhuguð upp við jökuljaðarinn á vesturströnd Grænlands, ofan við höfuðstaðinn Nuuk. Þar yrði um að ræða framkvæmdir upp á u.þ.b. 2,5 milljarða USD. Og jafnvel ennþá meira, því í tengslum við þessar fyrirhuguðu framkvæmdir hafa Kínverjarnir sýnt áhuga á að fjármagna nýja flugstöð í Nuuk og stækka flugvöllinn þar.

Svo sigldu Kínverjar nýlega dísilknúnum ísbrjót yfir Norðurpólinn og komu þá m.a. við hér í Reykjavík. Orkubloggarinn var meðal þeirra sem skoðaði glæsilegan Snædrekann og hefur aldrei áður komið í jafn tandurhreint og fínt skip. Loks er væntanlega öllum lesendum Orkubloggsins vel kunnugt um áhuga hins kínverska Huang Nubo um hótelrekstur á Grímsstöðum á Fjöllum - sem virðist reyndar alveg óviðkomandi áhuga kínverskra ríkisfyrirtækja á orku og jarðefnaauðlindum.

Ísland og Kína gera fríverslunarsamning

Uppgangurinn í Kína vekur ótal spurningar sem mikilvægt er að velta fyrir sér og reyna að svara. Ein þeirra er sú hvaða áhrif hagvöxturinn í Kína og aukin erlend viðskipti kínverskra fyrirtækja kunna að hafa fyrir okkur Íslendinga? Þar er vert að hafa í huga að nýverið voru Ísland og Kína að gera með sér tvíhliða fríverslunarsamning.

Fríverslunarsamningurinn milli Íslands og Kína er fyrsti samningurinn af þessu tagi sem Kínverjar gera við Evrópuríki. Og þetta er meira að segja einn af fyrstu fríverslunarsamningunum sem gerður er milli Kína og vestræns ríkis. Auk Íslands hefur Kína þar einungis samið um fríverslun við Nýja Sjáland og nokkur lönd í S-Ameríku (Chile, Costa Rica og Perú). Kína hefur að auki verið í fríverslunarviðræðum við t.d. Ástralíu og Noreg, en þær hafa enn ekki borið árangur.

Það eru sem sagt talsverðar fréttir að Ísland og Kína skuli hafa samið um fríverslun. Nú er bara að sjá hver reynslan verður; hvort þetta muni breyta miklu um viðskipti milli Íslands og Kína. 

Er kínverska efnahagsundrið bara rétt að byrja?

Til eru þeir sem telja að það hljóti senn að hægja verulega á hagvextinum í Kína. Og jafnvel líka á fjárfestingum kínverskra fyrirtækja erlendis. Það eru reyndar komnar fram vísbendingar um að eitthvað kunni að vera að draga úr hröðum vextinum innan Kína - þó svo efnahagsvöxturinn þarna eystra sé enn verulegur. Enn er aftur á móti ekkert sem bendir til þess að það muni draga úr erlendum fjárfestingum kínverskra fyrirtækja.

Hvað það verður, veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Kannski er kínverska ballið bara rétt að byrja. Kínverjar eru tæplega 1,4 milljarðar manna. Ennþá eru einungis um 250 milljónir Kínverja sem hafa náð þeirri velmegun að að vera skilgreindir sem millistétt. Þarna eru því enn mörg hundruð milljónir manna sem þyrstir í betri lífskjör. Og kínversk stjórnvöld hljóta að vilja gera það sem í þeirra valdi stendur til að efla millistéttina enn frekar. Spurningin er bara hversu hratt þetta mun ganga.

Hver verða áhrifin fyrir Ísland?

Það er erfitt að gera sér í hugarlund hvaða áhrif efnahagsvöxturinn í Kína mun hafa á alþjóðaviðskipti og lífskjör í heiminum á komandi árum og áratugum. En vafalítið munu áhrifin verða mikil - og hugsanlega miklu meiri en við flest höfum hugleitt. Þá er ótalin möguleg risastór millistétt sem kann að koma upp í öðrum löndum og þá nærtækast að hugsa til Indlands.

En hvað sem öllum öðrum löndum líður þá viðist augljóst að það verði Kína sem þarna mun hafa mest áhrif á næstu árum og áratugum. En Kína er afar langt frá Íslandi. Óljóst er hvaða áhrif þetta mun hafa á íslenskt efnahagslíf. Það gæti ráðist af örfáum ákvörðunum um það t.d. hvort eitt eða tvö kínversk fyrirtæki muni ráðast í umtalsverðar fjárfestingar á Íslandi.

Hinn nýi fríverslunarsamningur Íslands og Kína hlýtur að þýða að það sé stefna íslenskra stjórnvalda að auka viðskipti við Kína. Það er erfitt að spá fyrir um það hversu mikið slík viðskipti munu aukast.

Það er líka óljóst hversu mikinn áhuga kínversk fyrirtæki hafa í reynd á Íslandi. Og það virðist vera talsverð tortryggni gagnvart því þegar Kínverjar sýna því áhuga að fjárfesta á Íslandi.     

Kannski mun samstarf milli Íslands og Kína fremur verða tengt starfsemi kínverskra fyrirtækja utan Íslands, fremur en á sjálfu Íslandi. Þetta gæti t.d. tengst námuvinnslu á Grænlandi og/eða jarðhitaverkefnum í Kína eða jafnvel allt annars staðar eins og t.d. í Afríku.

Það er fyllsta ástæða til að huga vel að því hvernig vöxtur kínverska efnahagslífsins kann að gefa Íslendingum tækifæri. Og um leið að líta vel og vandlega til þess hvað þarna beri að varast. Gerum þetta með opnum huga. En með skynsemi að leiðarljósi og án óðagots.

Blóðrautt sólarlag?

Þar sem Orkubloggarinn skrönglaðist móður og másandi upp efstu hlíðar Móskarðshnjúka í glampandi sólskini fyrr í dag, þennan fallega Páskadag, varð honum skyndilega hugsað til þess að nú væri marsmánuður að líða án þess að ein einasta færsla hefði birst hér á Orkublogginu. Úr því verður auðvitað að bæta. Og vegna sólskinsins þarna á toppnum og hins gula páskalitar, er upplagt að fjalla um sólarorkuna. Svo er mars einmitt mánuðurinn sem geymir jafndægur að vori. Hér kemur færsla marsmánaðar (þessu tempói verður haldið áfram; þ.e. ein Orkubloggfærsla á mánuði):

Eftir mikla uppsveiflu undanfarinn áratug virðist nú sem blikur séu á lofti í sólarorkuiðnaðinum. Hér er fyrst og fremst átt við þann hluta sólarorkubransans sem framleiðir sólarsellur. Á ensku eru sólarsellur jafnan nefndar photovoltaic cells (oft skammstafað PV). Á íslensku er þetta stundum nefnt ljósspennurafhlöð. Í dag ætlar Orkubloggið að beina sjónum að þessari merku tækni og renna augum yfir þær dramatísku sveiflur sem sólarselluiðnaðurinn hefur verið að upplifa síðustu misseri og ár.

Snjöll en kostnaðarsöm tækni

Sólin er langstærsti orkugjafinn sem mannkynið á kost á að nýta og því væri óskandi að við gætum notað þessa orku með einföldum og ódýrum hætti. Í hnotskurn felst sólarsellutæknin í því að ljósinu frá sólinni er umbreytt í rafmagn fyrir tilstilli hálfleiðara. Lengi vel var þetta svo dýr tækni að sólarsellur voru nær eingöngu notaðar þar sem ekki er aðgangur að raforkudreifikerfi eða mjög dýrt að tengjast slíku kerfi. Á síðari árum hefur náðst verulegur árangur í að auka nýtingu sólarsella og að auki hefur umfangsmeiri fjöldaframleiðsla dregið hlutfallslega úr kostnaði. Fyrir vikið hefur nýting sólaroku aukist geysilega hratt á stuttum tíma.

Því miður virðist þó enn vera nokkuð langt í land með að þessi tækni geti keppt við hefðbundnari raforkugjafa, nema með miklum opinberum stuðningi. Það er einmitt stuðningur af því tagi sem hefur orðið til þess að í sumum löndum er sólarorka orðin umtalsverður hluti af raforkuframleiðslunni. Þar er Þýskaland sennilega besta dæmið, en þar hefur aukningin nánast verið ævintýraleg.

Opinber stuðningur við sólarorkuiðnaðinn er til kominn vegna sívaxandi pólitísks þrýstings í þá átt efla endurnýjanlega orkuframleiðslu. Samhliða því sem umræða um gróðurhúsahrif jókst og verð á olíu, kolum og gasi tók að hækka umtalsvert upp úr aldamótunum 2000 tóku mörg ríki heims upp aukna hvata til handa sólarorkuiðnaðinum og öðrum greinum endurnýjanlega orkuiðnaðarins. Þetta var t.d. áberandi í Bandaríkjunum og þó enn meira í mörgum löndum innan Evrópusambandsins (ESB). Þessir hvatar fólust t.d. í styrkjum, niðurgreiðslum, hagstæðum lánum o.s.frv.

Þessir hvatar leiddu m.a. til stóraukinna fjárfestinga í sólarorkuiðnaðinum. Þær fjárfestingar og rannsóknir leiddu til þess að það náðist smám saman að auka hagkvæmni sólarsella. Þetta gerðist bæði með tækniþróun (aukinni nýtingu; þ.e. hversu háu hlutfalli af ljósorkunni sellurnar geta umbreytt í raforku) og lækkandi framleiðslukostnaði (með bættri framleiðslutækni, auk þess sem aukin fjöldaframleiðsla varð til að lækka hráefniskostnað).

Ennþá er þetta samt talsvert dýr tækni. Það er reyndar alls ekki er einfalt að meta hvað nákvæmlega kostar að nýta sólarorkuna til raforkuframleiðslu. Uppgefnar tölur og rannsóknir þar um eru afar misvísandi. En eftirfarandi yfirlit ætti að gefa sæmilega vísbendingu um þennan kostnað:

Það kostar 200 USD/MWst að framleiða raforku með sólarsellum

Já; hér er sett fram sú óvissa viðmiðun að í dag kosti um 200 USD/MWst að framleiða raforku með sólarsellum. Og þá er rétt að bæta því strax við, að oft kostar það talsvert meira! Og stundum talsvert minna!

Meðalkostnaðurinn er sem sagt enginn fasti heldur breytileg tala, sem ræðst af gæðum sólarsellanna, sólgeisluninni á hverjum stað o.s.frv. Þar að auki er rétt að hafa í huga að upplýsingar um kostnaðinn eru nokkuð misvísandi eftir því við hvaða heimild er stuðst. Og fremur en að setja fram eina tölu er miklu skynsamlegra að miða við tiltekið kostnaðarbil. Og þá má sennilega fullyrða kostnaður við raforkuframleiðslu með sólarsellum sé oftast á bilinu 150-300 USD/MWst.

Til nánari fróðleiks má t.d. nefna að Alþjóða orkumálastofnuninni (IEA) gefur upp að meðalkostnaður stærstu og hægkvæmustu sólarselluorkuveranna árið 2010 hafi verið um 240 USD/MWst, en að stundum sé kostnaðurinn allt að 700 USD/MWst. Upplýsingaskrifstofa bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) er með nýrri tölur og segir að algengur kostnaður stærstu og hagkvæmustu sólarselluorkuveranna sé nú á bilinu 160-250 USD/MWst.

Miðað við þessar tölur þá er raforka framleidd með sólarsellum ennþá mikið dýrari heldur en t.d. það að nýta vindorkuna. Og sólarsellutæknin er margfalt dýrara en hefðbundnir orkugjafar eins og gas eða kol. Aftur á móti eru menn bjartsýnir um að kostnaðurinn í sólarselluiðnaðinum fari talsvert hratt lækkandi. Þannig álítur EIA raunhæft að árið 2018 verði kostnaðurinn þarna á bilinu 110-225 USD/MWst og að meðalkostnaðurinn verði um 145 USD/MWst.

Það kann að skera í augu hversu bilið þarna er breitt (110-225 USD/MWst). En þá er rétt að minnast þess að til eru margar og misdýrar tegundir af sólarsellum, sem skila misgóðri nýtingu og endast mislengi. Þarna hefur hagkvæmni stærðarinnar líka mikið að segja. Og eins og áður sagði ræðst kostnaðurinn að sjálfsögðu líka mjög af því hversu sólgeislunin er mikil á hverjum stað, en það er jú afar mismunandi.

Lækkandi framleiðslukostnaður gefur góðar vonir

Það er sem sagt afar misjafnt hvað það kostar að framleiða rafmagn með sólarsellum. Það er reyndar nánast með ólíkindum hversu kostnaður við framleiðslu og uppsetningu á sólarsellum hefur lækkað mikið á stuttum tíma.

Skömmu fyrir aldamótin síðustu var algengur kostnaður á uppsett afl í PV um 10 USD/W. Áratug síðar (um 2010) var kostnaðurinn orðinn u.þ.b. helmingi minni eða nálægt 5 USD/W (á þessum áratug helmingaðist verðið á sjálfum sólarsellunum; fór úr um 4 USD/W og í um 2 USD/W). Í dag er kostnaðurinn sagður um 3-4 USD/W (þar af er kostnaður vegna sólarsellanna orðinn innan við 1 USD).

Þarna skiptir miklu hversu kostnaður við sjálfar kísilflögurnar hefur lækkað hratt, en kísill er algengasta hráefnið í sólarsellum. Ef kostnaður við framleiðslu og uppsetningu á sólarsellum nær að lækka um u.þ.b. helming í viðbót og verður nálægt 2 USD/W verður hann orðinn mjög nálægt því eins og gerist í vindorkuiðnaðinum. En þarna sem sagt er ennþá talsverður munur.

Mikill vöxtur, en ennþá einungis lítið brot allrar raforkuframleiðslu

Miðað við hratt lækkandi framleiðslukostnað á sólarsellum kemur kannski ekki á óvart að notkun þeirra hefur stóraukist. Á einum áratug hefur uppsett afl af sólarsellum í heiminum u.þ.b. tuttugufaldast.

Engu að síður standa sólarsellur ennþá einungis á bak við brot af raforkuframleiðslu heimsins og skipta nánast engu máli í heildarsamhenginu. Hlutfallið var um 0,5% árið 2010 og er eitthvað örlítið hærra í dag.

Það er reyndar nokkuð vandasamt að áætla nákvæmlega hvert umfang sólarorkunýtingarinnar er. Opinberar tölur um raforkuframleiðslu frá sólarsellum eru oft einungis miðaðar við framleiðslu inn á raforkudreifikerfið. Þá er mikill fjöldi smærri raforkuframleiðenda undanskilinn, þ.e. allir þeir sem nota sólarsellur einungis til eigin nota. Stundum er reynt að áætla umfang þessarar raforkuframleiðslu með því að rýna í tölur um sölu á sólarsellum. Þar verður þó aðeins um nálgun að ræða, því framleiðsla hverrar sólarsellu fer að sjálfsögðu mikið eftir því hvar hún er staðsett.

Evrópa í fararbroddi en hraður vöxtur í Bandaríkjunum

Það fer ekkert á milli mála hvar í heiminum sólarsellur njóta mestra vinsælda. Þar er Evrópa afgerandi í fararbroddi. Um 75% af öllu uppsettu afli af sólarsellum í heimunum er að finna innan aðildarríkja Evrópusambandsins (ESB). Samtals nemur raforkuframleiðsla aðildarríkja ESB með sólarsellum nú um 2% af allri raforkuframleiðslu innan sambandsins.

Undanfarin ár hefur Evrópa verið í forystu í að bæta við sólarsellum. Þýskaland og Ítalía eru þar fremst í flokki, bæði að umfangi og raforkuframleiðslu með sólarsellum per capita. Af öðrum Evrópuríkjum sem þarna standa framarlega má nefna Belgíu, Tékkland og Spán.

Í Bandaríkjunum er hlutfall sólarorkunnar miklu lægra en innan ESB. Upplýsingaskrifstofa bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA) segir að þegar litið er til sólarsella sem tengdar eru raforkukerfinu, þá séu sólarsellur nú einungis að skila um 0,1% af allri raforkuframleiðslunni þar vestra. Það er algerlega með ólíkindum lítið þegar horft er til þess hversu sólríkt er á stórum svæðum í Bandaríkjunum.

En vöxturinn í sólarsellunotkuninni vestra er hraður og uppsett afl þar hefur marfaldast á einungis örfáum árum (var um 2.500 MW árið 2010 en er nú komið yfir 7.500 MW). Enda er raforkuframleiðsla með sólarsellum sú tegund raforkuframleiðslu sem vex hlutfallslega hraðast í Bandaríkjunum.

Það er því alls ekki útilokað að innan nokkurra ára verði raforkuframleiðsla með sólarsellum þar vestra búin að ná svipuðu hlutfalli eins og nú er innan ESB (um 2%). Búist er við að á þessu ári (2013) muni bætast við um 5.000 MW af uppsettum sólarsellum í Bandaríkjunum. Þegar horft er til næstu ára er þó sennilegt að mestur vöxtur í uppsetningu sólarsella verði í Asíu, en þar virðast stjórnvöld í löndum eins og Japan og Kína ætla að leggja mikla áhersla á aukna notkun sólarsella.

Þýskaland - hið óvænta draumaland sólarorkunnar

Eins og áður sagði er hvergi jafn mikið af sólarsellum eins og Þýskalandi. Uppsett afl af sólarsellum í Þýskalandi er nú vel yfir 30.000 MW. Þjóðverjar hafa lagt svo mikla áherslu á þessa tegund raforkuframleiðslu að þeir eru ekki aðeins stærsti sólarsellunotandinn innan ESB, heldur einnig stærsti framleiðandinn að sólarorku per capita (þ.e. miðað við fólksfjölda).

Árið 2011 fór raforkuframleiðsla í Þýskalandi með sólarsellum í fyrsta sinn yfir 18 TWst á ársgrundvelli (var þá um 19 TWst). Sem merkir að árið 2011 skiluðu sólarsellurnar Þjóðverjum meiri raforku en sem nemur allri rafmagnsframleiðslu á Íslandi! Árið 2012 var framleiðsla sólarsellanna í Þýskalandi orðin ennþá meiri eða nálægt 29 TWst. Sem nemur um helmingi af öllu sólarorkurafmagninu sem framleitt er innan ESB og um 35% af öllu sólarorkurafmagni sem framleitt er í heiminum.

Nú er svo komið að um 3-4% af allri raforkunotkun í Þýskalandi kemur frá sólarsellum. Það hlutfall er að vaxa hratt og ýmsar spár segja að innan einingis nokkurra ára muni sólarsellur fullnægja 10% af allri raforkunotkuninni þar í landi! Til samanburðar þá kemur nú um 8% allrar raforku sem notuð er í Þýskalandi frá vindorkuverum. Þessar „undarlegu“ tegundir raforkuframleiðslu eru sem sagt ekkert smá mál í Þýskalandi.

Seint á síðasta ári (2012) gerðist það reyndar í Þýskalandi að þar fór uppsett afl í sólarorkuvinnslu fram úr vindorkunni. Þetta er afar athyglisvert í því ljósi að Þýskaland er þekkt fyrir mikinn áhuga á nýtingu vindorku. Sökum þess að nýting þýsku vindorkuveranna er talsvert meiri en sólarsellanna, skila þau fyrrnefndu þó ennþá mun meiri raforkuframleiðslu.

Kæfir gjaldþrotahrina bjartsýnina?

Tækniþróun og lækkandi kostnaður hefur vakið mönnum vonir um að brátt geti nýting sólarorku orðið alvöru bissness og einn af hornsteinum raforkuframleiðslunnar. Þetta er sjálfsagt ein skýring þess að t.d. Warren Buffet setti nú fyrr á árinu rúma 2 milljarða USD í sólarselluorkuver vestur í Kaliforníu.

Almennt virðist ríkja mikil bjartsýni um áframhaldandi ofurvöxt í nýtingu sólarorkunnar. Þannig spáir t.d. Alþjóða orkustofnunin (IEA) því að árið 2030 muni sólarsellur standa að baki um 4% allrar raforkuframleiðslu í heiminum og að árið 2050 geti þetta hlutfall verið komið í allt að 10%. Til að þetta gerist þarf þó gríðarlega fjárfestingu og nauðsynlegt að tæknin verði talsvert mikið hagkvæmari en nú er.

Það er svolítið á skjön við þessa bjartsýni að mikil gjaldþrotahrina hefur riðið yfir sólarselluiðnaðinn síðustu misserin. Reyndar má  segja að sú dramatík hafi fyrst orðið lýðnum ljós seint á árinu 2011, þegar bandaríska sólarsellufyrirtækið Solyndra varð gjaldþrota. Og síðan þá hefur hvert gjaldþrotið af öðru riðið yfir bandaríska sólarselluiðnaðinn.

Fjölmiðlar vestra fjölluðu mikið um þetta þrot Solyndra og þá líklega hvað mest vegna þess að með þessu féll stór ríkisábyrgð á bandaríska ríkið eða um 500 milljónir USD. Það varð hreinlega allt vitlaust og erfitt að ímynda sér hvað hefði gerst ef upphæðin hefði verið í líkingu við þær risaupphæðir sem verið hafa að falla á íslenska ríkið í kjölfar bankahrunsins (miðað við fólksfjölda eða per capita myndi ábyrgðin vegna Solyndra samsvara því að skitin hálf milljón USD félli á íslenska ríkið).

Andstæðingar Obama leituðust við að nýta þetta til að koma höggi á orkustefnu forsetans - og forsetann almennt. Obama hefur nefnilega verið tregur til að samþykkja nýja stóra olíuleiðslu sem myndi flytja olíu frá olíusandsvæðunum norður í Kanada suður til Bandaríkjanna. Sú afstaða hans hefur ekki skapað forsetanum vinsældir í olíuiðnaðinum. Þess vegna var Solyndramálið kærkomið tækifæri fyrir bæði svartálfana og pólitíska andstæðinga til að berja á Obama.

Ábyrgð bandaríska ríkisins vegna Solyndra var til komin til vegna sérstakra lána sem Solyndra hafði tekið til uppbyggingar á sólarselluframleiðslu sinni og þar nýtt sér hvata sem fólst i ríkisábyrgð skv. orkustefnu Obama-stjórnarinnar. Sú stefna hefur það hlutverk að hvetja til meiri fjárfestinga og tækniþróunar í nýtingu endurnýjanlegrar orku og þá ekki síst í sólarorku, vindorku og lífrænu eldsneyti.

Því miður virðist sem þessi stefna kunni að vera að fara inn á sömu brautir eins og gerðist með orkustefnu Carter-stjórnarinnar seint á 8. áratugnum. Þá voru sólarsellur settar á þak Hvíta hússins í Washington DC og lánum með ríkisábyrgð dælt í sólarorkuiðnaðinn og framleiðslu á lífmassaeldsneyti (sem þá var á ensku nefnt því skemmtilega nafni gasohol). Umrædd stefna Carter-stjórnarinnar um að hvetja til endurnýjanlegrar orkuframleiðslu hrundi þegar olíuverð lækkaði aftur á 9. áratugnum.

Munurinn núna gæti verið sá að í þetta sinn muni olíuverðið áfram haldast nokkuð hátt og að engar meiriháttar verðlækkanir séu þar í spilunum. Á móti kemur að vestur í Bandaríkjunum hefur það nýverið gerst að ný gasvinnslutækni hefur leitt til stóraukins framboðs af jarðgasi. Og ódýrt gas er í dag einhver allra mesta ógnunin við endurnýjanlega orkugeirann - og þá einkum og sér í lagi gagnvart raforkuframleiðslu. Þetta gæti dregið úr áhuga fjárfesta á bandaríska sólarorkugeiranum og dregið úr þeim hraða uppgangi sem þar hefur verið undanfarin ár.

Það virðist alla veganna óumdeilt að veruleg vandræði eru nú uppi víða í sólarselluiðnaðinum í Bandaríkjunum. Þar er nærtækt að nefna nýlegt greiðsluþrot Suntech Power. Suntech er vel að merkja hvorki meira né minna en stærsti sólarselluframleiðandi heimsins. Fyrirtækið er að vísu að mestu í kínverskri eigu, en er með verulega starfsemi vestra og er skráð í kauphöllinni í New York. Það fór því laufléttur titringur um fjárfesta í endurnýjanlegri orku, þegar Suntech gat ekki staðið við afborganir af skuldabréfum nú fyrir fáeinum dögum síðan. Þarna er á ferðinni fyrirtæki sem var um 16 milljarða dollara virði á hlutabréfamarkaðnum þegar flugið náði hæst fyrir um fimm árum! Í dag er markaðsverðmæti Suntech einungis um hálft prósent af þeirri fjárhæð. Og fall Suntech verður jafnvel ennþá dramatískara þegar haft er í huga að fyrirtækið hefur verið eitt helsta stolt Kínverja í græna orkuiðnaðinum.

Svo virðist að það sé einkum offramboð á sólarsellum sem er að verða Suntech að falli. Þetta er a.m.k. sú skýring sem lesa má í fjölmiðlum; þ.e. að fyrirtækið hafi ekki ráðið við það þegar algengt verð á kísilflögum var komið undir 1 USD/W. Þetta vekur óneitanlega grun um að hratt lækkandi verð á sólarsellum - sem einmitt var dásamað hér fyrr í færslunni - sé hugsanlega alls ekki að endurspegla raunverulegan framleiðslukostnað. Er sólarsellumarkaðurinn kominn út í tóma vitleysu og að kannski kafna í eigin undirboðaælu?

Kannski er sólarorkan sem sagt alls ekki orðin jafn ódýr eins og menn halda fram. Meðan stjórnvöld og viðskiptavinir fögnuðu lækkandi verði á sólarsellum virðast framleiðendurnir a.m.k. eiga í sífellt meiri vandræðum með að standa við fjárhagslegar skuldbindingar sínar.

Þessi vandi virðist ekki bundinn við Bandaríkin ein. Nýverið tilkynnti t.a.m. þýski iðnaðarrisinn Bosch að hann hygðist losa sig við sólarselluframleiðsluna sína. Ástæðan er einföld; hjá Bosch hafa menn á undanförnum árum tapað milljörðum evra á sólarselluævintýrinu sínu. Og segjast nú alveg búnir að missa trúna á að sólarorka geti orðið samkeppnishæf!

Hundahreinsun?

Því miður eru blikur á lofti í sólarselluiðnaðinum. Þrátt fyrir stóraukna sölu á sólarsellum og margvíslegan opinberan stuðning, þá gengur a.m.k. sumum framleiðendum sólarsella afleitlega að afla nægjanlegra tekna. Er þetta kannski vonlaus bissness?

Orkubloggarinn leyfir sér að vera bjartsýnn um áframhaldandi vöxt í nýtingu á sólarorku. Það er vissulega staðreynd að ennþá er nokkuð langt í það að raforkuframleiðsla með sólarsellum geti keppt við aðra orkugjafa, nema með einhverskonar opinberum stuðningi. En þátt fyrir gjaldþrotahrinu í þessum iðnaði eru ennþá fjölmargir stórir sólarselluframleiðendur sem enn eru á fullu og virðast hvergi bangnir. Kannski er þessi gjaldþrotahrina bara nauðsynleg hreinsun til að koma á jafnvægi milli framboðs og eftirspurnar. Stóra spurningin er þá bara hvar jafnvægið liggur? Svo er það jafnvel ennþá stærri spurning hvort komi að því að byggð verði upp sólarkísilframleiðsla á Íslandi?

Námur Nataníels konungs

Á morgun, fimmtudaginn 21. febrúar 2013, dregur væntanlega verulega til tíðinda hjá Bumi. Þetta gæti orðið stór dagur fyrir auðkýfinginn unga; Nathaniel Rothschild. En þetta gæti líka orðið dagur vonbrigða fyrir piltinn.

Í dag ætlar Orkubloggið að beina athyglinni að þessu dramatíska máli. Sem teygir anga sína alla leið frá kauphöllinni í London og inn í þétta frumskógana á Borneó í Indónesíu. Allt snýst þetta um yfirráðin yfir risastórum kolanámum, sem eru hluti af orkugjöfunum er knýja kínverska efnahagslífið.

Safnað í baukinn hjá Vallar

Árið 2010 var mikið stuð á Nat Rothschild. Vogunarsjóðurinn hans, Attara Capital, var að skila geysilegum hagnaði og hinn ungi Rothschild (f.1971) sá fram á það að auður hans var ekki lengur mældur í fáeinum hundruðum milljóna dollara heldur námu eignir hans orðið hátt í tveimur milljörðum USD.

Þetta góða gengi hjá Rothschild hafði bersýnilega hvetjandi áhrif á piltinn, sem þeyttist á einkaþotunni sinni um heiminn í leit að nýjum og spennandi viðskiptatækifærum. Snemma ársins (2010) réðst hann í stóra fjárfestingu í álrisanum Rusal. Skömmu síðar keypti Rothschild glás af skuldabréfum útgefnum af hrávörumeistaranum Glencore - og tryggði sér þar með þátttökurétt í fyrirhuguðu hlutabréfaútboði þessa stærsta hrávörufyrirtækis heimsins. Fyrir vikið var hann orðinn eitt helsta fréttaefni viðskiptafjölmiðla heimsins, enda ekki aðeins ungur og ríkur heldur jafnan með gullfallega leikkonu eða aðra fegurðardís upp á arminn.

Fjölmiðlar héldu ekki vatni yfir snilldinni hjá Nat Rothschild. Og tóku að útnefna hann bæði ríkasta, nútímalegasta og snjallasta Rothschild'inn. En Nat Rothschild var bara rétt að byrja. Þrátt fyrir ýmsa óvissu á heimsmörkuðunum var hann bersýnilega orðinn sannfærður um að hrávörugeirinn væri mál málanna. Og nú skyldi veðjað stórt!

Það var á miðju árinu 2010 að Rothschild skellti sér í einn eitt viðskiptaævintýrið og stofnaði fjárfestingafyrirtækið Vallar. Hann gaf fjárfestum kost á að kaupa sig þar inn á genginu 10 og skráði félagið á hlutabréfamarkað í London. Það eina sem var ákveðið um starfsemi Vallar var að fyrirtækið skyldi, undir stjórn Rothschild's, finna áhugaverð og vanmetin námu- eða málmafyrirtæki einhversstaðar úti í heimi og eignast þar dágóðan hlut.

Þannig yrði skapaður nýr námurisi. Og fyrirtækið skyldi verða eitt af þeim stærstu í bresku kauphöllinni. Stefnan var sett á að Vallar yrði brátt komið alla leið í úrvalsvísitöluna FTSE 100 eða það sem oftast er kallað "fútsí".

Metnaðurinn var sem sagt mikill. Og þetta var eitt allra stærsta hlutafjárútboðið í London árið 2010. Skemmst er að segja frá því að útboðið tókst mjög vel. Alls seldust hlutabréf fyrir um 700 milljónir sterlingspunda, sem þýddi að í sjóðum Vallar var nú um milljarður USD. Og það vel að merkja hjá fyrirtæki með engin viðskipti, heldur einungis þá viðskiptahugmynd að fjárfesta einhvers staðar í námu- eða hrávörugeiranum.

Þessar viðtökur voru talsvert umfram væntingarnar hjá Rothschild og félögum hans, sem höfðu ráðgert að ná inn mesta lagi um 600 milljónum punda. Sjálfur lagði Rothschild verulega fjármuni í Vallar og er nú sagður eiga þar 12-14% hlut. Megnið af fjárfestingunni kom þó frá öðrum sem vildu með á vagninn.

Þarna sýndu fjárfestarnir Nathaniel Rothschild mikið traust. Þeir litu sjálfsagt til þess að strákurinn hefur einhver öflugustu og bestu samböndin sem hægt er að hugsa sér - bæði í bankaheiminum og í námu- og hrávörugeiranum. Margir virtust trúaðir á að brátt yrði Nat Rothschild jafn áhrifa- og valdamikill í þessum iðnaði eins og vinir hans Oleg Deripaska hjá Rusal og Ivan Glasenberg hjá Glencore International. Nat Rothschild var einfaldlega að verða heitasta nafnið í City. 

Vallar kaupir Borneó

Nú biðu menn spenntir eftir því hvernig fjármagninu í sjóðum Vallar yrði ráðstafað. Markmiðið hjá Nat Rothschild var að Vallar skyldi fjárfesta í málma- eða námuiðnaðinum fyrir fjárhæð sem næmi á á bilinu 2-7 milljörðum USD. Auk eigin fjár Vallar myndi fyrirtækið fjármagna þetta með lánum frá nokkrum helstu bönkum heimsins.

Sjálfur sagði Rothschild að það væri alveg sérstaklega áhugavert ef unnt yrði að finna góð tækifæri í virðiskeðju stáliðnaðarins. Þetta gat t.d. þýtt að hann væri að horfa til einhvers eða einhverra járnnámufyrirtækja. Og/eða að Rothschild væri að hugsa til orkunnar sem knýr stærstan hluta stáliðnaðarins, þ.e. að hann hygðist kaupa eitthvert af stóru kolavinnslufyrirtækjunum.

Og það leið ekki á löngu þar til pilturinn lét verkin tala. Innan sex mánaða hafði Vallar tilkynnt um kaup á stórum hlut í tveimur af stærstu kolanámufyrirtækjunum austur í Indónesíu.

Það var síðla árs 2010 að Vallar tilkynnti um kaup sín á rúmlega fjórðungshlut í fyrirtækinu Bumi Resources annars vegar og rúmlega 3/4 í Berau Coal hins vegar. Bæði þessi fyrirtæki eru indónesísk og eru með afar umfangsmikla kolavinnslu. Þar er Bumi Resources sýnu stærra, en þetta er stærsta kolavinnslufyrirtækið á Indónesíu. Og þá er ekki verið að tala um neitt smáræði, því Indónesía er eitt af sex stærstu kolaframleiðsluríkjum heimsins. Berau Coal er einnig stórt og mun vera fimmti stærsti kolaframleiðandinn a Indónesíu.

Eins og áður sagði þá er Indónesía einn af stærstu kolaframleiðendum heimsins. Það segir líka talsvert um mikilvægi indónesísku kolanna, að Indónesía er annað af tveimur stærsta kolaútflutningsríkjum veraldar (hitt er Ástralía en þessu tvö lönd hafa skipst þarna á forystunni síðustu árin). Indónesía er því bersýnilega afar þýðingarmikið í að knýja kolaorkuver heimsins og þá einkum og sér í lagi kolaverin í Kína. Og þar með kínverska stáliðnaðinn og kínverska efnahagslífið allt.

Stærstu kolanámur Bumi Resources og Berau Coal eru á hinni fjalllendu, skógivöxnu og gríðarstóru eyju Borneó. Nánar tiltekið á þeim hluta Borneó sem tilheyrir Indónesíu og kallast Kalimantan. Og það er ekki nóg með að þessi tvö kolavinnslufyrirtæki hafi undanfarin ár verið gríðarstórir kolaframleiðendur og útflytjendur. Því undir þéttu laufþykkni frumskóganna á Borneó, sem er talinn vera elsti frumskógur jarðarinnar, er enn að finna mikil og ósnert kolafjöll. Sem bara bíða eftir því að vera skóflað upp og mokað um borð í lestarvagnana sem flytja kolin beinustu leið niðar að sjó, þar sem skipin sigla í stríðum straumi með kolafarmana frá Borneó til Kína.

Vallar var sem sagt talið eiga góða möguleika á að auka framleiðslu Bumi Resources og Berau Coal verulega og það að stuttum tíma. Enda er mat á umhverfisáhrifum framkvæmda og þess háttar vesen lítt að flækjast fyrir framkvæmdasömum mönnum þarna austur á Borneó. A.m.k. ekki ef menn eru með réttu samböndin.

Viðskipti upp á 3 milljarða USD

Það mun hafa verið nokkuð alræmdur bankamaður hjá JP Morgan, Ian Hannam að nafni, sem benti Rothschild á þetta tækifæri í Indonesíu. Hannam hafði vitneskju um að stærstu eigendur þessara tveggja fyrirtækja (Bumi Resources og Berau Coal) ættu í nokkru basli vegna mikilla skulda og gætu haft áhuga á að fá þarna inn nýjan öflugan hluthafa.

Að vísu hafa Indónesar verið nokkuð tortryggnir gagnvart erlendum fjárfestum. Og þá kannski sérstaklega verið á varðbergi gagnvart peningamönnum frá Evrópu, enda var landið á sínum tíma mergsogið af hollensku nýlenduherrunum. En nú kom í ljós að Indónesarnir sem áttu megnið af hlutabréfunum í Bumi Resources og Berau Coal voru barrrrasta mjög spenntir fyrir aðkomu Rothschilds og félaga hans í Vallar.

Vitað var að bæði fyrirtækin voru afar skuldsett og að miklu leyti fjármögnuð með dýrum lánum frá bönkum í SA-Asíu. Hugsanlega hafa stærstu eigendur fyrirtækjanna séð góð tækifæri felast í því að færa eignahaldið yfir í fyrirtæki, sem skráð er í kauphöllinni í London. Þar með kynnu að bjóðast fjölbreyttari fjármögnunarmöguleikar fyrir fyrirtækin.

Og kaupin gengu hratt fyrir sig. Einungis um mánuði eftir að Rothschild fékk ábendingu um þessi indónesísku kolavinnufyrirtæki var búið að undirrita samningana. Hraðinn virðist reyndar hafa verið með nokkrum ólíkindum. Því sagt er að Rothschild hafi aðeins átt tvö fundi með helstu eigendum Bumi Resources og í Berau Coal - annan í Los Angeles og hinn í Songapore - áður en skrifað var undir þennan margmilljarða dollara díl.

Að auki fór Nat Rothschild einn laufléttan flugtúr á einkaþotunni sinni til Borneó að kíkja á stærstu kolanámuna; hina viðfrægu risanámu Kaltim-Prima á austurhluta Borneo. Þeirri ferð mun Rothschild hafa svo lokið með notalegri afslöppun í lúxusvillu aðaleiganda Berau Coal á draumaeyjunni Balí.

Fyrir herlegheitin greiddi Vallar samtals um 3 milljarða USD. Í kaupin fóru svo til allir þeir peningar sem Vallar hafði aflað í hlutafjárútboðinu í London fyrr á árinu. Stærstur hluti fjármögnunar kom þó sem lánsfé, þ.e. sala á skuldabréfum útgefnum af Vallar. Um leið og samningar um söluna voru í höfn, með hinum hefðbundna skemmtilega fyrirvara um fjármögnun, skaust Rothschild til Peking til að útvega aur. Þar brást kínverski risafjárfestingasjóðurinn CIC eða China Investment Corporation strax vel við. Lán Kínverjanna til Vallar vegna kaupanna í Bumi Resources og Berau Coal er sagt hafa numið 1,9 milljörðum USD.

Bumi: Draumur um hrávörurisa

Með þessum viðskiptum varð Vallar í einni svipan risastórt eignarhaldsfélag í tveimur afar stórum kolavinnslufyrirtækjum, sem bæði eru skráð í kauphöllinni í Jakarta á Indónesíu. Þar með mátti í reynd segja að Vallar væri orðið eitt af mikilvægustu kolafyrirtækjum heimsins.

Þessum kaupum Vallar var af sumum lýst sem einstöku tækifæri, enda hefðu indónesísku fyrirtækin undir yfirstjórn Vallar alla burði til að tvöfalda kolaframleiðslu sína í Indónesíu. Þetta gæfi Vallar tækifæri á að verða einn af allra mikilvægasta kolavinnsluframleiðendum heimsins og stærsti kolabirgir Kína. Í þessu sambandi er vert að minna enn og aftur á að ásamt Ástralíu er Indónesía annar af tveimur stærstu kolaútflytjendum heimsins.

Á þeim tíma sem kaupin áttu sér stað, þarna síðla árs 2010, var samanlögð ársframleiðsla fyrirtækjanna tveggja, Bumi Resources og Berau Coal, rétt tæplega 80 milljónir tonna af kolum. Þetta er ekkert mjög langt frá því sem gerist hjá námurisunum Anglo American og BHP Billiton. Nat Rothschild gat því með góðri samvisku sagst hafa skapað eitt stærsta kolavinnslufyrirtæki heimsins. Nú var bara eftir að græða á sköpuninni.

Fyrst var þó nafni Vallar breytt og var fyrirtækið nefnt Bumi. Sem merkir jörð á máli Indónesa. Í einni svipan varð Vallar - sem nú hafði verið umskýrt Bumi - einungis hársbreidd frá því að vera í hópi tíu stærstu kolaframleiðslufyrirtækja heimsins.

Samanlagt verðmæti Bumi Resources og Berau Coal í kauphöllinni í Jakarta haustið 2010 jafngilti um 8 milljörðum USD. Rothschild og félagar voru sannfærðir um að stutt yrði í enn frekari kaup sín í námuiðnaðinum. Og að brátt yrði Bumi einn helsti námururisi heimsins og yrði nefnt í sömu andrá eins og hrávörurisarnir Glencore og Xstrata.

Auðlindirnar á eyju órangútanna

Á þessum tímamótum í nóvember 2010 sagðist Rothschild vera sannfærður um að með því að innleiða vestræna stjórnarhætti hjá þessum indónesísku fyrirtækjum (Bumi Resources og Berau Coal) mætti á skömmum tíma margfalda hagnað þeirra. Og þar með fá alla fjárfestana í Vallar til að brosa út að eyrum. Það stóð sem sagt til að hlutabréfagengið 10, sem var boðið í hlutafjárútboði Vallar í kauphöllinni í London sumarið 2010, myndi brátt æða af stað upp á við.

Eins og fyrr sagði er þarna fyrst og fremst um að ræða kolanámur á eyjunni Borneó. Indónesíski hluti Borneó hefur á skömmum tíma orðið afar mikilvægt námuvinnslusvæði. Sú þróun hefur átt verulegan þátt í því að á einungis aldarfjórðungi hefur þriðjungi alls skóglendis á þessari gríðarstóru og þéttgrónu eyju verið rutt burtu. Þar hefur skógarhögg fyrir timburiðnað haft mest að segja. En síðustu árin hefur kolaiðnaðurinn verið stórtækur í eyðingu skóganna á Borneó.

Það eru þessi frumskógasvæði sem nú eru orðin eitthvert heitasta umræðuefnið í... ekki í Jakarta eða öðrum fjáramálamiðstöðvum SA-Asíu... heldur í fjármálahverfinu í London. Svona teygir elsti frumskógur jarðarinnar nú kræklóttar greinar sínar alla leið inn í hið virðulega City í miðborg Lundúna. Og þar eru menn að hugsa um allt aðra hluti en að hafa en áhyggjur af eyðingu skóga eða búsvæða hins sérkennilega mannapa; órangútans. Framtíð Borneo er kolavinnsla!

Stærsta náman í eignasafni Vallar er svonefnd Kaltim Prima kolanáman, sem venjulega er nefnd KPC (skammstöfun fyrir Kaltim Prima Coal). Kolavinnslan þarna í Kaltim Prima kolanámunni í frumskóginum á Borneó hefur búið til hvorki meira né minna en einhverja allra stærstu holu í heiminum. Náman er talin hafa að geyma nokkra milljarða tonna af vinnanlegum kolum, sem þakka má samþjöppun og rotnun gífurlegs magns af skóglendi sem rekja má tuttugu milljónir ára aftur í tímann.

Á undanförnum árum hafa heilu fjöllin þarna inni í frumskóginum verið skafin burt og stórir dalir verið grafnir inn í hæðirnar. Og enn er af nógu að taka. Þegar Nat Rothschild flaug yfir námuna á árinu 2010 hefur hann vafalítið séð raðir risastórra trukka líkt og iðjusama maura flytja fullfermi sitt af kolum frá námunni og í skip. Hver trukkur tekur um 330 tonn af kolum í hverri ferð! Niður við sjó liggur hafnargarðurinn um 2 km útí sjó þar sem allt að sex flutningaskip geta lagst að í einu og fyllt sig. Áður en siglt er af stað til baka með fullfermi af kolum til Kína eða Suður-Kóreu.

Þegar kaupin voru gerð var þess vænst jafnvel yrði unnt að tvöfalda framleiðslu KPC fyrir árslok 2014. Sem hefði þýtt að heildarframleiðsla Bumi á ársgrundvelli færi úr tæplega 80 milljónum tonna og í um 140 milljón tonn af kolum. En þegar fór að líða á árið 2011 fóru að renna tvær grímur á Rothschild og félaga. Eitthvað virtist rotið í ríki Bumi Resources. Höfðu þeir keypt köttinn í sekknum?

Efasemdir vakna

Á fyrri hluta ársins 2011 virtist felst benda til þess að ættarveldi Rothschild'anna væri ekki lengur bara bankar og fjármálalíf, heldur væri fjölskyldan nú einnig orðin mikilvægur þátttakandi í hrávöru- og orkugeira heimsins. Og að það væri hinum unga og framsýna Nathaniel Rothschild að þakka.

Almennt virtist fjármálaheimurinn taka þessum kaupum Vallar (Bumi) á indónesísku kolaframleiðundunum fagnandi. Þannig lýsti t.a.m. breska fjármálafyrirtækið Liberum Capital þessu sem einstöku tækifæri sem ætti eftir að skapa mikla eftirspurn meðal fjárfesta til að kaupa hlutabréf í Bumi. Í þessu sambandi benti Liberum á að verðið sem Vallar greiddi fyrir herlegheitin jafngilti að hlutfallið EV/EBITDA væri innan við 5!

En það var nú reyndar samt svo að nánustu aðstandendur Nat's Rothschild höfðu strax frá upphafi talsverðar efasemdir um þetta námuævintýri hjá drengnum. Í aðdragandanum að stofnun Vallar á fyrrihluta ársins 2010 hafði Nat reynt að fá föður sinn til að leggja fé í púkkið. En hinn þaulreyndi banka-, fjármálamaður og barón Nathaniel Charles Jacob Rothschild (f.1936) var ekki á þeim buxunum að taka þátt í þessum óáþreifanlegu fjárfestingaáformum sonarins. Karlinn, sem er stjórnarformaður hjá hinum risastóra og árangursríka fjárfestingasjóði RIT Capital Partners, sagði einfaldlega nei takk sonur sæll.

Þarna virðist innsæið ekki hafa brugðist þeim gamla, því fjárfesting Vallar í indónesíska kolaiðnaðinum hefur engan veginn farið á þann veg sem lagt var upp með. Það fór nefnilega svo að í stað þess að þarna yrði til laglegur straumlínulagaður námurisi var útkoman eitraður kokkteill indónesísku yfirstéttarinnar og evrópska fjármálaaðalsins. Og sá kokkteill gæti kostað Rothschild og félaga geysilega fjármuni.

Í sæng með svikahröppum?

Viðskiptunum sem umbreyttu Vallar í Bumi var formlega lokið í apríl 2011. Með tilheyrandi fögnuði og glasaglamri. En skjótt skipast veður í lofti. Varla hafði blekið þornað á pappírunum þegar Rothschild og félagar hans í Vallar áttuðu sig á því að þarna hefðu þeir kannski hlaupið örlítið á sig.

Til að koma dílnum í gegn þurftu Rothschild og félagar að semja við menn sem um áratugaskeið hafa verið með puttana út um allt í indónesísku viðskiptalífi. Þar er annars vegar um að ræða milljarðamæring að nafni Rosan Roeslani (sem var aðaleigandi Berau Coal í gegnum fyrirtæki sitt Recapital Advisors) og hins vegar ein þekktasta og áhrifamesta fjölskyldan í indónesísku viðskiptalífi, sem eru Bakrie-bræðurnir (aðaleigendur Bumi Resources í gegnum fjölskyldufyrirtækið Bakrie & Brothers).

Í Bakrie & Brothers ráða öllu bræðurnir og auðkýfingarnir Aburizal, Nirwan Dermawan og Indra Bakrie. Þar má segja að Aburizal Bakrie (f.1946) sé í fararbroddi. Hann tók nýverið við formennskunni í stjórnmálaflokki hins alræmda og gjörspillta einræðisherra Suharto og verður frambjóðandi flokksins í forsetakosningunum sem fram fara í Indónesíu árið 2014. Með viðskiptunum við Vallar urðu Bakrie & Brothers stærsti hluthafinn í hinu nýja Bumi með 43% hlut. En til að takmarka áhrif þeirra á Bumi var samið um að atkvæðamagn Bakrie í stjórninni skyldi vera 29,9%. Á móti fékk Bakrie réttinn til að útnefna þrjá mikilvægustu stjórnendur fyrirtækisins; nefnilega stjórnarformanninn, forstjórann og fjármálastjórann.

Bakrie & Brothers eru að auki í nánu viðskiptasambandi við landa sinn Roeslani, sem ræður yfir 13% hut í Bumi. Þetta viðskiptasamband er svo náið að fjármálaeftirlitið í Bretlandi hefur bannað að Roeslani hafi atkvæðisrétt um málefni Bumi (vegna kaupsamningsákvæða um að atkvæðisréttur Bakrie-bræðranna takmarkist við 29,9%). Það breytti því þó ekki að það var frá upphafi augljóst að Bakrie-bræðurnir myndu nánast ráða öllu því sem þeir vildu um stefnu og rekstur Bumi.

Það eru sem sagt engir smákóngar sem Nat Rothschild lagði traust sitt á með viðskiptunum sem gerðu Vallar að Bumi. Þarna er, sem fyrr segir, um að ræða einhverja áhrifamestu fjölskylduna í þessu gríðarlega fjölmenna ríki. En það var líka alkunnugt að þó svo Bakrie-bræðurnir séu afar umsvifamiklir í indónesísku atvinnu- og stjórnmálalífi, þá stendur fjármálaveldi vart á mjög traustum grunni. Eftir Asíukreppuna í lok 20. aldar og fjármálakreppuna sem skall á heiminum árið 2008 er viðskiptaveldið kennt við Bakrie nefnilega þjakað af óheyrilegum skuldum. Segja má að Bakrie-bræðurnir hafi náð að halda sér á floti með fáheyrðum lántökum og þá einkum og sér í lagi frá kínverskum bönkum sem hafa lánað þeim óspart en á himinháum vöxtum.

Það er reyndar athyglisvert að þegar nánar er að gáð virðast viðskiptaumhverfið á Indónesíu (a.m.k. það sem tengist Bakrie-bræðrunum) minna um margt á það sem gerðist hér á Íslandi fyrir hrun. Viðskiptaveldi bræðranna og viðskiptafélaga þeirra einkennist af flóknu kerfi krosseignatengsla og miklum fjölda eignarhaldsfélaga og í viðskiptum bræðranna hafa skuldsettar yfirtökur verið áberandi. Munurinn er bara sá að Indónesía er jafnan flokkuð sem afar spillt viðskiptaumhverfi, en Ísland þótti til fyrirmyndar.

Af einhverjum furðulegum ástæðum sáu Rothschild og félagar hans litla eða jafnvel enga hættu felast í geysilegri skuldsetningu Bumi Resources og flestum ef ekki öllum öðrum fyrirtækjum sem tengjast fjármálaveldi Bakrie-bræðranna. Sama má segja um fyrirtæki Roeslani's. Það er a.m.k. augljóst að Rothschild horfðist ekki í augu við þessa áhættu fyrr en um seinan. Og það þrátt fyrir að spillingin í indónesísku viðskiptalífi sé alræmd og landið fái jafnan hroðalega einkunn í öllum skýrslum og samanburðarkönnunum á spillingu landa. 

Draumurinn breyttist í martröð

Hugsunin með kaupum Vallar á kolanámunum í Indónesíu var ætíð sú að bæta stjórnunarhætti og innleiða meiri skilvirkni í rekstri fyrirtækjanna. En þegar á reyndi var alls ekki auðsótt mál að ná fram breytingum. Æðstu stjórnendur fyrirtækisins, sem sátu í skjóli Bakrie-bræðranna, reyndust langt í frá viljugir til að hlusta eða taka mark á Rothschild.

Það var reyndar svo að jafnvel áður en Vallar varð til hafði lengi verið uppi sterkur orðrómur um að þar sem Bakrie-bræðurnir færu um væri víða pottur brotinn. Enda komu brátt upp vísbendingar um að sitthvað í bókhaldi Bumi Resources þyldi illa dagsljósið. Eftir því sem Rothschild skoðaði málið betur jukust grunsemdir hans um að misfarið hafi verið með hundruð milljóna ef ekki heilan milljarða dollara úr sjóðum Bumi Resources.

Þegar Nat Rothschild varð var við að eitthvað undarlegt væri sennilega á seyði fór hann auðvitað að verða nokkuð órólegur. Það var jú hann sem hafði stofnað Vallar og verið lykilaðilinn í að fjárfesta í indónesísku fyrirtækjunum. Hann átti frá upphafi sæti í stjórn Bumi, enda stofnandi fyrirtækisins og einn af stærstu hluthöfum þess. En þegar Rothschild byrjaði að spyrja krefjandi spurninga í stjórn Bumi komst hann ekkert áleiðis.

Indónesinn Samin Tan, sem er stjórnarformaður Bumi og er útnefndur af Bakrie-bræðrunum, stóð sem veggur gegn athugasemdum og tillögum Rothschild. Og meirihluti stjórnarinnar studdi Tan. Bæði Tan og Bakrie-bræðurnir eiga vel að merkja ættir að rekja til ráðandi stétta á eyjunni Súmötru og eru tengdir nánum böndum.

Fljótlega eftir að kaupin voru um garð gengin fór að bera á miklum afskriftum hjá Bumi Resources. Fréttir þar um og orðrómur um mikil átök í stjórn Bumi leiddu brátt til þess að hlutabréfaverð í fyrirtækinu tók að lækka hratt. Í desember sem leið (2012) hafði hlutabréfaverið fyrirtækisins fallið um meira en 80%! Þ.e. frá skráningunni sumarið 2010. Draumur Rothschild's um nýjan námurisa var að breytast í martröð.

Til að bæta gráu ofan á svart sögðu nú Bakrie-bræðurnir að aðkoma Vallar hefði engu skilað nema vandræðum og lögðu fram þá tillögu að þeir myndu kaupa til baka úr Bumi aeign félagsins í Bumi Resources. Eðlilega nýttu þeir sér verðmiðann sem hlutabréfaverðið á Bumi gaf tilefni til. Tilboðið þýddi að Bumi myndi selja þeim kolanámurnar (þ.á.m. risanámuna KTC) á verði sem samsvarar því að hluthafar Bumi fái rétt u.þ.b. helming af upphaflegri fjárfestingu sinni. Nema Bakrie-bræðurnir sem myndu koma út úr viðskiptunum nálægt því á sléttu!

Í þokkabót gagnrýndi Samin Tan það harðlega að Rothschild hafði krafið Bumi um greiðslu á reikningum vegna einkaþotunnar sinnar, sem hljóðuðu alls upp á um 5 milljónir USD. Þessi kostnaður vegna einkaþotunnar var að sögn Rothschild til kominn vegna kaupanna á indónesísku fyrirtækjunum, enda hafði Rothschild þeyst víðsvegar um heiminn til að koma dílnum á og fjármagna kaupin. Og þetta væri kostnaður sem Bumi ætti að endurgreiða honum.

Tan benti á að nær væri að Rothschild skilaði 10 milljóna USD þóknuninni sem hann fékk fyrir að koma viðskiptunum á milli Vallar og Bakrie-bræðranna. Tan sagði Rothschild hafa valdið öllum hluthöfum Bumi miklum vonbrigðum og ef hann ætlaði sér að fara í misskilið stríð við stjórnendur Bumi myndi það einungis auka tjónið enn frekar.

Þar að auki sagði Tan að ekki hægt að kenna stjórnendum Bumi um þá óvæntu lækkun sem orðið hafði á kolaverði. Sú verðlækkun hefði komið flestum í opna skjöldu og væri meginástæðan fyrir erfiðleikum hjá Bumi Resources og þar með hjá Bumi. Úr því sem komið væri, væri eina vitið að vinda ofan af viðskiptunum og taka tilboði Bakrie-bræðranna.

Mesta kaldhæðnin er þó kannski sú að helsti ráðgjafi Tan og Bakrie-bræðranna í þessum deilum er einn af bönkum Rothschild-fjölskyldunnar! Þar er á ferðinni franskur banki sem kallast NM Rothschild og er undir stjórn fjarskylds frænda Nat Rothschild; David de Rothschild, sem er franskur barón (f.1942).

Báðir eru þeir frændurnir að sjálfsögðu afkomendur fjölskyldufóðursins og upphafsmanns fjármálveldis ættarannir, en sá var þýski gyðingurinn Mayer Amschel Rothschild (1744-1812). Og gaman að bæta því við að umræddur David de Rothschild á einnig sæti í stjórn demantarisans De Beers, sem Orkubloggið hefur sagt nokkuð ítarlega frá. En fjármunirnir sem lögðu grunnin að De Beers komu einmitt að miklu leyti frá Rothschild-fjölskyldunni. Skemmtilegt.

Stríðsástand milli Rothschild og Bakrie & Tan

Nú var Nat Rothschild nóg boðið, enda hann og aðrir stofnendur Vallar búnir að tapa um 800 milljónum USD af því fjármagni sem þeir settu í fyrirtækið. Nú skyldi látið sverfa til stáls.

Hann sagði sig úr stjórn Bumi, skrifaði harðort bréf til stjórnarformannsins þar sem hann fordæmdi stjórnarhætti fyrirtækisins og krafðist aðalfundar. Þar skyldu hluthafar eiga kost á að kjósa um tillögu hans um þess efnis að víkja 12 af 14 stjórnendum fyrirtækisins og hefja formlega rannsókn á viðskiptaháttum innan Bumi Resources.

Hugsunin þarna virðist í reynd vera sú að koma upphaflegum áætlunum í framkvæmd. Þ.e. að innleiða vestræna og vonandi skilvirkari stjórnarhætti innan fyrirtækjanna. En jafnvel þó svo Rothschild myndi ná þessu fram er ekki víst að björninn væri unnin. Nái hann að reka Tan og félaga hans burt frá Bumi sjá hluthafar fyrirtækisins fram á að upp muni rísa áratugalangt tímabil málaferla milli Bumi og Bakrie-bræðranna. Og þá er ekkert sérlega skemmtilegt að hugsa til þess að brátt kunni einn bræðranna að vera orðinn forseti þessa risastóra ríkis (Indónesar er alls um 240 milljónir og þar með fjórða fjölmennasta ríki heimsins).

Það er sem sagt svo að jafnvel menn úr hópi hluthafa Bumi sem telja að málstaður Rothschild sé góður álíta ekki endilega að besta leiðin sé að láta hart mæta hörðu. Tjónið sé orðið - og skynsamlegast sé að kyngja því áður en það verði ennþá meira og verra. Þar að auki eru margir málsmetandi menn í bresku fjármálalífi sem álíta að Bumi sé greinilega fyrirtæki sem ekki eigi heima í kauphöllinni í London. Það muni sverta og jafnvel stórskaða ásýnd kauphallarinnar og best sé að losna sem fyrst við allt þetta rugl úr hinu virðulega City.

Eftir að vandræðin og átökin hjá Bumi urðu lýðnum ljós hafa sífellt fleiri komið fram og sagt að Nat Rothschild hafi farið of hratt í kaupin á indónesísku fyrirtækjunum. En það er auðvelt að vera vitur eftir á. Kannski hefði Vallar átt að sýna meiri varfærni og óneitanlega virðist það sem kallast due diligence eða áreiðanleikakönnun hafa verið í skötulíki. En hafa ber í huga að Nat Rotchschild gat ómögulega séð fyrir þann nokkuð óvænta hægari vöxt sem varð í kínversku efnahagslífi á árunum 2011-12.

Sá slaki olli því að kolaverð lækkaði umtalsvert og það var afleitt fyrir hin skuldsettu fyrirtæki Bakrie-bræðranna. Röð veðkalla skall á bræðrunum og það þoldu þeir litlu betur en þegar íslenskir bankar hættu að fá áskrift að lánum erlendis frá. Afleiðingin var ólga á verðbréfamarkaðnum í Jakarta og fyrirtæki eins og Bumi Resources vou skyndilega í verulegum vandræðum.

Rothschild situr undir harðri gagnrýni

Auk þess að hafna öllum beiðnum Rothschild's um innri rannsókn og nánari upplýsingar um fjármuni fyrirtækisins stráði stjórnarformaður Bumi salti í sárið með því að minna á að Rothschild hafi fengið milljónir dollara í bónus fyrir það eitt að koma kaupunum á. Nú þegar hlutabréfaverðið í Bumi hafi fallið stórlega ætti Nathaniel Rothschild að líta í eigin barm og viðurkenna að hann hafi lofað meðfjárfestum sínum alltof miklu.

Jamm - það vantar ekki ásakanirnar á báða bóga í Bumi. Bretarnir úr Eton og félagar þeirra hafa með skelfingu þurft að horfa upp á peningana sína sem fóru í Vallar fuðra upp á hlutabréfamarkaðnum í London. Dollaramilljarðurinn sem upphaflegu fjárfestarnir lögðu í Vallar er skroppinn saman í skitnar 200 milljónir dollara eða þar um bil; hlutabréfin hafa sem sagt fallið um u.þ.b. 80% og hreint ekki góðar horfur á að úr rætist að neinu marki.

Það er svo sannarlega ekki tekið út með sældinni að vera vellauðugur breskur aðalsmaður með stóra drauma. Eftir því sem óveðursskýin hafa hrannast upp yfir Bumi hefur sífellt meiri gagnrýni komið fram á Nat Rothschild. Sumir segja hann hafa sýnt svívirðilegt dómgreindaleysi, meðan aðrir eru hógværari og lýsa ákvörðuninni um að kaupa hlut í indónesísku fyrirtækjunum sem einfeldningslegri (naive).

Nat Rothschild hefur þó enn neitað að gefast upp. Það er kannski til marks um hversu miklu þetta skiptir Rothschild, að nýverið mætti hann í sitt fyrsta viðtal hjá einum af stóru viðskiptafréttamiðlunum! Og hann er íðilfagur breski yfirstéttarhreimurinn. Rothschild segir að það væri fáheyrt að stjórn Bumi og hluthafar félagsins myndu samþykkja tilboð Bakrie-bræðranna án þess að fyrst fari fram rannsókn á viðskiptaháttum Bumi Resources síðustu árin. Þar að auki sé svívirðilegt af stjórnaformanni Bumi að vilja samþykkja tilboð sem feli það í sér að einn hluthafi, þ.e. Bakrie & Brothers, komi nánast á sléttu út úr viðskiptunum með Bumi Resources. Meðan aðrir hluthafar Bumi muni tapa næstum 60% af upphaflegri fjárfestingu sinni.

Nat Rothschild er ekki tilbúinn til að kyngja þessu. Hann álítur að hluthafar Bumi geti náð mun meiru af fjárfestingu sinni til baka með því að hreinsa til í fyrirtækjunum tveimur. Þar sé lykilatriðið að miklar breytingar verði gerðar á stjórn og stjórnendateymi Bumi. Rothschild vill skipta um 12 af 14 stjórnendum fyrirtækisins og þar á meðal Samin Tan. Í framhaldinu verði m.a. ráðist í ítarlega rannsókn á Bumi Resources og reynt að endurheimta fjármuni sem Rothschild álítur að þar hafi verið misfarið með.

Aðalfundurinn 21. febrúar

Þarna berast nú á banaspjótum annars vegar ein auðugasta og valdamesta fjölskyldan á Indónesíu og hins vegar nokkrir evrópskir fjárfestar undir forystu hins unga bankamanns Nataniel's Rothschild. Rothschild hefur undanfarna tvo mánuði undirbúið sig af kappi fyrir hluthafafundinn hjá Bumi, sem fram á að fara á morgun (21, febrúar). Í stað hinna óhæfu stjórnenda (að hans mati) hefur hann komið saman öflugu teymi sem hann vill að taki við að stýra Bumi.

Þar á meðal er Brock Gill; bráðungur Kanadamaður sem Rothschild vill að taki við sem forstjóri Bumi. Gill er einungis 32já ára, en hefur engu að síður mikla reynslu af því að stýra stórum námuverkefnum á erfiðum svæðum í A-Asíu.

Þar er helst að nefna farsæla uppbyggingu hans á stórri gull- og koparnámu í Góbí-eyðimörkinni í Mongólíu. Náman sú kallast Oyu Tolgoi og þar hefur undanfarin ár verið fjárfest fyrir nokkra milljarða dollara til að koma vinnslunni gang. Og flestum ber saman um að þar hafi tekist afar vel til undir stjórn Brock Gill.

Gill er að vísu svo ungur að hann er lítt þekkt nafn í námuheiminum. En kannski hefur Nat Rothschild þarna náð að finna rétta manninn til að koma Bumi upp úr svartholinu. Það ætti að ráðast á hluthafafundi Bumi núna á morgun hvernig fer með tillögu Nat Rothschild um að skipta um stjórnendateymi í fyrirtækinu.

Flækjustigið er skelfilega hátt

En jafnvel þó svo Rothschild næði að hreinsa til í stjórn Bumi og skipta um helstu stjórnendurna, þá er nær útilokað að átta sig á því hvað gerist í framhaldinu. Ef Rothschild vinnur kjörið virðist að vísu ljóst að þá verður unnt að ganga í það að grafast fyrir um hver sé raunveruleg staða indónesísku fyrirtækjanna. En bent hefur verið á að slíkar aðgerðir muni einungis leiða til langvarandi málaferla, sem muni taka fjöldamörg ár. Og að það muni bara tefja enn meira fyrir því að Bumi verði betur rekið fyrirtæki og henti þess vegna alls ekki hagsmunum hluthafanna.

Aðrir benda á að eina vitræna leiðin út úr vandanum, ef Rothschild nær sínu fram, sé að Bumi kaupi Bakrie-bræðurna út. Það myndi kalla á all svakalega fjármögnunarþörf; hugsanlega nálægt 4 milljörðum USD. Það er fremur vafasamt að Rothschild og félagar hans gætu fjármagnað slík kaup nú um stundir.

Grípa Kínverjarnir tækifærið?

Kannski er líklegasta niðurstaðan allt önnur en þeir möguleikar sem hér hafa verið raktir. Nefnilega sú að lánadrottnar Bakrie-bræðranna klippi á þennan að því er virðist óleysanlega hnút. Þ.e. að þer leysi einfaldlega til sín eignarhlut Bakrie-bræðranna í Bumi upp í þær gríðarlegu skuldir sem hvíla á fyrirtækjum bræðranna.

Það myndi sennilega þýða að stærsti hluthafinn í Bumi yrði hinn risastóri kínverski fjárfestingasjóður CIC eða China Investment Corporation. Sjóðurinn sá, sem er í eigu kínverska ríkisins, á milljarða dollara útistandandi hjá fyrirtækjum Bakrie-bræðranna. Og sennilega hentar það kínverskum stjórnvöldum ekkert mjög illa að eignast stóran hlut í helstu kolanámunum í Indónesíu.

Það hefur reyndar furðulítið verið minnst á þessi miklu tengsl CIC og Bakrie-bræðranna í fjölmiðlaskrifunum um átökin um Bumi. En í huga Orkubloggarans virðist alls ekki útilokað að niðurstaðan verði á þessum nótum. Stóra spurningin yrði þá auðvitað sú hvernig Kínverjum og breskum aðalsmönnum tækist í sameiningu að stjórna kolavinnslufyrirtækjum á Borneó? Og það mögulega eftir hörð átök við mann, sem brátt kann að taka við forsetaembættinu á Indónesíu! Það yrði varla vinsamlegasta viðskiptaumhverfi í heimi. 

Einhver sem vill kaupa í Bumi?

Já - þetta er æsispennandi. Og ef einhverjir lesendur Orkubloggsins eiga fáein sterlingspund og vilja geta kallað Nat Rothschild viðskiptafélaga sinn, þá er ennþá tækifæri til að nálgast hlutabréf í Bumi í kauphöllinni í Lundúnum. Hvort slík fjárfesting yrði arðsöm er aftur á móti ómögulegt að fullyrða nokkuð um.

Orkubloggarinn biður svo sannarlega spenntur eftir morgundeginum. Ekki síður spennandi er hvort einhver lesandi Orkubloggsins hefur haft þolinmæði til að lesa alla leið hingað!

Þess má að lokum geta, að allra síðustu dagana hafa orðið ýmsar vendingar í hluthafahópi Bumi. Og flestar benda þær vendingar til þess að minni líkur en meiri séu á því að ljúflingurinn Nat Rothschild nái sigri í atkvæðagreiðslunni á morgun. Það væri auðvitað leitt fyrir piltinn. En spyrjum að leikslokum. 

Járnöldin síðari

Steinöld, bronsöld, járnöld. Allur sá góði tíma á að vera löngu liðinn. Járnöldin er sögð hafa runnið sitt skeið á enda hér í Norðrinu fyrir rúmum þúsund árum og í Austrinu fyrir um tvö þúsund árum.

En það er engu líkara en að járnöldin sé skollin á að nýju og það út um allan heim. Því líklega hefur engin málmur né önnur hrávara upplifað aðra eins geggjaða eftirspurn síðustu árin eins og járn. Það er því svo sannarlega orðið tímabært að Orkubloggið taki þennan merka málm til sérstakrar umfjöllunar.

Járn er einkum mikilvægt vegna stálvinnslu

Eins og allir vita er járn eitt frumefnanna. Járn er einkum nýtt til stálframleiðslu og því algert grundvallarefni í iðnaðarsamfélögum nútímans. Stál er t.a.m. mikilvægt við smíðar á skipum, bifreiðum og flugvélum. Og geysimikið af stáli er notað við byggingu háhýsa, hraðbrauta, flugvalla, stórskipahafna og í flestum öðrum stærri byggingaframkvæmdum. Svo fátt eitt sé talið.

Stál er að uppistöðu til járn sem inniheldur smávegis kolefni og önnur efni sem gera það sterkara og endingabetra. Allt byrjar þetta á því að járnið er grafið úr jörðu. Til þess eru oftast notaðar risastórar skurðgröfur og eftir atvikum sprengingar til að losa um bergið. Það er svo mulið og grófhreinsað, þ.a. eftir verður mulningur með háu járninnihaldi. Sem kallaður er járngrýti (iron ore á ensku).

Langmest af járngrýti heimsins er nýtt til stálframleiðslu eða meira en 95%. Feiknastórir vörubílar, flutningalestar og skip flytja járngrýtið frá námunni til vinnslu, þ.e. í málmbræðsluna. Sú bræðsla er forstigið í stálframleiðslu; til að framleiða stál þarf yfirleitt aðra bræðsluumferð. Þetta er að vísu nokkur einfölduð mynd á ferlinu, en ætti að gefa lesendum hugmynd um hvernig stál verður til. Sjálf málmbræðslan á sér oft stað þúsundir km frá járnnámunni; t.d. flytur Kína inn geysilegt magn járngrýtis frá löndum eins og Ástralíu, Brasilíu, Indlandi og Suður-Afríku.

Járnið sem er afurð fyrstu bræðslunnar á járngrýtinu er kallað hrájárn (pig iron á ensku). Hrájárn er ávallt bara millistig í frekari vinnslu, sem langoftast er stálvinnsla. Einnig er unnið talsvert af steypujárni (cast iron á ensku), sem inniheldur mun meira kolefni en stálið. En það er sem sagt stáliðnaður heimsins sem skapar nær alla eftirspurnina eftir járngrýti.

Járn er algengt - en líka mjög eftirsótt

Járn finnst mjög víða, enda er þetta eitt algengasta frumefnið á jörðinni. Mesta járnnámuvinnslan á sér auðvitað stað þar sem magnið af járni er mest og aðgengilegast. Þar skiptir miklu hversu hátt hlutfall járns er í jarðlögunum, en það er mjög misjafnt.

Fjölmörg lönd búa yfir mikilli og langri reynslu af vinnslu járngrýtis. Í sumum þeirra er svo mikið magn af járni í jörðu að járngrýtið er afar mikilvæg útflutningsvara fyrir viðkomandi lönd. Stærstu útflytjendurnir eru Ástralía, Brasilía, Indland og Suður-Afríka. Einnig skipta hér verulegu máli mörg önnur framleiðsluríki, eins og t.d. Kanada, Kazhakstan, Íran, Rússland, Svíþjóð og Úkraína.

Eftir því sem æ meira járn hefur verið grafið úr jörðu hefur eðlilega orðið erfiðara að finna ný námusvæði með háu hlutfalli járns. Það er ein skýring þess að menn fara á sífellt fjarlægari og óaðgengilegri slóðir í leit sinni að góðum járnnámum.

Flestir setja sennilega járn og stál fyrst og fremst í samhengi við stóriðnaðarsamfélög Vesturlanda. Og eru þá minnugir iðnbyltingarinnar í Englandi, járn- og kolavinnslusvæðanna á mörkum Frakklands og Þýskalands (sem líklega voru ein helsta ástæða beggja heimsstyrjaldanna) og iðnaðaruppbyggingar Bandaríkjanna. Í dag er það þó ekki heimur kapítalismans sem er miðpunktur járn- og stálframleiðslunnar, heldur kommúnistaríkið Kína.

Hamar og sigð verða ekki byggð... nema hafa járn og stál

Til skamms tíma var mestu stálnotkunina að finna í Bandaríkjunum og hún t.a.m. margfalt meiri en stálnotkun Breta, Þjóðverja, Indverja eða Kínverja. En svo gerðist það allt í einu undir lok 20. aldar að byggingaframkvæmdir í Asíu og sérstaklega í Kína tóku að vaxa mjög hratt. Það var upphafið að þróun sem á undraskömmum tíma hefur gert Kína að mesta stálnotanda heimsins.

Á 10. áratugnum varð hreint ótrúleg aukning á notkun sements í Kína. Svo um eða upp úr aldamótunum 2000 tók stálnotkun Kína einnig að aukast mikið. Og nánast áður en menn vissu hvaðan á þá stóð veðrið hafði Kína margfaldað stálnotkun sína og var orðinn stærsti markaður heimsins fyrir stál. Samhliða þessu jókst járnnotkun Kínverja mikið, enda stór hluti af öllu stálinu framleitt úr járngrýtinu í stáliðjuverum í Kína.

Þessi skyndilega aukning á eftirspurn Kína eftir járngrýti hafði margvísleg áhrif. Jafnvel þó svo Kína búi yfir meira af járni í jörðu en nokkurt annað land í heiminum, jókst nú innflutningsþörf Kína á járngrýti hratt. Einnig jókst mjög bæði notkun Kínverja og innflutningur þeirra á kolum, enda eru flest kínversku stáliðjuverin knúin með raforku frá kolaorkuverum.

Það er sem sagt gríðarleg aukning í stálnotkun Asíubúa (einkum Kínverja) sem er helsta orsökin fyrir járnævintýrinu sem staðið hefur yfir í heiminum síðasta áratuginn. Sú mikla eftirspurn hefur m.a. valdið fordæmalausum verðhækkunum á járni. Verð á járngrýti hefur margfaldast á undraskömmum tíma, en um leið hafa verðsveiflurnar líka orðið miklu meiri en var.

Miklar hækkanir á járngrýti hafa valdið því að fyrirtæki sem vinna járngrýti úr jörðu hafa blómstrað. Það er til marks um þessa þróun hvernig t.d. risafyrirtækið Rio Tinto hefur stóraukið tekjur frá járnnámunum sínum, meðan t.d. álframleiðslan hefur skilað sífellt minni hluta af tekjum fyrirtækisins (Rio Tinto er eigandi Rio Tinto Alcan, sem er einmitt með starfsemi í Straumsvík). Og sennilega ætlar Rio Tinto að veðja ennþá meira á járnið á næstu árum. Því nýverið skipti fyrirtækið um forstjóra og setti yfirmann járnvinnslu Rio Tinto í það sæti, en rak þann sem lagt hafði sérstaklega mikla áherslu á álið.

Kína notar nú um 60% af öllu járngrýti sem framleitt er í heiminum 

Ný járnnámuverkefni taka alltaf nokkuð mörg ár og þau kosta oftast nokkra milljarða dollara og jafnvel tugi milljarða dollara. Miðað við hversu nýjar járnnámur eru tímafrek verkefni er hreint með ólíkindum hvað framleiðslan á járngrýti (og stáli) hefur aukist hrátt á stuttum tíma. Þessi gríðarlega fjárfesting í nýjum járnnámum út um allan heim er fyrst og fremst knúin áfram af eftirspurninni frá Kína. 

Ekki er ofsagt að Kína hafi á örskömmum tíma umturnað járnmörkuðum heimsins og skapað einhver mestu milliríkjaviðskipti sem orðið hafa í gjörvallri veraldarsögunni. Á undaförnum árum hefur sennilega engin önnur hrávara jafnast á við umfangið á járnviðskiptunum, nema ef vera skyldi olíumarkaðurinn.

Námuvinnsla í heiminum öllum skilar nú um 2,9 milljörðum tonna af járngrýti á ári. Af öllu því magni nota Kínverjar um 1,8 milljarða tonna. Kína sjálft framleiðir nú um 1,3 milljarða tonna árlega af járngrýti. Nú er því svo komið að Kínverjar nota rúmlega 60% af öllu járni sem framleitt er í heiminum!

Þetta er gjörólíkt því sem er t.d. í olíuiðnaðinum. Þar er Kína að vísu orðið næststærsti olíuneytandi veraldarinnar - á eftir Bandaríkjunum. En Kína stendur ennþá langt að baki Bandaríkjunum í olíuneyslu, sem notar um helmingi meiri olíu en Kína. Það má því segja að meðan Bandaríkin eru mesti olíusvolgrari heimsins, þá er Kína langstærsti járnbelgurinn. 

Það segir talsvert um hreint ótrúlega aukningu Kína á notkun járngrýtis að fyrir um áratug nam notkun þeirra á bilinu 20-25% af öllu járngrýti sem notað var í heiminum (Kínverjar eru einmitt um 20% af mannkyni öllu). En, sem fyrr segir, er þetta hlutfall Kínverja í notkun á járngrýti nú komið yfir 60%.

Þessi hlutfallslega aukning (úr 20% í 60%) á um áratug virðist kannski í fyrstu vera u.þ.b. þreföld. En í reynd er aukningin miklu meiri, því á þessum áratug hefur heimsframleiðsla á járngrýti stóraukist. Staðreyndin er sú að á einungis um áratug hefur notkun Kína á járngrýti sexfaldast. Þ.e. farið úr um 300 milljónum tonna á ári og í um 1,8 milljarða tonna.

Stóraukin eftirspurn stáliðjuvera í Kína eftir járngrýti er meginástæða þess að á um tíu árum hefur árlegur meðalvöxtur (CAGR) á notkun járngrýtis í heiminum verið á bilinu 6-7% á ári. Árlegur meðalvöxtur Kína á innfluttu járngrýti undanfarin ár hefur þó verið miklu meiri eða vel á þriðja tug prósenta (um 23%).

Innflutningsþörf Kína á járngrýti hefur margfaldast

Jafnvel þó svo ekkert land grafi jafn mikið járngrýti úr jörðu eins og Kína, þá hefur kínverska efnahagsævintýrið, sem fyrr segir, kallað á geysilega innflutning Kínverja á járngrýti. Í dag flytur Kína inn um 700 milljónir tonna af járngrýti á ári. Kína flytur líka talsvert af járngrýti út eða um 200 milljónir tonna. Árleg nettóþörf Kína fyrir innflutt járngrýti er því nú um 500 milljónir tonna. Allar eru þessar tölur síbreytilegar, en þetta eru þær nýjustu sem bandaríska landfræðistofnunin (USGS) hefur gefið upp.

Á skömmum tíma varð Kína sem sagt ekki aðeins stærsti framleiðandi heims að járngrýti, heldur líka stærsti innflytjandinn á þessari mikilvægu náttúruauðlind. Meðan notkun Kínverja á járngrýti sexfaldaðist náði Kína einungis að u.þ.b. þrefalda innanlandframleiðsluna á járngrýti. Innflutningsþörfin hefur því farið hratt vaxandi - jafnvel hraðar en nokkurn óraði fyrir.

Fyrir um áratug framleiddi Kína um 200 milljónir tonna af þeim 300 milljónum tonna af járngrýti sem þjóðin notaði. Innflutningurinn þá nam því um 100 milljónum tonna eða þriðjungi af notkun Kínverja á járngrýti. Í dag flytur Kína, sem fyrr segir, inn um 700 milljónir tonna, þ.a. á einum áratug hefur innflutningur Kínverja á járngrýti sjöfaldast! Þetta hefur eðlilega skapað geysilega eftirspurn eftir járngrýti í öðrum framleiðslulöndum.

Ekki er lengra síðan en 2003 að Kína varð stærsti innflytjandi heims á járngrýti (fór þá fram úr Japan). Og vöxturinn í innflutningi Kína hefur haldið áfram og það þrátt fyrir gríðarlega aukningu í innanlandsframleiðslu Kína á járngrýti. Þessi magnaða aukning fjölmennasta ríkis heims í stálframleiðslu og notkun á járni hlýtur að vera eitt af risaskrefum mannkynssögunnar. Og gefur svo sannarlega tilefni til að tala um að járnöldin síðari sé runnin upp. 

Verður járn og stáltoppnum náð 2025?  Eða fyrr?  Eða seinna? 

Horfur eru á að þessi mikla þörf Kína fyrir innflutt járngrýti eigi enn eftir að aukast verulega. T.d. spáir námurisinn BHP Billiton því að árið 2015 verði innflutningur Kína á járngrýti nálægt milljarði tonna. Sem kallar á ennþá meiri járnvinnslu um allan heim og fjárfestingar í námum, höfnum og bræðslum. Þær fjárfestingar hlaupa á hundruðum milljarða USD.

BHP Billiton álítur að notkun Kína á járngrýti muni halda áfram að aukast nokkuð hratt allt fram yfir 2015. Þá muni fara að hægja verulega á aukningunni og um 2025 muni Kína og heimurinn ná hámarki sínu í notkun á járni. Og að þá verði notað vel rúmlega helmingi meira járngrýti í heiminum en gert er í dag.

Sjálft stefnir BHP Billiton að því að tvöfalda framleiðslu sína á járngrýti fram til 2020. Þ.e. auka framleiðslu sína um 150 milljónir tonna. Og svo bæta við öðrum 150 milljónum tonna fyrir 2030 eða svo! Þarna horfir fyrirtækið fyrst og fremst til meiri járnnámuvinnslu í Ástralíu. Og að mest af aukningunni verði flutt beint til Kína.

Allar spár um það hversu Kína (eða heimurinn) muni nota mikið af járngrýti eða stáli í framtíðinni eru auðvitað afar óvissar. En menn hafa leikið sér að því að bera saman stálnotkun og verga landsframleiðslu (GDP) ríkja og telja sig þá sjá ákveðna fylgni eða tengsl. Og að niðurstaðan sé sú að jafnvel þó svo stálnotkun Kína muni etv. brátt staðna eða ná jafnvægi, muni sú mikla notkun Kína á stáli haldast í ekki aðeins mörg ár heldur marga áratugi. Þetta þýði að jafnvel þó svo Kína næði brátt jafnvægi í stálnotkuninni, muni það jafnvægi viðhaldast í marga áratugi. Það myndi m.a. kalla á geysimikinn innflutning á járngrýti um langa framtíð. 

Annar skemmtilegur samanburður er hversu mikið hver maður notar af stáli (þ.e.a.s. stálnotkun iðnaðarþjóða miðuð við fólksfjölda). Í dag er árleg stálnotkun hvers jarðarbúa að meðaltali rúmlega 200 kg af stáli. Allra mestu iðnríkin (þ.e. þau lönd þar sem mesti stáliðnaðurinn er) nota á bilinu 500-1000 kg af stáli árlega per capita. Þarna eru lönd eins og Suður-Kórea og Taiwan í fararbroddi, bæði nokkuð nálægt hámarkinu. Japan, Kanada og Þýskaland eru líka dæmi um lönd sem framleiða á bilinu 500-1000 kg af stáli per capita, en eru öll nálægt neðri mörkunum.

Það voru Bandaríkin sem fyrst fóru yfir 500 kg markið (per capita). Eftir langa sögu mikillar stálnotkunar þar í landi hefur notkun Bandaríkjamanna nú minnkað verulega og er nú rétt undir 300 kg per capita á ári. Það sem er athyglisvert er að þessi sögulegi samanburður sýnir að ríki sem fer yfir 500 kg per capita í árlegri stálnotkun virðist venjulega vera yfir þeim mörkum í ca. 30-50 ár (sjá glæruna hér til hliðar, sem er frá Rio Tinto). 

Allt fram á árið 2012 var Kína undir þessum mörkum. Bráðabirgðatölur vegna 2012 benda aftur á móti til þess á á því ári hafi notkun Kínverja á stáli rétt skriðið yfir 500 kg per capita. Í fyrsta sinn. Og jafnvel þó svo notkun Kínverja á stáli sé hugsanlega að nálgast hámark, þá bendir reynslan til þess að sú notkun muni ekki minnka næstu 30-50 árin! Gangi þetta eftir er nokkuð augljóst að járnöldin síðari verði talsvert lengri en bara einn eða tveir áratugir. Og svo á Indland kannski líka eftir að bætast við í þennan fína flokk þungaiðnaðarins. Það virðist því óneitanlega freistandi að veðja á að járnöldin síðari sé bara rétt að byrja.

Miklar verðhækkanir hafa orðið á járni

Eins og nefnt var hér fyrr í færslunni hefur hratt vaxandi og fordæmalaus  eftirspurn Kína eftir járni valdið miklum verðhækkunum á járngrýti.

Um aldamótin 2000 var algengt verð nálægt 12 USD/tonnið, en upp úr því fór verðið hratt hækkandi. Árið 2005 var það farið að nálgast 30 USD/tonnið og árið örlagaríka 2008 var verð á járngrýti lengst af nálægt 60 USD/tonnið. Og hafði þá sem sagt fimmfaldast á einungis átta árum.

Fjármálahrunið árið 2008 hafði lítil áhrif á verð á járngrýti. Meðan olíuverð hrundi kom einungis smá hiksti í verð á járngrýti. Brátt tók verðið að hækka ennþá hraðar en áður - og síðla árs 2009 var verðið á járngrýti komið yfir 100 USD/tonnið. Árin 2010 og 2011 æddi verðið enn áfram. Síðla árs 2011 var verð á járngrýti farið að nálgast 180 USD/tonnið. Þá loks fór að bera á smá slaka í vextinum í Kína. Enda fór svo að verðið lækkaði talsvert árið 2012 og um síðustu áramót var verð á járngrýti nálægt 130 USD/tonnið.

Á u.þ.b. einum áratug hefur verð á járngrýti sem sagt hækkað úr um 12 USD/tonnið og í um 130 USD/tonnið eða meira en tífaldast. Ef sama hefði gerst með olíu væri olíuverð nú um stundir nálægt 250-300 USD/tunnan. Sem sumir reyndar voru farnir að spá á árinu 2008 þegar olíuverð fór yfir 100 USD/tunnan. Reyndin varð sú að það var járngrýti sem hækkaði svo geysilega mikið, en ekki olíuverð.

Umræddar verðhækkanir á járni kunna að valda því að einhverjir haldi að það sé að skella á járnskortur. Að við séum langt komin með að nýta allt vinnanlegt járn í heiminum. Því fer þó víðs fjarri. Járn er eitthvert algengasta frumefnið á jörðinni og reyndar í alheiminum öllum. Enginn langtímaskortur ætti að verða á járni á 21. öldinni og sennilega heldur ekki á þeirri næstu! En það kann að hækka hressilega í verði því járnvinnsla verður sífellt dýrari. 

Að spá um þróun járnverðs er skemmtilegur leikur - en afar snúinn. Kostnaður við nýjar járnnánum er mjög misjafn og einnig afar mismunandi hversu hátt hlutfall járns er í jarðlögunum og hversu erfitt er að koma járngrýtinu á markað. Almennt benda skýrslur sérfræðifyrirtækja til þess að kostnaðurinn þarna hafi hækkað mikið á síðustu árum. Og að í dag þurfi nýjar járnnámur verð sem er talsvert yfir 100 USD/tonnið til að ná break-even. Sé þetta rétt má ætla að til lengri tíma litið muni verð á járngrýti almennt a.m.k. ekki vera lægra en sem nemur þessari fjárhæð.

Járnöldin síðari virðist sem sagt ætla að einkennast af miklu hærra verði á járngrýti en við höfðum vanist. En ekki má gleyma því að þó svo flest virðist benda til þess að verð á járngrýti verði áfram hátt, þá gæti t.d. slaki eða samdráttur í efnahagslífi Kína leitt til verulegs verðfalls á járngrýti - tímabundið. En ef vöxturinn í Kína heldur áfram, gæti það þrýst járnverði ennþá meira upp. Þarna er óvissan mikil og þess vegna illmögulegt að spá að einhverri nákvæmni um verðþróun járngrýtis.

Það er freistandi að setja beint samasemmerki á milli þróunar á verði járngrýtis og eftirspurnarinnar frá Kína. Það flækir samt málið að mest alla 20. öldina var í raun ekki frjáls verðmyndun á járngrýti. Lengst af öldinni var járnverði nefnilega að mestu leyti stýrt af þröngum hópi námufyrirtækja og fyrirtækja í stáliðnaði. Það eru einungis fáein ár síðan los kom á þá skipan mála og frjálsari verðmyndun varð á járngrýti.

Kína - Singapore - Amazon - Grænland

Stóraukin eftirspurn Kínverja eftir járngrýti hefur ekkert minna en umbylt markaðnum með þessa mikilvægu hrávöru um allan heim. Ein breytingin er áðurnefnd frjálsari verðmyndun á járni. Önnur mikilvæg breyting á viðskiptaumhverfinu eru nýjar og spennandi fjármálaafurðir, sem tengjast eftirspurn eftir þessu einu allra mikilvægasta hráefni heimsins.

Í dag er viðskiptaumhverfi járniðnaðarins sem sagt orðið mikið breytt frá því sem var fyrir einungis fáeinum árum. Þar hafa kauphallirnar í Singapore (SGX) og indverski hrávörumarkaðurinn (MCX) líklega verið stórtækastar og framsýnastar í að nýta sér uppsveifluna. Ennþá áþreifanlegri afleiðing af járnævintýrinu er sú hvernig námufyrirtækin eru að fara á sífellt afskekktari og fjarlægari slóðir í leit að nýjum járnvinnslusvæðum. Þar má nefna nýjar námur á svæðum eins og t.d. í frumskógum Amazon, í auðnum Maurítaníu og í stríðshrjáðu Sierra Leone.

Í dag er stærsta járnnáma heimsins einmitt djúpt inni í Brasilíu, umlukin Amazon-frumskóginum. Þarna í Carajas var nýlega tekin ákvörðun um mikla stækkun námunnar og lagningu nýrrar járnbrautar sem mun skera frumskóginn þráðbeint á 900 km leið sinni til sjávar. Þar verður járngrýtinu mokað um borð í stór flutningaskip og siglt með það til kaupendanna. Sennilega mest til Kína.

Samtals hljóðar þessi nýja fjárfesting við Carajas upp á um 20 milljarða USD. Þetta geysistóra verkefni kann að verða upphafið að ennþá meiri fjárfestingu í námuvinnslu þarna í frumskóginum, sem talinn er fela járnnámur framtíðarinnar undir laufþykkni sínu.

Skemmtilegast er að í kynningarefninu um stækkun námunnar þarna í Carajas ásamt tilheyrandi risaframkvæmdum, er þetta allt sagt vera gert með alveg dúndrandi sjálfbæra þróun að leiðarljósi (sjá t.d. þetta pdf-skjal, þar sem ekki verður þverfótað fyrir hugtakinu sustainability). Í reynd hefur raunveruleikinn í þungaiðnaði heimsins auðvitað ekkert með sjálfbæra þróun eða sjálfbæra nýtingu að gera. Heldur það eitt að kreista sem mestan fjárhagslegan hagnað út úr endanlegum auðlindum jarðarinnar. Til að viðhalda hagvextinum og öllum okkar ljúfa lífstíl. Já - þetta er dásamleg veröld.

Þetta mikla verkefni þarna í frumskógum Amazon er í höndum brasilíska risafyrirtækisins Vale, sem er stærsti framleiðandi járngrýtis í heiminum. Nefna má að Vale er m.a. næststærsti hluthafinn í norska álfyrirtækinu Hydro (norska ríkið er þar stærsti hluthafinn). Þannig að kannski má segja þessi stærsta járnnáma heimsins tengist okkur hér á Norðurlöndunum með laufléttum hætti.

Og nú eru horfur á að umsvifamikil járnvinnsla hefjist senn hér lengst í norðri. Þ.e. bæði á Grænlandi og á Baffinslandi norður í óbyggðum Kanada, þar sem íslensku víkingarnir fóru eitt sinn um og kölluðu Helluland. Þessi tvö umræddu járnnámuverkefni - á Baffinslandi og Grænlandi - eru fjárfesting sem mun líklega nema á bilinu 3-4 milljörðum USD. Hún gæti þó orðið ennþá meiri, ef farið verður af meiri krafti í námuvinnsluna þarna en nú er planað.

Þessi upphæð er vel að merkja eingöngu kostnaðurinn við uppbyggingu á sjálfum námunum og hafnaraðstöðunni til að unnt sé að flytja járngrýtið í bræðslu. Þá er eftir að vinna hrájárn úr járngrýtinu og síðan stál. Verulegar líkur eru á að sú vinnsla muni eiga sér stað í Kína (það á a.m.k. nær örugglega við um járngrýtið frá Isua-námunni ofan við Nuuk á Grænlandi). Enda er Kína orðið miðpunktur stálvinnslu veraldarinnar og kínverskir bankar áhugasamir um að fjármagna svona verkefni.

Kínverski stáliðnaðurinn byggir á kolaorku

Allt það ofboðslega magn af járngrýti sem Kínverjar nota fer, eins og áður segir, fyrst og fremst til stálframleiðslu. Þar er um að ræða mjög orkufrekan iðnað. Þess vegna hefur hratt vaxandi stálvinnslan í Kína kallað á mikla aukningu á raforkuframleiðslu í landinu. Orkugjafinn þar að baki er fyrst og fremst kol. Kína er nefnilega mjög auðugt af kolum og er talið hafa að geyma um 10-15% af kolabirgðum heimsins (einungis tvö lönd búa yfir meira af kolum í jörðu, en það eru Bandaríkin og Rússland).

Mikil aukning í raforkuframleiðslu með kolum í Kína hefur aðallega verið knúin áfram með innlendum kolum. Engu að síður hefur innflutningur á kolum til Kína vaxið hratt síðustu árin. Um 2008 nam kolainnflutningurinn um 50 milljónum tonna, en síðustu árin hefur árlegur innflutningur Kína á kolum verið að nálgast 200 milljón tonn. Innflutningur Kína á kolum hefur því nærri fjórfaldast á einungis um hálfum áratug.

Þessi innflutningur á kolum til Kína er kannski ekki mjög mikill miðað við það að heildarnotkun Kínverja á kolum hefur undanfarin ár verið að nálgast 4 milljarða tonna árlega (notkunin 2011 var 3,8 milljarðar tonna - sem er rúmlega 45% af heildarnotkun heimsins á kolum). En þó svo kolainnflutningur Kína nemi einungis um 5% af allri kolanotkun landsins, þá hefur síaukin innflutningsþörf Kína á kolum engu að síður haft mikil áhrif á kolamarkaði heimsins. Þessi eftirspurn, sem einkum hefur komið til allra síðustu árin, hefur haft afar jákvæð áhrif á útflutningstekjur þeirra ríkja sem eru aflögu um kol. Og þá ekki síst helstu kolalöndin í nágrenni Kína, sem eru Ástralía og Indónesía. Í dag er verð á kolum í þessum heimshluta um fjórfalt hærra en það var fyrir sléttum tíu árum. Það má fyrst og fremst þakka eftirspurninni frá Kína.

Ástralska járn- og kolaævintýrið 

Kínverska járnæðið hefur sem sagt ekki bara leitt til stórhækkaðs verðs á járni heldur líka á kolum. Og það vill svo skemmtilega til að eitt og sama landið er bæði stærsti útflytjandi kola OG stærsti útflytjandi járngrýtis í heiminum. Þarna er um að ræða hina heillandi Ástralíu.

Já - Ástralía hefur svo sannarlega notið góðs af þróuninni í Kína síðasta áratuginn. Sá mikli uppgangur hefur hvorki meira né minna en gert konu eina í Ástralíu að langríkasta Ástralanum og sennilega líka að ríkustu konu heims. Þetta er hún Gina Rinehart, en undanfarið hefur veraldlegur auður hennar verið metinn á nálægt 25-30 milljarðar USD. Því hefur meira að segja verið spáð að brátt muni auður Rinehart verða meiri en nokkurs annars einstaklings í heiminum (þar með taldir bæði Carlos Slim og Bill Gates).

Þessi miklu auðæfi Rinehart (f. 1954) má rekja til þess að hún er einkaeigandi að fjölskyldufyrirtækinu Hancock Prospecting. Það var pápi hennar, hinn þjóðsagnakenndi Lang Hancock, sem stofnaði fyrirtækið fyrir margt löngu. Upphaflega hagnaðist hann mikið á því að grafa asbest úr jörðu. Hann varð svo vellauðugur þegar hann fann það sem nánast má kalla risastórt járnfjall í auðnum Pilbara í V-Ástralíu.

Í dag á Hancock Prospecting vinnsluréttinn á nokkrum af stærstu og gjöfulustu járn- og kolanámum Ástralíu. Orkubloggarinn á eflaust eftir að fjalla betur um hið magnaða ástralska járn- og kolaævintýri hér á Orkublogginu. En látum staðar numið að svo stöddu og njótum helgarinnar - hér á járnöldinni síðari.

Vatnaskil í veröldinni?

Gleðilegt nýtt ár! Hvað það verður veit nú enginn, vandi er um slíkt að spá. Um áramót hrannast inn tilnefningar um mann- og merkustu viðburði nýliðins árs. Og svo auðvitað allir framtíðarspádómarnir. Þennan fallega Nýársdag ætlar Orkubloggið að taka þátt í þessum lauflétta leik með smá tilbrigðum. Og útnefna Bretann Jeremy Grantham sem bæði mann ársins og spámann ársins. 

Skuggaleg spá frá klókum spámanni:

Grantham er þeirrar skoðunar að Vesturlönd séu komin að miklum tímamótum. Þau tímamót felist í því að hagvöxtur í Bandaríkjunum og Vesturlöndum öllum hafi náð toppi og héðan í frá muni hann dragast jafnt og þétt saman. Þessu lýsir Grantham sem Paradigm Shift; að vatnaskil séu runnin upp í efnahagslífinu þar sem Vesturlönd og mannkynið allt sjái fram á mikið breytta tíma.

Jeremy Grantham (f. 1938) er enginn venjulegur spámaður. Hann er einn stofnenda og eigenda risastórs eignastýringafyrirtækis, sem nefnist GMO (GMO stendur fyrir Grantham, Mayo, Van Otterloo & Co), en fyrirtækið var stofnað árið 1977. Aðalstöðvar þess eru í Boston, en einnig má finna hluta af 500 manna starfsliði GMO í útibúum fyrirtækisins í Amsterdam, London, Zurich, San Francisco, Singapore og Sydney.

Þarna er á ferðinni fyrirtæki sem hefur umsjón með ávöxtun eigna upp á rúmlega 100 milljarða USD! Þegar menn höndla með slíkt fé er eins gott að fjárfestingastefnan sé árangursrík og framtíðarsýnin gangi a.m.k. þokkalega eftir. Og ekki verður betur séð en að þar hafi GMO lengst af staðið undir væntingum.

Umdædd spá um hratt minnkandi hagvöxt er að finna í nýjasta ársfjórðungsbréfi Grantham's til viðskiptavina GMO. Bréfið ber þann dramatíska titil On the Road to Zero Growth og er frá því í nóvember sem leið. Gangi sú spá - eða framtíðarsýn - eftir mun það vafalítið hafa afar neikvæð áhrif á lífskjör í Bandaríkjunum og víða um heim. Þ.e.a.s. lífskjör eins og þau eru almennt skilgreind út frá fjárhagslegum viðmiðum.

Þessi nýjustu skrif Grantham's koma reyndar ekki stórkostlega á óvart. Því undanfarin ár hefur hann ítrekað varað við ekki aðeins samdrætti í hagvexti, heldur líka fæðuskorti og alvarlegum afleiðingum loftslagsbreytinga. Í þessu sambandi má vísa til margra ársfjórðungsbréfa Grantham's á vettvangi GMO (bréfin má nálgast á vef fyrirtækisins og víðar í netheimum). Þarna er t.d. áhugavert að lesa bréf frá því fyrir rúmu ári síðan, sem bar titilinn Time to Wake Up: Days of Abundant Resources and Falling Prices Are Over Forever (frá apríl 2011). Einnig mætti nefna Resource Limitations 2: Separating the Dangerous from the Merely Serious (frá júlí 2011) og Welcome to Dystopia! Entering a long-term and politically dangerous food crisis (frá júlí 2012).

Neikvæður eða öllu heldur áhyggjufullur tónninn hjá Grantham hefur valdið því að margir líkja honum við dómsdagsspámenn; segja karlinn ekki styðjast við staðreyndir í boðskap sínum, heldur eintómar getgátur og svartsýni. Rök Grantham's eru vissulega alls ekki skotheld. En þá ætti fólk líka að hafa í huga að það verður aldrei nóg af tölfræði í heiminum til að unnt verði að spá af neinni nákvæmni fyrir um efnahagsþróunina langt fram í tímann. Allar slíkar spár eru skot útí bláma óvissunnar. En þegar litið er til langrar reynslu Grantham's og farsæls starfsferils hans er freistandi að gefa orðum hans gaum - jafnvel þó svo maður sé ekki endilega sammála honum í einu og öllu.

Já - spá Grantham's og skoðanir hans gefa okkur tilefni til að staldra við og hlusta. Reynslan sýnir að Jeremy Grantham hefur í gegnum tíðina oft reynst afar sannspár. Hann virðist sem sagt mjög næmur á hvað raunverulega er að gerast í efnahagslífinu.

Á tímum sem sumir og jafnvel flestir hafa ekki séð neitt nema veislu, hefur Grantham ítrekað komið auga á bliku út við sjóndeildarhringinn. Einkum í sér í lagi hefur Grantham verið lunkinn við að átta sig tímanlega á bólumyndun í hagkerfinu - hvort sem það hefur verið á fasteignamarkaði, skuldabréfamarkaði eða hlutabréfamarkaði. Hann er t.d. einn þeirra fáu manna í fjármálalífinu sem varaði við hruni á bandaríska húsnæðismarkaðnum áður en kreppan skall á Bandaríkjunum um 2008. Og hann forðaðist líka netfyrirtækin í aðdraganda netbólunnar um aldamótin - sökum þess að hann áleit ekki vera innistæðu fyrir hratt hækkandi hlutabréfaverðinu og það hlyti að falla. Í báðum tilvikum hafði Grantham rétt fyrir sér og eru þetta einungis fáein dæmi af mörgum þar sem hann hefur reynst sannspár.

Grantham segir að hagvöxtur muni fara minnkandi:

Í sem allra stystu máli þá álítur Grantham að á næstu árum og áratugum muni hægja mjög á hagvexti í Bandaríkjunum og á Vesturlöndum öllum (með hagvexti er átt við breytingu á vergri landsframleiðslu milli ára, það sem á ensku kallast gross domestic product og er skammstafað GDP). Og að stutt sé í að hagvöxturinn á Vesturlöndum verði svo til enginn og sáralítill í heiminum öllum.

Þetta yrði geysileg breyting frá því sem verið hefur í gegnum tíðina. Í meira en heila öld hefur hagvöxtur í Bandaríkjunum oftast verið á bilinu 3-3,5%% á ári. Á hundrað ára tímabilinu 1880-1980 var hagvöxturinn að meðaltali um 3,4% á ári. Eftir 1980 hefur örlítið hallað undan fæti, en engu að síður líta Bandaríkjamenn nánast á það sem náttúrulögmál að hagvöxtur sé nálægt umræddum tölum. Hvað svo sem tímabundnum niðursveiflum (eða uppsveiflum) líður.

Nú í nýjustu kreppunni féll hagvöxtur þar vestra (og víða um heim) ansið hressilega og varð á tímabili meira að segja neikvæður. Hagvöxturinn hefur skriðið upp á við á ný. Hann var dágóða stund að malla í kringum 2% og á þriðja ársfjórðungi nýliðins árs (2012) var hagvöxturinn í Bandaríkjunum kominn upp í 3,1% (talan vegna fjórða ársfjórðungs liggur enn ekki fyrir).

Og bankastjóri bandaríska seðlabankans, Ben Bernanke, hefur verið duglegur að boða það að brátt muni hagvöxturinn vestra á ný verða kominn í eðlilegt eða venjulegt horf. Þannig að sennilega búast flestir Bandaríkjamenn við því að brátt verði meðalhagvöxtur aftur orðinn á bilinu 3-3,5% og lífið verði á ný business as usual.

Þessu er Jeremy Grantham ósammála. Og hann minnir á að Bernanke sé seðlabankastjórinn sem kom ekki einu sinni auga á svakalegustu fasteignabólu sem myndast hefur í Bandaríkjunum síðustu 200 árin. Þ.e.a.s. ekki fyrr en bólan var sprungin! Grantham álítur að þegar litið er til næstu ára og áratuga sé langlíklegast að hagvöxturinn lækki jafnt og þétt og eftir örfáa áratugi verði hagvöxtur í Bandaríkjunum nær enginn. Þetta geti þó gerst mun hraðar, þ.a. hagvöxturinn vestra verði kominn niður í núllið strax eftir einn áratug eða svo!

Fer hagvöxturinn í Bandaríkjunum brátt undir 1%?  

Nánar tiltekið álítur Grantham líklegast að hagvöxtur vestra muni minnka jafnt og þétt næstu áratugina og árið 2030 verði vöxturinn komin niður í u.þ.b. 1% á ársgrundvelli eða tæplega það. Og árið 2050 verði hagvöxtur í Bandaríkjunum farinn að nálgast það að vera enginn; spá hans fyrir það ár hljóðar upp á 0,4% hagvöxt. Grantham tekur að auki fram að þetta sé fremur varfærin spá og þakka megi fyrir ef hagvöxturinn lækki ekki ennþá hraðar.

Sumum kann að þykja þetta léttvægt mál; ekki sé stór munur á því hvort hagvöxtur sé í kringum 3% eða nálægt 1%. En í reynd er munurinn gríðarlegur og ef þessi spá Grantham's yrði að veruleika er erfitt að ímynda sér afleiðingarnar. Þær yrðu vafalítið afar dramatískar. Höfum í huga að það þarf sennilega að fara aftur fyrir iðnbyltingu til að finna þokkalega langt tímabil í sögu Bandaríkjanna með hagvexti undir hálfu prósenti. Vissulega hafa Bandaríkjamenn stundum þurft að herða sultarólina vegna lítils og jafnvel neikvæðs hagvaxtar - en einungis í mjög skamman tíma uns efnahagslífið hefur tekið við sér á ný. Viðvarandi hagvöxtur í líkingu við það sem Grantham spáir yrði algerlega ný upplifun.

Framleiðnin og fólksfjölgunin stendur ekki lengur undir þeim hagvexti sem við höfum vanist:

En hverjar eru forsendurnar að baki þessari spá? Í hnotskurn telur Grantham að ástæðurnar fyrir því að svo mjög muni hægja á hagvexti í Bandaríkjunum séu  einkum af tvennum toga (hann nefnir þó mun fleiri atriði og vísast um það til ársfjórðungsbréfsins):

Í fyrsta lagi sýni tölur um framleiðni í Bandaríkjunum að hún fari minnkandi. Grantham álítur að framleiðnin geti alls ekki staðið undir væntingum um hagvöxt ámóta þeim sem við höfum vanist. Þvert á móti blasi við að hagvöxturinn muni minnka verulega vegna minnkandi framleiðni. Þar skipti engu máli hvort miðað er við framleiðni per capita (þ.e. miðað við fólksfjölda) eða framleiðni á hverja vinnustund. Og þetta eigi við hvort sem litið er til framleiðslugreina eða þjónustugreina; það sé samdráttur alls staðar (Grantham telur þó vel að merka að samdrátturinn verði mismikill eftir atvinnugreinum).

Í öðru lagi segir Grantham að fólksfjölgun í Bandaríkjunum sé orðin of lítil til að standa undir svo háum hagvexti sem verið hefur. Þeirri þróun verði ekki snúið við nema með stórfelldum innflutningi fólks, en afar ólíklegt sé að slíkur innflytjendastraumur sé í spilunum.

Hátt hrávöruverð er farið að valda samdrætti í hagvexti:

En af hverju hefur framleiðnin í Bandaríkjunum minnkað? Og af hverju mun hún halda áfram að minnka svo verulega að það kaffæri hagvöxt í landinu? Þar álítur Grantham hækkandi hrávöruverð vera eina helstu orsökina. Þar hafi orðið vatnaskil um aldamótin síðustu eða þar um bil.

Grantham birtir línurit sem sýnir að alla 20. öldina fór kostnaður vegna hrávara sem hlutfall af landsframleiðslu jafnt og þétt lækkandi í Bandaríkjunum. Þessi lækkun hafi numið um hálfu prósenti árlega og verið mikilvæg forsenda þess að hagvöxtur hélst jafn hár og raunin varð.

Um eða rétt upp úr aldamótunum hafi þessi þróun snúist við. Þá hafi sú nýja og fordæmalausa staða komið upp að kostnaður vegna hrávara sem hlutfall af landsframleiðslu hætti að lækka - og fór þess í stað vaxandi.

Þessar miklu hækkanir á hrávöruverði hafi m.a. orðið vegna stóraukinnar eftirspurnar frá Asíu. Og Grantham álítur líklegast að auðlindir jarðar standi ekki lengur undir eftirspurninni. Hann segir að farið sé að ganga svo mjög á ýmsar tegundir af hrávörum (sem alla 20. öldina voru fremur auðunnar) að vinnslan hafi skyndilega orðið miklu dýrari en var. Það sé meginástæðan fyrir þeim miklu verðhækkunum sem við höfum upplifað á mörgum hrávörum frá aldamótunum eða þar um bil. Og þessar hækkanir valdi því að hrávörukostnaður sem hlutfall af GDP hafi á ótrúlega skömmu tíma rokið úr því að vera um 3% (um aldamótin) og í um 7% (sbr. áðurnefnt línurit hér að ofan).

Grantham leggur áherslu á að þessi hækkun á hrávöruverði sé til komin vegna þess að fjöldi mannkyns sé orðinn of mikill miðað við hefðbundna hrávöruneyslu okkar (athuga ber að hrávörur er hér notað yfir enska hugtakið commodities, en innan þess rúmast t.d. jarðefnaeldsneyti og ýmsar afurðir þess, málmar og fjölmörg önnur frumefni, svo og ýmsar landbúnaðarafurðir frá akuryrkju og kvikfjárrækt). Þessu megi einnig lýsa sem ofnotkun eða ofnýtingu. Ofnýtingin beinist ekki aðeins að óendurnýjanlegum orkugjöfum og málmum, heldur hafi hún líka leitt til umfangsmikillar jarðvegseyðingar víða um heim og neikvæðra loftslagsbreytinga, sem muni takmarka matvælaframboð enn meira en ella.

Nú sé svo komið að farið sé að þrengja mjög að mörgum þessara hrávara; bæði kolvetnislindunum, málmum og ýmsum efnum sem eru mikilvæg fyrir landbúnaðarframleiðslu. Afleiðingin sé hækkandi hrávöruverð, sem muni óhjákvæmilega koma niður á framleiðni og valda kostnaðarhækkunum bæði í iðnaðarframleiðslu og landbúnaði (matvælaframleiðslu). Þetta þýðir ekki að hrávörur geti ekki lækkað umtalsvert - í skamman tíma. Langtímaþróunin sé aftur á móti hækkandi hrávöruverð og það svo mjög að líklegast sé að hagvöxtur fari minnkandi.

Þróun olíuvinnslu er dæmi um hvernig hrávöruverð fer hækkandi:

Grantham bendir á að aukinn kostnað í hrávöruvinnslu megi sjá mjög víða. Olíuiðnaðurinn sé þarna athyglisvert dæmi.

Langt fram eftir 20.öld var hægt að nálgast nýjar olíulindir þar sem vinnslukostnaðurinn nam einungis fáeinum dollurum (pr. tunnu) á þáverandi verðlagi. Þegar tillit er tekið til verðbólgu sést að allan tímann frá stríðslokum og fram til 1970 var olíuverð nálægt 20 USD pr. tunnu eða rúmlega það. Þessa áratugi var olíuverð nokkuð stöðugt og hækkaði lítt þrátt fyrir mikinn efnahagsuppgang um allan hinn vestræna heim.

Upp úr 1970 urðu viss efnahagsleg og pólitísk straumhvörf þegar Bandaríkin urðu mjög háð innfluttri olíu og mikið umrót varð í Mið-Austurlöndum. Afleiðingin varð sú að olíuverð hækkaði mikið og farið var í nýja olíuvinnslu á svæðum sem kölluðu á miklu meiri fjárfestingu og dýrari vinnslu (dæmi er Norðursjávarolían). Brátt var olíuverð komið í u.þ.b. 40 USD (á núverandi verðlagi) og hafði tvöfaldast á skömmum tíma.

En dramatíkinni á olíumörkuðunum var aldeilis ekki lokið. Á næstu áratugum (ca. 1975-2000) sveiflaðist olíuverð mikið; miklu meiri en áður þekktist. Og þegar þrengja fór að nýju olíulindunum í Norðursjó og Alaska þurfti að fara að vinna olíu ennþá dýpra - og svo líka úr olíusandi. Kostnaðurinn við vinnsluna verður sífellt meiri og að sögn Grantham er hann nú farinn að aukast svo hratt og mikið að það er farið að bitna meira á hagvextinum en áður hafi þekkst.

Grantham segir að skömmu fyrir 1970 hafi kostnaður í nýrri olíuvinnslu almennt verið um 14 USD tunnan, hann hafi verið komin í 35 USD um aldamótin 2000 og nú upp úr 2010 sé þessi kostnaður orðinn á bilinu 85-90 USD (hér er vert að taka fram að Orkubloggarinn hefur séð aðrar greiningar sem segja að algengt break-even í nýrri olíuvinnslu nú um stundir sé nálægt 70 USD en þetta er þó talsvert breytilegt). Að mati Grantham þarf sem sagt olíuverð að vera ansið hátt bara til að uppfylla eftirspurnina og óhjákvæmilegt sé að olíuverð muni halda áfram að hækka þegar til lengri tíma er litið. Það muni bitna verulega á hagvexti næstu áratugina.

Málmar og landbúnaðarafurðir eru meira áhyggjuefni en olían:

Grantham er að vísu á því að ennþá sé unnt að framleiða mikið af nýrri olíu á verði sem er nálægt eða ekki mikið hærra en verðið á olíu er í dag. Þess vegna muni mannkynið ná að klóra í olíubakkann enn um sinn í nokkra áratugi. Og þess vegna muni líklega ekki myndast meiriháttar olíukreppa, a.m.k. ekki alveg á næstunni. Olían sé ekki það sem mestar áhyggjur þurfi að hafa af; ástandið sé mun alvarlegra með ýmsar aðrar hrávörur.

Þar álítur Grantham nokkra málma verða í sviðsljósinu, t.d. járn. Kostnaður við nýjar járnnámur hefur vaxið geysilega mikið á stuttum tíma (um þetta geta lesendur Orkubloggsins lesið nánar í skrifum Grantham's). Það sem hann virðist þó hafa mestar áhyggjur af eru ekki málmarnir heldur hækkandi verð á matvælum og þá einkum og sér í lagi landbúnaðarafurðum.

Grantham nefnir í þessu sambandi jarðvegseyðingu víða um lönd og fjölgun mannkyns. Hann tínir til ýmsa tölfræði sem hann segir að sýni hratt vaxandi kostnað í landbúnaðarframleiðslu. Eitt af því sem hann tiltekur sérstaklega er (að hans mati) yfirvofandi umframeftirspurn eftir fosfór, sem er eitt mikilvægasta frumefnið sem notið er í áburðarframleiðslu. Brátt muni kostnaður við að uppfylla eftirspurn heimsins eftir fosfór hækka mjög mikið; fara þurfi í miklu dýrari vinnslusvæði því annars muni framboð á fosfór dragast mikið saman. Það komi til með að valda verulegum hækkunum á áburðarverði og þar með muni fjölmargar landbúnaðarafurðir hækka í verði.

Línuritið hér til hliðar - svo og þau sem finna má hér nokkru ofar (það sem sýnir sambandið milli hrávöruútgjalda og hagvaxtar og það sem sýnir þróun olíuverðs) - sýna reyndar líka það sem alkunnugt er: Að hrávöruverð hefur áður hækkað mjög mikið; einkum og sér í lagi á árunum kringum 1980 og einnig á tímum heimsstyrjaldanna.

Árin kringum 1980 voru verðbólgutímar og þá hækkaði t.a.m. olíuverð mikið og einnig verð á silfri o.fl hrávörum. Þessar hækkanir gengu þó hratt til baka. Þetta hlýtur að vekja upp þá spurningu af hverju það sama geti ekki gerst núna? Munu hækkanirnar undanfarið endilega halda áfram með svo miklum hraða sem verið hefur? Ganga hækkanirnar sem orðið hafa á fjölmörgum hrávörum undanfarin fáein ár ekki einfaldlega að verulegu marki til baka þegar jafnvægi myndast á ný á hrávörumörkuðunum? Eins og yfirleitt hefur gerst. Eru hrávöruverðhækkanirnar ekki bara bóla? Þessi spurning er sérstaklega áhugaverð af þeim sökum að hér eru til umfjöllunar skoðanir Jeremy's Grantham! Hann er nefnilega maðurinn sem er allra manna tortryggnastur gagnvart verðbólum. Hann álítur að slíkar bólur endist aldrei, heldur springi.

Paradigm Shift - this time it is in fact different! 

Grantham segir rannsóknir GMO sýna að alltaf þegar verðþróun á mörkuðum fer að verða hraðari en almennt hefur tíðkast (hættir að fylgja trendinu) sé um að ræða verðbólu og fyrr eða síðar leiti verðþróunin í fyrra horf. Um þetta má t.d. lesa nánar í ritgerð Granthams, sem ber titilinn Pavlov's Bulls, the Importance of Asset Class Bubbles for Value Investors and Why They Occur (frá janúar 2011).

Myndin hér til hliðar er einmitt úr þeim skrifum. Reyndar mætti ætla af línuritinu efst til hægri á myndinni, að bólukenning GMO hafi ekki reynst rétt gagnvart S&P 500. En það fór reyndar svo að vísitalan sú steinlá árið 2008 og Grantham gat enn og aftur sagt told you so. Reyndar hefur geggjuð peningaprentun bandaríska seðlabankans búið þar til enn eina uppsveifluna á S&P 500, sem Grantham kallar vafalítið major suckers rally.

Já - allar bólur springa - segir Grantham. Og hann hefur verið óþreytandi að segja mönnum að töfraorðin fjögur, this time it's diffierent, séu alltaf della. Það hafi sagan og tölfræðin sannað.

En Grantham segir líka að einstaka sinnum í veraldarsögunni komi uppi það ástand að verðþróun breytist í grundvallaratriðum. Einstaka sinnum í mannkynssögunni verði vatnaskil (Paradigm Shift) , sem valdi algerum grundvallarbreytingum. Iðnbyltingin sé besta dæmið þar um. Og svipað hafi verið að gerast á hrávörumörkuðum þegar skyndilega fór að þrengja mjög að óendurnýjanlegum auðlindum.

Grantham segir að olíuverðhækkanirnar í kringum 1980 hafi ekki verið að rekja til slíkra vatnaskila og heldur ekki hækkanirnar upp úr 1970. Þær verðhækkanirnar hafi vissulega að hluta til verið vegna aukinnar eftirspurnar og dýrari olíuvinnslu. En það hafi verið aðrir þættir sem ollu mestu hækkununum þá. Tímabundin truflun á olíuframboði, taugaveiklun og spákaupmennska hafi verið það sem fyrst og fremst ýtti verðinu svo mikið upp á við sem raunin varð.

Þessar hækkanir um 1970 og 1980 höfðu sem sagt, að mati Grantham's, nokkuð sterk bólueinkenni. Þess vegna hafi verðið lækkað á ný - bólan sprakk. Orsakirnar fyrir háu olíuverði í dag séu allt aðrar. Nú sé það fyrst og fremst hækkandi kostnaður í olíuvinnslu sem veldur hækkununum. Og þetta eigi enn frekar við um ýmsa málma og landbúnaðarafurðir. Það séu komnar fram sterkar vísbendingar um að farið sé að þrengja svo mjög að ýmsum náttúruauðlindum, að framboðið muni senn ekki ná að mæta eftirspurninni - nema með þeim hætti að verðið hækki mikið. Og það til frambúðar.

Hagvöxtur verður nær enginn eftir ca. 10-30 ár:

Niðurstaða Grantham's er sú að upp úr aldamótunum síðustu hafi eftirspurn mannkyns eftir ýmsum hrávörum verið orðin svo mikil að það fór að bitna með fordæmalausum hætti á hagvexti; ekki síst í Bandaríkjunum. M.ö.o. þá tók hrávöruverð að hækka miklu hraðar en sem nam aukinni framleiðslu bandaríska efnahagskerfisins. Haldi þessi þróun áfram, eins og Grantham telur líklegt, muni hrávörukostnaðurinn brátt éta upp hagvöxtinn vestra. Og jafnvel verða til þess að hagvöxtur í Bandaríkjunum verði nánast enginn. Þetta geti gerst mjög hratt.

Grantham tekur fram að eðlilega sé mikil óvissa um hversu hratt þetta gerist. Það kunni að vera einungis ellefu ár í að hagvöxturinn í Bandaríkjunum verði enginn. Það kunni þó að verða mun síðar eða ekki fyrr en um 2050 eða jafnvel nokkru seinna. Þetta ráðist af því hversu hratt umræddur kostnaðurinn aukist (þ.e. hrávörukostnaður sem hlutfall af landsframleiðslunni) og þeim aðgerðum sem kann að verða gripið til í því skyni að minnka álagið á náttúruauðlindirnar. En hagvöxtur sé byrjaður að dragast nokkuð hratt saman og sú þróun muni óhjákvæmilega halda áfram:

With a little luck, U.S. GDP growth [...] should remain modestly positive, even out to 2030 and 2050, in the range of 1% at the high down to a few basis points at worst. [...] The other developed countries will be very similar to the U.S. in most respects but are likely to end up through 2050 with growth about half a percent lower in population effects and therefore in total growth. That is to say, with growth at about zero, or even a little below.

Og það er ekki nóg með að Grantham spái því að hagvöxtur í Bandaríkjunum og öðrum þróuðum ríkjum verði brátt lítill sem enginn. Því svipuð þróun verði um allan heim og hagvöxtur í heiminum kunni að verða nálægt 2% árið 2050. Til samanburðar þá var hagvöxturinn í heiminum u.þ.b. 4,5% árið 2006:

Similar forces will serve to drive down global growth from 4.5% at its recent peak in 2006 and 2007 to around 3% by 2030 and between 2.0% and 2.5% by 2050, all on the assumption that nothing unexpectedly serious goes wrong on the resource, climate, and "all other bumps in the road" categories. All of the remaining growth will be in those developing economies that function effectively in the face of the resource and environmental squeeze. Sadly, there is likely to be an increasing number of failed or failing states. 

Er ástæða til að bregðast við þessum meinta yfirvofandi samdrætti?

Jeremy Grantham álítur sem sagt að mannkynið sé komið að vatnaskilum. Kostnaður vegna hrávöruöflunar sé orðinn svo mikill að hann muni í framtíðinni éta upp allan hagvöxt. Þetta muni skerða lífskjör og í sumum tilvikum valda glundroða í ríkjum.

Hversu harkaleg áhrifin verða álítur Grantham að muni ráðast mjög af aðgerðum stjórnvalda. Þar sé mikilvægt að bregðast við sem allra allra fyrst, þ.e. að undirbúa sig fyrir minnkandi hagvöxt og finna leiðir til að draga úr neikvæðum afleiðingum þeirrar þrónar. Þetta megi t.d. gera með aðgerðum gegn loftslagsbreytingum (kolefnisskatti) og ýmsum kerfislægum breytingum. 

Grantham er afar gagnrýninn á bæði stjórnvöld og fjármálakerfið. Honum ofbýður skammtímahugsunin sem þar sé allsráðandi víðast hvar. Hann nefnir líka að það sé ekki æskilegt hvernig landsframleiðsla er reiknuð út. Í þeirri aðferðarfræði sé ekkert tillit tekið til fjölmargra þátta sem maðurinn meti sem sönn lífsgæði. Ennþá alvarlegra segir Grantham þó vera hvernig aðferðarfræðin við útreikninginn á GDP taki ekkert tillit til þeirra framtíðarútgjalda sem framleiðslan skapi. Svo til algerlega sé horft framhjá því hvernig hagvöxtur skerðir vaxtarmöguleika í framtíðinni - taka þurfi miklu ríkari tillit til þess kostnaðar sem hnignun auðlindanna muni valda. Núverandi aðferðarfræði valdi því t.d. að bæði skógeyðing og nýting óendurnýjanlegra auðlinda eins og olíu hafi jákvæð áhrif á hagvöxt án tillits til umhverfistjóns og án tillits til þeirra miklu útgjalda sem þessi nýting muni skapa í framtíðinni. 

Væri tekið tillit til slíkra atriða við útreikning á GDP telur Grantham að framleiðsla veraldarinnar (GDP) hafi í reynd verið neikvæð a.m.k. tvo síðustu áratugina. Þarna sé mikilvægt að breyta viðmiðunum, því annars séum við ekki að leggja rétt mat á velferð okkar og mannkyns alls. Aðferðarfræðin sé ekki að gefa okkur nægilega skýra mynd af efnahagsþróuninni.

Umræddar  skoðanir Jeremy's Grantham eru afar umdeildar. Sumir benda á að hann virðist hafa furðulitla trú á framförum héðan í frá. Er ekki mögulegt og jafnvel líklegt að erfðatæknin muni gefa okkur tækifæri til að stórauka fæðuframboð? Má ekki leyfa sér að ætla að tækniframfarir muni leiða til mikils orkusparnaðar og þannig draga verulega úr orkueftirspurn í framtíðinni? Er Grantham ekki einfaldlega alltof svartsýnn?

Kannski. Kannski ekki. Það er a.m.k. svo að samkvæmt spá Jeremy Grantham eru erfiðir tímar framundan og þá sérstaklega fyrir börnin okkar (fremur en okkur sjálf). Og hann tínir til ýmsar röksemdir. Spurningin er hvort við teljum tilefni til að bregðast við og reyna að gera eitthvað almennilegt til að draga úr líkum á að þessi spá rætist - eða til að reyna að minnka þau neikvæðu áhrif sem verða gangi spáin eftir?

Miðað við hinn eilífa skammtímafókus sem viðgengst í samfélaginu er því miður ekki líklegt að við munum gera nokkurn skapaðan hlut - annað en að yppa öxlum og muldra den tid den sorg. Sama á við um leiðtogana okkar, sem flestir sjá ekki lengra fram á veginn en eitt kjörtímabil eða svo. Hugleiðingar og framtíðarsýn Jeremy's Grantham er sennilega prýðileg áminning um að kerfið okkar sé ekki að virka nógu vel; að við þurfum að finna leiðir til að ákvörðunartaka miðist í miklu meira mæli við langtímahagsmuni samfélagsins.

Bjargvætturinn Tight Oil

Orkumál léku talsvert stórt hlutverk í aðdragandi nýliðinna forsetakosninga vestur í Bandaríkjunum.

Flest þeirra sem aðhyllast meiri endurnýjanlega orku fylktu liði að baki Barack Obama. Bandaríski olíuiðnaðurinn stóð aftur á móti þéttur að baki repúblíkananum Mitt Romney. Og þá ekki síst eftir að Romney útnefndi Harold Hamm sem talsmann sinn í orkumálum. 

Í dag beinir Orkubloggið sjónum að olíumanninum Harold Hamm og þeirri stefnu sem hann hefur boðað: Þess efnis að Bandaríkin geti innan örfárra ára orðið mesti olíuframleiðandi heimsins og jafnvel náð langþráðu orkusjálfstæði. Fyrst er þó rétt að setja málflutning Hamm's í samhengi við þróunina í bandaríska olíuiðnaðinum:

Fáar þjóðir eru jafn háðar olíu eins og Bandaríkjamenn

Orkumál og þá sérstaklega olíuvinnsla og olíuinnflutningur eru hápólitísk málefni vestur í Bandaríkjunum. Enda hefur olíunotkun Bandaríkjamanna (per capita) ávallt verið meiri en flestra annarra þjóða. Þessi mikla olíunotkun og stærð bandarísku þjóðarinnar hefur leitt til þess að undanfarin ár hafa Bandaríkjamenn notað um 20% af allri olíuframleiðslu heimsins. Og þar sem þeir framleiða langt frá því svo mikla olíu, hafa Bandaríkjamenn þurft að kaupa mikla olíu erlendis frá. Undanfarin ár hefur þessi innflutningur þeirra á olíu numið um 15% af allri þeirri olíu sem seld er og flutt á milli landa. Til samanburðar við þessar hlutfallstölur má hafa í huga að Bandaríkjamenn eru einungis um eða innan við 5% af mannkyni öllu.

Í gegnum tíðina hefur olíunotkun og olíuinnflutningur Bandaríkjanna sveiflast talsvert - í takt við efnahagslífið. Undanfarin ár hefur olíuinnflutningurinn þar vestra numið um 60% af allri olíunotkun bandarísku þjóðarinnar.

Ekkert ríki flytur inn jafn mikla olíu og olíuafurðir eins og Bandaríkin. Kínverjar og Japanir eru í öðru og þriðja sæti, en hvort landið um sig er þó einungis u.þ.b. hálfdrættingar á við Bandaríkjamenn. Mikill olíuinnflutningur Kínverja er reyndar nýlega til kominn, en olíunotkun þeirra hefur aukist gríðarlega á stuttum tíma.

Bandaríkin hafa á síðustu árum aukið mjög olíuinnflutning frá Kanada. Ekkert eitt land flytur jafn mikla olíu til Bandaríkjanna eins og þessi góði nágranni þeirra. Árið 2011 nam olíuinnflutningurinn til Bandaríkjanna frá Kanada um 2,2 milljónum tunna daglega. Það segir nokkuð um þýðingu kanadísku olíunnar fyrir Bandaríkjamenn að þessi innflutningur frá Kanada er meiri en sem nemur allri olíuframleiðslu Noregs.

Mikið af olíunni sem Bandaríkjamenn nota kemur frá öðrum nágranna þeirra; Mexíkó. Stærsti hluti olíuinnflutningsins til Bandaríkjanna kemur þó frá OPEC-ríkjunum eða um 40% af öllum olíuinnflutningnum. Þar eru Sádarnir, Nígería og Venesúela með stærstan hluta. Öll þessi lönd eru sem sagt afar þýðingarmiklir olíuframleiðendur fyrir Bandaríkin.

Bandarískir stjórnmálamenn hafa lengi haft áhyggjur af því hversu mikla olíu Bandaríkjamenn þurfa að kaupa erlendis frá. Þessar áhyggjur eiga einkum og sér í lagi við um olíuna frá óraósvæðum og frá löndum sem eru ekki sérstaklega vinsamleg Bandaríkjunum.

Allt frá því að olíuframleiðslu i Bandaríkjunum tók að hnigna snemma á 8. áratugnum hafa forsetar Bandaríkjanna lagt áherslu á  mikilvægi þess að Bandaríkin minnki þörf sína á innfluttri olíu. Þar hefur árangurinn verið afar lítill. Þvert á móti hefur þróunin oftast verið sú að Bandaríkin hafa þurft sífellt meiri innflutta olíu. Þá sjaldan innflutningsþörfin hefur minnkað hefur það jafnan verið tímabundið - og ástæðan yfirleitt verið efnahagssamdráttur en ekki aukin innlend olíuframleiðsla. 

Auknar áhyggjur bandarískra stjórnmálamanna af olíufíkn landsins og því að verða sífellt háðari erlendri olíu ýttu undir opinberan stuðning við ýmsa tækniþróun. Talsmenn etanólframleiðslu, vindorku, sólarorku og jarðhita brostu breitt, því nú opnuðust miklir opinberir sjóðir sem dældu fé í þessar grænu greinar orkugeirans.

Segja má að fyrsta græna uppsveiflan hafi orðið strax í tíð Nixon's og Ford. Í forsetatíð Jimmy Carter's var svo gengið enn lengra og til að sýna gott fordæmi var sólarsellum komið fyrir á þaki Hvíta hússins. Úti í Mojave-eyðimörkinni risu fyrstu stóru speglasólarorkuver heimsins (CSP) - fyrir tilstuðlan mikilla opinberra styrkja. Á þessum tíma var ekki byrjað að tala um gróðurhúsaáhrif og áherslan á endurnýjanlega orku á 8. áratugnum var eingöngu til kominn í því skyni að auka innlenda orkuframleiðslu. Meðal annarra verkefna sem bandaríska ríkið dældi fjármunum í voru tilraunir til að vinna olíu úr kolum, en það er bæði geysilega dýrt og mjög kolefnislosandi. Tilgangurinn var einfaldur; að stuðla að aukinni innlendri orkuframleiðslu í Bandaríkjunum og minnka þörfina á innfluttum orkugjöfum.

Bandaríski kolvetnisiðnaðurinn hefur aldrei verið mjög hrifinn af þessu grændekri. Og alla tíð frá því að olíuvinnsla í Bandaríkjunum fór að minnka, í kringum 1970, hefir bandaríski olíuiðnaðurinn barið á mönnum í Washington DC um að opna þeim leið að fleiri olíusvæðum innan bandarískrar lögsögu. Þar hefur einkum verið  horft til svæða sem njóta verndar sem alríkisland (Federal Lands) og einnig til landgrunnssvæðanna utan við bæði vesturströnd og austurströnd landsins. Einnig hefur olíuiðnaðurinn verið æstur í að komast inn á náttúruverndarsvæði norður í Alaska.

En alríkisstjórnin í Washington DC og meirihluti Bandaríkjaþings hafa aftur á móti lengst af verið treg til að hleypa olíufyrirtækjunum í þessi svæði; hvort sem eru verndarsvæði eða landgrunnið (að undanskildum Mexíkóflóa). Sú afstaða stafar ekki síst af áhyggjum um mengunarslys. Þess í stað hafa olíufyrirtækin verið hvött til að leggja enn ríkari áherslu á olíuleit á landi í einkaeigu og fengið til þess allskonar ívilnanir í formi hagstæðra skattareglna o.fl. 

Mikill olíuinnflutningur Bandaríkjanna er líka ein af ástæðum sífelldra og umfangsmikilla afskipta Bandaríkjanna af Mið-Austurlöndum og mikilla umsvifa bandaríska sjóhersins þar i grennd (heimahöfn 5. flotans er einmitt í Bahrain við Persaflóa). Bandaríkin hafa talið afar mikilvægt að tryggja ótruflaða umferð olíuskipa til og frá Persaflóanum og líða engum að hindra siglingar þar.

En um afskiptin af Persaflóasvæðinu má þó sennilega segja að þar hafi skipt ennþá meira máli að Persaflóaríkin búa yfir stærstu og aðgengilegustu olíulindum framtíðarinnar. Olían þar og í löndum eins og Íran og Írak er olía sem mun vafalítið hafa mikla og vaxandi efnahagslega þýðingu eftir því sem árin líða. Í huga Bandaríkjastjórnar er nauðsynlegt að olíumarkaðir heimsins þurfi ekki að upplifa það að olíuframboð frá Persaflóanum snarminnki skyndilega vegna t.d. hernaðarátaka. Jafnvel þó svo Bandaríkin þyrftu enga olíu frá Persaflóanum myndi alvarleg (og jafnvel smávægileg) truflun á framboði þaðan snarhækka olíuverð um allan heim - og það gæti skaðað bandarískt efnahagslíf mjög. Þess vegna myndi jafnvel stóraukin olíuframleiðsla innan Bandaríkjanna vart hafa mikil áhrif á t.d. utanríkisstefnu Bandaríkjastjórnar gagnvart Mið-Austurlöndum.

Útgjöld vegna olíukaupa Bandaríkjamanna erlendis frá nema hundruðum milljarða USD á ári hverju. Vegna hækkandi olíuverðs hafa þessi útgjöld vaxið verulega síðustu árin. Það hefur bæði óhagstæð áhrif á vöruskiptajöfnuð landsins og veldur miklum tilflutningi fjármagns til stjórnvalda í ríkjum sem eru sum hver alls ekki vinveitt Bandaríkjunum.

Samhliða hefur hlutfall innfluttu olíunnar í olíunotkun Bandaríkjanna vaxið jafnt og þétt. Á þeim tíma sem Nixon tók að útlista áhyggjur sínar af þróuninni, snemma á 8. áratugnum, var umrætt hlutfall um 40%. Undanfarin ár hefur hlutfallið verið miklu hærra eða nálægt 60%.

Það eru því sterkir hvatar til þess að Bandaríkin reyni að draga sem mest úr olíuinnflutningi og auki framleiðsluna heima fyrir. Sennilega taka allir bandarískir stjórnmálamenn undir það. En raunveruleikinn hefur engu að síður verið sá að olíuinnflutningur Bandaríkjanna hefur farið sívaxandi.

Efnahagsveldi með hnignandi olíulindir 

Bandaríkin eru sem sagt verulega háð innfluttri olíu og hafa lengi verið. En ekki má þó gleyma því að Bandaríkin hafa sjálf ávallt verið meðal mestu olíuframleiðsluríkja heimsins.

Í upphafi 20. aldar voru tvö lönd með yfirburðastöðu á olíumörkuðunum, þ.e. Bandaríkin (vegna olíuvinnslunnar í Oklahóma, Texas og víðar í landinu) og Rússland (vegna olíunnar frá Bakú). Brátt tóku Bandaríkin afgerandi forystu sem heimsins mesti olíuframleiðandi og langt fram eftir 20. öld voru Bandaríkin langstærsta olíuframleiðsluríkið.

En þó svo Bandaríkin yrðu fljótlega mesti olíuframleiðandi heimsins olli efnahagsvöxturinn þar og stærð þjóðarinnar því að strax um 1950 voru Bandaríkin orðin nettóinnflytjandi að olíu og olíuafurðum (þ.e. framleiddu minna en sem nam notkun þjóðarinnar). Og jafnvel þó svo olíuframleiðsla innan Bandaríkjanna ykist hratt á 6. og 7. áratug 20. aldar náði sá vöxtur ekki að halda í uppganginn í efnahagslífinu og fjölgun þjóðarinnar, sem þurfti sífellt meiri olíuafurðir. Þess vegna jókst innflutningur á olíu jafnt og þétt þrátt fyrir sívaxandi olíuframleiðslu innanlands.     

Svo gerðist það árið 1970 að olíuframleiðsla í Bandaríkjunum náði hámarki (dagleg framleiðsla varð um 10 milljón tunnur). Og fór eftir það hnignandi. Framleiðslan tók reyndar kipp upp á við um og upp úr miðjum 8. áratugnum, þegar olía frá stórum olíulindum norður í Alaska byrjaði að streyma á markað. En almennt séð má segja að allt frá því 1970 hafi leiðin legið niður á við. 

Frá því Alaskaolían fannst hafa engar viðlíka olíulindir fundist innan lögsögu Bandaríkjanna. Hæst náði Alaskaframleiðslan að skila um 2 milljón tunna á dag, sem er geysilegt magn og t.d. meira en öll olíuframleiðsla Noregs í dag.

Alaskaolían varð ekki til þess að olíuframleiðslan innan Bandaríkjanna næði að bæta metið frá 1970. Það ár reyndist vera hið sögulega hámark bandarískrar olíuframleiðslu. Og um miðjan 8. áratuginn seig olíuframleiðsla bæði Saudi Arabíu og Sovétríkjanna (þáverandi) fram úr Bandaríkjunum. Það gerðist þrátt fyrir nýju Alaskaolíuna og þrátt fyrir að óvenju hátt olíuverð á síðari hluta 8. áratugarins væri hvati til meiri og dýrari borana í Bandaríkjunum.

Olíuframleiðslan í Alaska var fljót að ná toppi og þar að auki fóru flestar aðrar olíulindir innan Bandaríkjanna nú hnignandi. Þegar kom fram á miðjan 9. áratuginn varð hnignunin orðin áberandi; þá fór olíuframleiðsla Bandaríkjanna á ný að minnka nokkuð hratt.

Dapurt efnahagsástand síðustu ár áttunda áratugarins og í upphafi þess níunda varð reyndar til þess að olíunotkun í Bandaríkjunum dróst verulega saman. Sem varð til þess að olíuinnflutningur minnkaði og olíuverð lækkaði mjög (svo mikið að Sádarnir snardrógu úr sinni framleiðslu og Bandaríkin urðu tímabundið aftur stærri olíuframleiðandi en Saudi Arabía). En brátt kom að því að efnahagslífið tók við sér á ný og síðustu tvo áratugi 20. aldar jókst olíuneysla Bandaríkjanna verulega.

Þessi aukna olíuneysla samhliða minnkandi olíuframleiðslu innanlands varð til þess að olíuinnflutningur Bandaríkjanna óx nú aftur mjög hratt. Á tímabilinu 1985-2000 jókst olíuinnflutningurinn um meira en helming; fór úr u.þ.b. 5 milljónum tunna daglega og í um 11 milljónir tunna.

Á þessu sama tímabili (1985-2000) jókst hlutfall innfluttrar olíu og olíuafurða í Bandaríkjunum úr því að vera um 30% af olíunotkuninni árið 1985 og í að verða vel yfir 50% aldamótaárið 2000. Bandaríkin voru komin niður í það að framleiða minna en helming þeirrar olíu sem þjóðin notaði.

Þegar 21. öldin gekk í garð hélt olíuframleiðslan í Bandaríkjunum áfram að minnka. Rétt upp úr aldamótunum var olíuframleiðslan þar einungis um 5 milljón tunnur. Sem er um helmingur framleiðslunnar sem var árið 1970 og ámóta mikið eins og framleiðslan var um 1950, þ.e. hálfri öld fyrr! Enda stóð það ekki í bandarískum stjórnvöldum þarna í upphafi 21. aldar að fara útí tvö Persaflóastríð, sem augljóslega snérust mest um olíuhagsmuni. 

Um 1950 fullnægði bandarísk olíuframleiðsla upp á 5 milljónir tunna daglega nær allri olíuþörf Bandaríkjamanna. En nú hálfri öld síðar, þegar dagsframleiðslan var aftur orðin einungis 5 milljón tunnur, voru tímarnir heldur betur breyttir. Því þarna um aldamótin þurftu Bandaríkjamenn að flytja inn um 12 milljónir tunna af olíu og olíuafurðum daglega. Og hlutfall innfluttrar olíu af allri olíuneyslunni í Bandaríkjunum var farið að nálgast 60%.

Og strax á fyrstu árum 21. aldarinnar fór bandaríska olíubókhaldið enn versnandi. Árið 2005 fór hlutfall erlendrar olíu í olíuneyslu Bandaríkjamanna í fyrsta sinn í sögunni yfir 60% og stefndi hraðbyri í að verða brátt 70%. Daglegur olíuinnflutningur landsins var kominn í tæplega 14 milljónir tunna og nettóinnflutningurinn var um 12,5 milljónir tunna. Um 40% alls olíuinnflutningsins kom frá OPEC ríkjum, eins og Venesúela og Persaflóaríkjunum. Olíuverð hækkaði líka hratt og bandarískum almenningi var orðið um og ó. Var bandaríska olían að klárast?

Hátt olíuverð er bæði kæfandi og hvetjandi!

Þarna á fyrsta áratug 21. aldarinnar var komin upp sú staða að Bandaríkjamenn þurftu að flytja inn meiri olíu en nokkru sinni fyrr. Við þetta bættist sú bagalega staðreynd að kominn var fram á sjónarsviðið nýr, stór og hratt vaxandi olíuinnflytjandi; Kína. Fyrir vikið tók olíuverð nú að hækka mjög.

Verðhækkunin varð sérstaklega áberandi um og upp úr 2003. Hækkandi olíuverðið þýddi að Bandaríkjamenn þurftu orðið að eyða sífellt meiri fjármunum í innflutta olíu. Og þrátt fyrir kreppuna sem skall á árið 2008 er olíuverð ennþá mjög hátt - sögulega séð - og hefur reyndar aldrei nokkru sinni verið jafn hátt yfir heilt ár eins og var 2011. Og það gæti farið svo að metið frá 2011 (þ.e. meðalverð yfir árið) verði slegið á árinu sem er að líða (2012). Olíuverð hefur nefnilega haldist afar hátt (sögulega séð) þrátt fyrir efnahagserfiðleikana í Evrópu og aðeins rólegri efnahagsvöxt í Kína.

Hækkandi olíuverð hefur á skömmum tíma leitt til gríðarlegra fjármagnsflutninga frá Bandaríkjunum og í vasa annarra olíuframleiðsluríkja. Síðustu árin hefur árlegur kostnaður Bandaríkjanna vegna kaupa á olíu erlendis frá verið nálægt 300 milljörðum USD (mun hafa verið 327 milljarðar USD árið 2011). Og til að bæta gráu ofan á svart fer stór hluti af þessu dollaramagni beint til olíuframleiðslulanda sem eru ekkert alltof vinsamleg Bandaríkjunum (lönd eins og Venesúela, Rússland og ýmis Persaflóaríki). Loks virðist fátt benda til þess að olíuverð lækki; þvert á móti gerir bandaríska orkumálaráðuneytið ráð fyrir því að líklegast sé að olíuverð haldi áfram að hækka næstu árin og áratugi (sbr. bláa línan á grafinu hér að ofan).

En fátt er svo með öllu illt að ei boði gott. Fyrir bandarískt efnahagslíf er hátt olíuverð ekki endilega bara af hinu illa. Þetta háa verð er nefnilega líka hvati til að finna nýjar og hagkvæmar leiðir til að vinna meiri olíu innanlands. Mesti vandi bandarískrar olíuframleiðslu hefur ekki verið sá að engar nýjar olíulindir sé að finna - heldur kannski miklu fremur að olíuverðið var lengi vel svo lágt að fjármagnseigendur höfðu takmarkaðan áhuga á dýrri olíuleit í Bandaríkjunum. 

Hækkandi olíuverð hefur valdið því að olía sem áður var talið óhagkvæmt að vinna er allt í einu orðin dúndrandi bissness. Hækkandi olíuverð síðustu árin hefur t.d. leitt til þess að hafin er olíuvinnsla á miklu meira hafdýpi en áður þekktist (deepwater oil). Sama er að segja um olíuvinnslu úr olíusandi (oil sands). Sennilega væri nánast engin vinnsla djúpt úti í í Mexíkóflóa né norður í Alberta í Kanada nema af því að menn eru fullvissir um að olíuverð muni á næstu árum og áratugum almennt haldast a.m.k. yfir 50-60 USD. Og það er ekki bara djúpvinnslan og olíusandurinn sem eru orðin áhugavert stúss. Menn eins og Harold Hamm, sem minnst var á hér í upphafi færslunnar, hafa fundið önnur og jafnvel enn betri tækifæri til að finna og vinna olíu - olíu sem fyrir einungis örfáum árum þótti alltof dýr að sækja iður jarðar.

Maðurinn sem keypti Norður-Dakóta

Umræddur Harold Hamm er í dag einn af efnuðustu mönnum í Bandaríkjunum. Hann á langa sögu að baki í bandaríska olíuiðnaðinum og er stofnandi og stærsti eigandi olíufyrirtækis sem nefnist Continental Resources.

Hamm er farinn að nálgast sjötugt (f. 1945) og alla tíð frá því hann byrjaði sem unglingsstrákur að vinna á bensínstöð í fæðingarbænum sínum, Lexington í gamla olíufylkinu Oklahóma, hefur hann verið viðloðandi olíu. Hamm var rétt skriðinn yfir tvítugt þegar hann byrjaði að vinna fyrir sér í olíuiðnaðinum í Oklahóma. Og áður en hann náði þrítugu hafði hann borað sinn fyrsta olíubrunn.

Næstu áratugina upplifði Hamm bæði ofsagróða og hrun. En það sem skapaði Harold Hamm sérstöðu var mikill áhugi hans á þeirri tækni að bora lárétta brunna (þ.e. bora niður og svo langt til hliðar) - til að nálgast olíu sem víða liggur í þunnum lögum, inniklemmd í sandsteininum.

Þessi tækni gengur út það að bora hreinlega út um allt; fyrst ca. 3-4 km niður og svo aðra 3-4 km lárétt og sprengja upp þétt sandsteinslögin með efnablönduðu háþrýstivatni. Þá losnar um olíu (og gas í þeim tilvikum sem það er að finna) sem liggur í þunnum og jafnvel örþunnum lögum klemmd inni í sandsteininum og þá er unnt að dæla olíunni upp á yfirborðið. Á ensku er þessi vinnsluaðferð nefnd hydraulic fracturing eða einfaldlega fracking. Um láréttu boranirnar er notað hugtakið horizontal drilling.

Tæknin sem felst í fracking hefur undanfarin ár verið notuð með geysigóðum árangri við gasvinnslu suður í Texas. Í því sambandi er talað um gasið sem shale gas, en sú gasvinnsla hefur á skömmum tíma stóraukið gasframboð í Bandaríkjunum (sem hefur valdið mikilli tímabundinni lækkun á gasverði og þar með líka lækkað raforkuverð vestra).

Góður árangur í þessari gasvinnslu varð til þess að fólk fór líka að horfa til þess að nota tæknina (þ.e. fracking) í olíuvinnslu. En margir voru hikandi. Þeir sem höfðu reynt fyrir sér með fracking í olíuleit suður í Texas höfðu margir brennt sig á því að eyða geysilegum fjármunum til einskis. Hver brunnur af þessu tagi er almennt margfalt kostnaðarsamari en hefðbundnir olíubrunnar - og ef menn náðu illa að hitta á olíu var fjárhagslega höggið mikið. Enn sem komið var þótti fracking því mjög áhættusöm aðferð í olíuiðnaðinum og freistaði fjárfesta lítt.

Harold Hamm var aftur á móti sannfærður um að unnt væri að ná góðum árangri í að beita fracking í olíuvinnslu og taldi þess virði að taka áhættuna. Honum varð sérstaklega hugsað til olíu sem vitað var að lá í þunnum lögum á stóru svæði djúpt undir Norður-Dakóta. Vitað hafði verið af þessari olíu í meira en hálfa öld, en vegna þess hversu erfitt og dýrt var að nálgast hana höfðu fáir séð þetta fyrir sér sem alvöru olíulindir.

Svæðið nefnist Bakken og nær ekki aðeins yfir stór svæði í N-Dakóta, heldur teygir sig líka yfir til Montana og Saskatchewan í Kanada. Sem fyrr segir var ástæða þess að ekki hafði verið farið út í neina olíuvinnslu að ráði þarna á Bakken einfaldlega sú að það svaraði ekki kostnaði. Olíuverð var alltof lágt til að réttlæta útgjöldin við að bora eftir þessari olíu.

En Hamm trúði á hækkandi olíuverð og var fullviss um að Bakken gæti boðið upp á mikil tækifæri. Sagt er að einn daginn hafi hann stokkið upp í einshreyfils-flugvélina sína í Oklahóma, lent norður í Dakóta eftir fimm tíma flug og byrjað að kaupa upp vinnsluréttindi. Þetta var um aldamótin og verðið sem Hamm greiddi þá fyrir réttindin þarna norður í Dakóta var allt að hundrað sinnum lægra en gerist í dag (um leið og olíuæðið varð lýðnum ljóst snarhækkaði auðvitað verðið á slíkum vinnslurétti). Þessi kaup voru svo umfangsmikil að farið var að kalla Hamm manninn sem keypti N-Dakóta. Enn var samt nokkuð í að olíuævintýrið á Bakken færi almennilega af stað.

Töfraorðin "Tight Oil"

Til að greina þessa olíuvinnslu frá hefðbundnum vinnsluaðferðum er olían sem liggur í þunnum lögum inniklemmd í sandsteininum djúpt undir yfirborði jarðar nefnd tight oil. Eins og minnst var á hér að ofan, þá er vinnsluaðferðin við að ná þessari tight oil upp á yfirborðið mjög svipuð þeirri sem notuð er í shale gasvinnslunni (horizontal drilling og hydaulic fracturing). Þess vegna væri kannski freistandi að nefna þessa olíu shale oil.

En sökum þess að það heiti, þ.e. shale oil, hefur löngum verið notað yfir olíumettuð grjótlög sem finna má í geysilegu magni í Kólórado og víðar í Bandaríkjunum, hafa þunn olíulögin í sandsteininum verið nefnd tight oil. Og það er sem sagt þessi olía, ásamt shale-gasinu, sem hefur á örfáum árum komið af stað nýju olíu- og gasæði vestra.

Sökum þess að umrædd tækni (olíuvinnsla með fracking) borgaði sig ekki nema að olíuverð væri a.m.k. 50 USD tunnan var áhuginn á tight oil ennþá lítill (meðalverð á olíu fór í fyrsta sinn yfir 50 USD árið 2005, en árin þar á undan var verðið yfirleitt að dansa í kringum 30 USD). Einungis þeir sem reyndust framsýnir... eða heppnir... létu sér detta í hug að kaupa vinnslurétt norður á Bakken.

Ennþá var altalað að "rétt" eða eðlilegt olíuverð á heimsmarkaði væri að hámarki 30 USD tunnan eða þar um bil. En það átti heldur betur eftir að breytast - á hreint undraskömmum tíma - og nú standa menn eins og Harold Hamm með pálmann í höndunum.

Já - olíuverð fór nú hækkandi og allt í einu spruttu olíuborar upp út um allt í friðsælum sveitum N-Dakóta. Fjölmargir fátækir smábændur urðu á svipstundu sterkefnaðir þegar þeir seldu olíufyrirtækjunum vinnsluréttindi á landi sínu. Continental Resources hans Harold's Hamm var þarna í fararbroddi. En brátt streymdu fleiri fyrirtæki á svæðið og meðan Bandaríkjamenn almennt sleiktu kreppusárin upp úr 2008 mokaði fólk saman fé norður í Dakóta. Og áður en Bandaríkjamenn vissu hvaðan á það stóð veðrið var olíuframleiðsla innan Bandaríkjanna hætt að minnka. Og þess í stað tekin að skríða hægt en örugglega upp á við.

Árið 2007 hafði Continental Resources tryggt sér vinnslurétt á samtals meira en 1.200 ferkm svæði í N-Dakóta (síðan þá mun fyrirtækið reyndar hafa þrefaldað það land sem leyfi þeirra ná til). Vinnsla fyrirtækisins á tight oil jókst hægt og sígandi og reyndist, ásamt nýju olíunni frá djúpinu mikla á Mexíkóflóa, verða það sem þurfti til að olíuframleiðsla í Bandaríkjunum hætti að dragast saman.

Svo fór að botninum í bandarísku olíuframleiðslunni reyndist vera náð árið 2008. Það ár var svo komið að dagleg olíuframleiðsla í landinu slefaði ekki í 5 milljón tunnur (að þetta væri botninn vissu menn auðvitað ekki fyrr en talsvert eftir á). Skyndilega tók framleiðslan á ný að skríða upp á við og brátt áttuðu æ fleiri sig á tækifærunum á Bakken. Þar greip um sig ekkert minna en alvöru gamaldags olíuæði og tight oil varð á allra vörum.

"Drill, drill, drill..." 

Þó svo stutt sé síðan olíuvinnslan á Bakken komst almennilega í gang hefur hún nú þegar skilað Continental Resources miklum arði og gert Hamm vellauðugan. Í dag er kallinn metinn á um 11 milljarða USD og er, eins og áður kom fram, einn af auðugustu mönnum Bandaríkjanna.

En Hamm er samt ekki sáttur. Sérstaklega hefur hann verið óánægður með afskipti alríkisstofnana af umhverfismálum tengdum vinnslu Continental Resources á tight oil þarna á Bakken (við fracking er notað efnablandað háþrýstivatn og lengi vel giltu nánast engar reglur um hvaða sulli mátti blanda í vatnið en það hefur verið að breytast). Hamm bendir á að afskipti alríkisstofnananna skapi óþarfa kostnað sem standi olíuvinnslu á Bakkensvæðinu og annars staðar í Bandaríkjunum fyrir þrifum.

Hamm fullyrðir að þarna norður í Dakóta og nágrenni séu tugþúsundir ferkm af ósnertu landi sem hafi að geyma gríðarlegt magn af tight oil. Ævintýrið sé rétt að byrja, því Bakken hafi að geyma 20-30 milljarða tunna af vinnanlegri olíu! Segir hann Hamm.

Til samanburðar þá hefur bandaríska orkumálaráðuneytið álitið að öll vinnanleg olía sem finna má í bandarískri lögsögu sé um 25 milljarðar tunna. Og að á Bakken sé í mesta lagi að finna á bilinu 3 - 4,3 milljarða tunna af vinnanlegri olíu. Hafi Harold Hamm rétt fyrir sér er næstum því helmingi meiri olíu að finna í bandarískri lögsögu en talið hefur verið. Það munar um minna!

Hamm hamrar á því að olían á Bakken geti losað Bandaríkin undan Persaflóaveseninu og stuðlað að langþráðu orkusjálfstæði Bandaríkjanna. Þess vegna eigi alríkisstjórnin í Washington DC að einbeita sér að því að meiri vinnsla komist þarna í gang. Og að farsælasta leiðin til þess sé einfaldlega sú að allar leyfisveitingar, umhverfisstaðlar, öryggismál o.þ.h. verði í höndum fylkjanna fremur en alríkisins.

Hvaða skoðun svo sem fólk hefur á þessum málflutningi hjá Hamm, þá er óumdeilt að hann er meðal þeirra manna sem eiga hvað mestan þátt í því að allra síðustu árin hefur olíuframleiðslan í Bandaríkjunum aukist verulega. Og horfur á að þetta ár (2012) verði framleiðsluaukningin jafnvel meiri en nokkru sinni áður.

Á Bakken er framleiðslan nú komin í um 700 þúsund tunnur á dag og hefur aukist með ótrúlegum hraða. Fyrir örfáum árum var framleiðslan þarna einungis um 100 þúsund tunnur daglega. Hún hefur sem sagt u.þ.b. sjöfaldast á örskömmum tíma og er nú t.d. orðin meiri en öll framleiðsla OPEC-ríkisins Ecuador. Það er því kannski ekki skrýtið að nýverið útnefndi fréttatímaritið Time Harold Hamm sem einn af áhrifamestu mönnum samtímans.

Það er til marks um þýðingu olíunnar í N-Dakóta að slíkur kippur vegna nýrra olíulinda hefur ekki sést í Bandaríkjunum síðan menn skelltu sér í Prudhoe Bay í Alaska á 8. áratugnum. Enda hefur olíuæðið þarna í N-Dakóta nánast á svipstundu gert fylkið að einhverju mesta uppgangssvæði innan Bandaríkjanna. Atvinnuleysi hefur snarminnkað og verð á fasteignum og ýmissi almennri þjónustu hefur rokið upp úr öllu valdi á mestu olíusvæðunum. Sagt er að mánaðarleiga fyrir hjólhýsisræfil á túnbleðli sé um 2.000 USD og að þarna vinni menn allt að 16-20 tíma í striklotu við olíuboranir. Vegna verðlagsins og húsnæðisskorts sofa margir verkamennirnir einfaldlega í bílnum sínum (sbr. t.d. þetta myndband frá einum olíuverkamanninum). 

Þessar nýju uppspretta bandarískrar olíu hefur valdið því að dagsframleiðsla Bandaríkjanna er skyndilega komin í um 6,5 milljón tunnur. Svo há tala hefur vel að merkja ekki sést þar vestra síðan um 1998.

Og horfur eru á að á þessu ári (2012) nái olíuframleiðslan í Bandaríkjunum jafnvel að fara yfir 7 milljón tunnur pr. dag. Svoleiðis tala sást síðast árið 1992! Gangi þetta eftir verður olíuframleiðsla Bandaríkjanna farin að nálgast framleiðslu Rússa og Sádanna, sem undanfarin ár hafa yfirleitt verið að framleiða á bilinu 8-10 milljón tunnur (hvort ríki um sig). Og það er einmitt þessi staðreynd sem hefur nú vakið vonir margra Bandaríkjamanna um að þeir verði senn á ný stærsti olíuframleiðandi heimsins. En til að svo verði þarf að bora ennþá meira, ennþá hraðar og ennþá víðar. Drill, drill, drill!

Barið á Obama 

Í kosningabaráttunni um bandaríska forsetaembættið nú í haust sem leið (2012) var Hamm óþreytandi við að gagnrýna styrkveitingar bandarískra stjórnvalda til endurnýjanlegrar orku. Og dásama möguleika Bandaríkjanna til að stórauka framleiðslu á olíu og gasi. Þar væri lykilatrið að alríkisstjórnin myndi hætta öllu þessu mengunarvarnastússi og afhenda fylkjunum yfirráðin og umsjón með olíuborunum á landi í eigu alríkisins (Federal Lands).

Alríkisstjórnin í Washington DC hefur nefnilega verið treg til að leyfa nýjar olíuboranir á alríkislandi. Þess í stað hefur Obamastjórnin lagt meiri áherslu á að styðja við tækniþróun og fjárfestingar í græna orkugeiranum.

Hamm og félagar telja aftur á móti að Bandaríkjamönnum sé afar mikilvægt að auka eigin olíuframleiðslu. Og að besta leiðin til þess sé að hefja umfangsmiklar boranir á landi í eigu alríkisins. Það muni ekki aðeins gera Bandaríkin sterkari gagnvart umheiminum, heldur skapa mikinn fjölda starfa og góðan efnahagsuppgang í landinu.

Hamm hefur nokkuð til síns máls. Með því að leyfa meiri olíuboranir á alríkislandi og líka bora bæði utan við austur- og vesturstrendur Bandaríkjanna myndi olíuframleiðsla Bandaríkjanna vafalítið aukast verulega. Á móti koma sjónarmið um mengunarvarnir, verndun lífríkisins, verndun vatnsbóla, neikvæð áhrif olíunotkunar á loftslag o.s.frv. 

Sótsvartur olíubransinn er óþreytandi við að hamra á því hversu endurnýjanleg orka sé dýr og óhagkvæm. En passa sig þá líka vandlega á að skauta framhjá þeim beina og óbeina umhverfis- og heilsufarskostnaði sem fylgir notkun jarðefnaeldsneytis. 

Obama hefur viljað fara varlega í sakirnar og ekki gera stórar breytingar m.t.t. aðgengis að nýjum olíusvæðum. En það er reyndar svo að þrátt fyrir varkárni Obama hefur olíuvinnsla innan Bandaríkjanna aukist umtalsvert í hans forsetatíð. Það er því varla sanngjarnt að segja að stefna Obama-stjórnarinnar sé eitthvað ægilega óhagstæð bandaríska olíuiðnaðinum. Bransinn virðist bara pluma sig prýðilega. En auðvitað vill mikið alltaf meira.

Útspil IEA 

Olíuframleiðsla í Bandaríkjunum virðist sem sagt á traustri uppleið. Og nú er svo komið að farið er að tala um að eftir örfá ár verði Bandaríkin orðin hvorki meira né minna en mesti olíuframleiðandi heimsins! Verði stærri en Rússland og stærri en Saudi Arabía, en þessi tvö ríki hafa undanfarin ár verið að framleiða á bilinu 8-10 milljónir tunna daglega (sem er óneitanlega talsvert frá þeim 6,5 milljón tunnum sem framleiðslan í Bandaríkjunum er í dag).

Slíka framtíðarsýn, um að Bandaríkin taki brátt forystuna í olíuframleiðslu heimsins, er einmitt að finna í glænýrri árlegri orkuspá Alþjóða orkumálastofnunarinnar (International Energy Agency; IEA). Þessi ágæta stofnun er reyndar alls ekki alþjóðleg, heldur samstarfsvettvangur ríkjanna í OECD. Alls eiga 28 af OECD-ríkjunum 34 aðild að IEA og Ísland er eitt af þeim sex ríkjum sem ekki eru aðilar að IEA. 

Í þessari nýjustu orkuspá IEA (World Energy Outlook 2012; WEO) urðu þau tíðindi að IEA er allt í einu komið á þá skoðun að vegna tight oil muni olíuframleiðsla í Bandaríkjunum æða upp á við á næstu árum. Og eftir einungis tæpan áratug verði olíuframleiðsla í Bandaríkjunum orðin meiri en í Rússlandi og meiri en í Saudi Arabíu!

IEA álítur sem sagt að innan örfárra ára verði olíuframleiðsla Bandaríkjamanna orðin meira en 10 milljón tunnur á dag. Og áður en árið 2020 renni upp verði hún orðin um 11 milljón tunnur. Gangi þetta eftir myndi olíuframleiðsla Bandaríkjanna ekki aðeins hafa tvöfaldast á innan við áratug, heldur jafnvel ná að slá gamla metið frá 1970.

IEA bendir á að þetta muni ekki aðeins hafa geysilega jákvæð áhrif á Bandarískt efnahagslíf heldur valda því að Bandaríkin muni nánast hætta að flytja inn olíu frá Saudi Aabíu og Mið-Austurlöndum (Bandaríkjunum muni nægja að flytja inn smáræði frá Mexíkó og svo auðvitað frá Kanada). Þetta muni valda því að olíuútflutningur Sádanna og nágranna þeirra til Kína stóraukist og áhrifin á þróun olíumarkaða og alþjóðastjórnmálin verði mikil.

Orðrétt segir IEA (leturbreyting er Orkubloggsins):

"The recent rebound in US oil and gas production, driven by upstream technologies that are unlocking light tight oil and shale gas resources, is spurring economic activity - with less expensive gas and electricity prices giving industry a competitive edge - and steadily changing the role of North America in global energy trade. By around 2020, the United States is projected to become the largest global oil producer".

Og það er ekki nóg með að IEA spái því að Bandaríkin verði brátt stærsti olíuframleiðandi heimsins. Því í WEO 2012 bætir IEA því við að árið 2030 muni N-Ameríka framleiða meiri olíu en nemur eigin neyslu. Og árið 2035 verði Bandaríkin orðin orkusjálfstæð (framleiði meiri orku en sem nemur eigin notkun):

"The result is a continued fall in US oil imports, to the extent that North America becomes a net oil exporter around 2030. This accelerates the switch in direction of international oil trade towards Asia, putting a focus on the security of the strategic routes that bring Middle East oil to Asian markets. The United States, which currently imports around 20% of its total energy needs, becomes all but self-sufficient in net terms - a dramatic reversal of the trend seen in most other energy- importing countries."

Þetta yrðu talsverð tíðindi. En fæst þetta staðist? Vissulega er framleiðsluaukningin í vinnslu á bandarískri tight oil mjög impressive. Sbr. grafið hér til hliðar, sem sýnir hvernig Bakken og nú síðast Eagle Ford svæðið í Texas eru nýjar og geysilegar olíuuppsprettur. En er raunhæft að þessi vöxtur geti haldið svona hratt áfram? Eru í alvöru miklar líkur á því að framleiðsla á tight oil í Bandaríkjum eigi eftir að aukast um nokkur hundruð prósent á einungis örfáum árum?

Margir hafa gripið umrædda spá IEA á lofti og fagnað henni nánast sem gefnum hlut. Aðrir eru fullir efasemdar og segja að þetta sé ekki raunsætt hjá IEA. Og minna á að til að þetta geti gengið eftir þurfi langtum meiri og áhættusamari fjárfestingu en raunhæft sé.

Það er líka forvitnilegt að líta til fortíðarinnar. Þá kemur í ljós að þó svo framleiðsla á tight oil hafi vissulega aukist mjög á stuttum tíma, þá er ennþá langt í að hún jafnist á við Alaskaolíuna eða djúpið á Mexíkóflóanum (þetta sést vel á grafinu hér til hliðar).

Til að umrædd spá IEA rætist þarf olíuframleiðslan að aukast um 3-4 milljónir tunna í viðbót innan einungis nokkurra ára. Mest af þessari aukningu myndi koma frá svæðum eins og Bakken í N-Dakóta og Eagle Ford í Texas (sbr. rauði og guli liturinn á grafinu). Þegar litið er til olíusögu Bandaríkjanna yrði þetta hreint ótrúlega mikil aukning og t.d. miklu meira en aukningin sem Alaskaolían skilaði.

Eitt atriði enn er líka vert að hafa í huga - áður en maður byrjar að fagna því að Bandaríkin verði brátt nær laus undan innfluttri olíu: Það er nefnilega svo að í umræddri spá IEA er ekki bara að finna bjartsýni um hratt vaxandi olíuframleiðslu. Þar kemur nefnilega líka fram að stofnunin telur að Bandaríkin verði einungis stærsti olíuframleiðandi heims í örfá ár. Strax í kringum 2025 muni olíuframleiðslan í Bandaríkjunum aftur síga niður á við og Sádarnir (og jafnvel Rússar líka) taka forystuna á ný.

Loks er rétt að geta þess að bandaríska orkumálaráðuneytið er ekki jafn bjartsýnt eins og IEA. Hjá upplýsingaskrifstofu ráðuneytisins (EIA) álítur starfsfólkið ekki líklegt að olíuframleiðsla í Bandaríkjunum aukist svo mikið eins og IEA heldur fram.

Í nýjustu spá EIA er vissulega að finna tölur um að olíuframleiðsla í Bandaríkjunum muni aukast verulega á næstu árum. En ekki nærri eins mikið eins og birtist í spá IEA. Samkvæmt spá EIA mun olíuframleiðsla Bandaríkjanna ekki einu sinni ná 8 milljónum tunnum áður en fjara fer undan framleiðslu á tight oil. Þessi varfærni EIA helgast m.a. af því að reynslan hefur sýnt að hver einasta olíulind með tight oil hefur reynst nokkuð fljót að tæmast. Því þarf aukningin á borholum að verða mjög hröð ef unnt á að vera að viðhalda uppganginum í þessum tight oil iðnaði. Brunnar sem skila framleiðslu þurfa ekki aðeins að vera nokkur þúsund, eins og nú er á Bakken, heldur verða tugþúsundir.

Svo mikil og hröð aukning á nýjum og árangursríkum borholum, þar sem fracking er beitt, er vart möguleg nema með geysilegri fjárfestingu - og nánast afnámi stjórnsýslunnar og leyfisferlinu í kringum olíuleitina. Þar að auki eru, að mati EIA, ekki ennþá fyrir hendi gögn sem sýna að magnið af vinnanlegri tight oil sé neitt í líkingu við það sem t.d. Harold Hamm heldur fram. Fullyrðingar Hamm virðist sem sagt byggja meira óskhyggju en vísindum.

Mannkynið er olíufíkill

Já; menn sjá framtíðna misjöfnum augum. Enda er það svo að "prediction is difficult, especially about the future." Og hvort sem það var danski eðlisfræðingurinn Níels Bohr, bandaríski hafnaboltasnillingurinn Yogi Berra, Albert Einstein eða bara Jógi björn sem mælti fyrstur þessi fleygu orð, þá er ennþá ótímabært að lofa Bandaríkjamönnum því að þeir verði senn á ný stærsti olíuframleiðandi heims. Og jafnvel þó svo fari, yrði það að öllum líkindum einungis í mjög stuttan tíma.

Svo blasir líka við að aukin olíuframleiðsla í Bandaríkjunum mun hvorki hafa góð áhrif á græna orkugeirann né leiða til minni kolefnislosunar. Þvert á móti er þessi þróun, ásamt ofurbjartsýnum spám um nýjar olíulindir, til þess fallin að tefja enn frekar fyrir takmörkunum á kolefnislosun.

Hætt er við að nýjar olíulindir muni valda því að Bandaríkjamenn freistist til að slá því enn frekar á frest að horfast í augu við orkuvanda framtíðarinnar og þá loftslagsvá sem vísbendingar eru um að uppi sé. En athafnaleysi Bandaríkjanna á þessu svið skiptir kannski ekki öllu máli. Því það er orðið nokkuð augljóst að leiðtogar heimsins almennt hafa lítinn áhuga á að sporna af alvöru gegn notkun jarðefnaeldsneytis. Við erum í reynd öll olíufíklar.

Konungur Kaspíahafsins

Allt orkuáhugafólk sem horfði á Eurovosion-útsendinguna frá Bakú fyrr á þessu ári ætti að muna eftir lógóinu sem þar birtist í lokin. SOCAR!

SOCAR stendur fyrir State Oil Company of Azerbaijan Republic.Þarna er sem sagt á ferðinni ríkisolíufyrirtækið í Azerbaijan. Á frummálinu kallast félagið reyndar Azerbaycan Respublikasi Dövlat Neft Sirkati. En þetta ríkisrekna og hratt vaxandi olíufélag er hvarvetna þekkt undir heitinu og vörumerkinu SOCAR.  

SOCAR er um margt merkilegt félag. Það á dýpri og sögulegri rætur en flest önnur olífélög heimsins. Uppruna SOCAR er nefnilega að finna í olíufélögunum sem unnu olíuna við Bakú í upphafi 20. aldar. Þar voru tvö olíufélög stærst; annars vegar Shell í samkrulli með Rothschild-fjölskyldunni og hins vegar Branobel sem var að mestu í eigu Nóbel-fjölskyldunnar.

Þegar bolsévíkkarnir náðu völdum í Bakú um og upp úr 1920 var allur olíuiðnaðurinn í Azerbaijan þjóðnýttur í nafni Sovétríkjanna og utan um herlegheitin var stofnað sovéska ríkisfyrirtækið Azerneft. Olíuiðnaðurinn í Azerbaijan hafði verið gríðarlega umsvifamikill og með yfirburðarstöðu á olíumörkuðunum í Evrópu. En í kommúnistabyltingunni var kveikt í flestum olíulindunum og olíuvinnslan við Bakú var áratugi að ná sér aftur á strik. Eftir ríkisvæðinguna lagðist olíuútflutningurinn frá Azerbaijan til Evrópu af og olían þaðan var eingöngu nýtt innan Sovétríkjanna.

Eftir því sem nýjar olíulindir fundust í Rússlandi (einkum í nágrenni Úralfjallanna) upp úr síðari heimsstyrjöldinni minnkaði áherslan á azerska olíuiðnaðinn. Þar að auki fóru olíulindirnar við Bakú nú mjög hnignandi. En það sem menn vissu ekki þá, var að undir botni hins furðulega landlukta Kaspíahafs, utan við Bakú, var að finna gríðarlegar olíu- og gaslindir. Og það eru þær lindir sem hafa gert hið nýlega sjálfstæða Azerbaijan að sannkölluðu olíuveldi. Og nú síðast að gasveldi.

Þegar Sovétríkin liðu undir lok upp úr 1990 hófst hröð einkavæðing rússneskra olíufyrirtækja. Stjórnendur hins nýsjálfstæða Azerbaijans héldu aftur á móti föstu taki um olíufyrirtækið Azerneft og annan ríkisrekstur í azerska olíuiðnaðinum.

Ástandið í Bakú var reyndar afar ótryggt fyrstu árin eftir nýfengið sjálfstæðið og mikil ólga var í landinu; pólítísk átök og blóðugir bardagar. En á endanum var það gamall leiðtogi azerska kommúnistaflokksins, Heydar Aliyev, sem var kjörinn forseti landsins (1993). Fyrir tilstuðlan hans voru öll helstu orku- og gasfyrirtæki landsins (þ.á m. Azerneft) sameinuð í eitt risastórt ríkisfyrirtæki. Sem fékk nafnið Azerbaycan Respublikasi Dövlat Neft Sirkati og ensku skammstöfunina SOCAR.

Já - þannig varð SOCAR til. Og brátt var maður að nafni Ilham Aliyev orðinn aðstoðarforstjóri þessa mikilvæga ríkisorkufyrirtækis í Azerbaijan. Sá var einmitt - og er - sonur forsetans þáverandi; Heydar's Aliyev.

Ilham Aliyev gegndi stöðu aðstoðarforstjóra SOCAR í nær áratug eða allt þar til faðir hans lést árið 2003. Í forsetakosningunum sem þá fylgdu í kjölfarið var svo umræddur Ilham Aliyev kjörinn forseti landsins. Það eru því augljóslega sterk tengsl milli ríkisfyrirtækisins SOCAR og æðstu ráðamanna í Bakú og sömuleiðis að Aliyev-fjölskyldan hefur þarna afar öfluga stöðu.

Í dag er SOCAR sannkallað risafyrirtæki með meira en 60 þúsund starfsmenn og ársveltu upp á tugi milljarða dollara. Nákvæmar tölur liggja þó ekki fyrir, enda um að ræða ríkisfyrirtæki sem starfar í stórnmála- og viðskiptaumhverfi sem er nokkuð ólíkt því sem við eigum að venjast hér í norðri. Eitt er þó vist; SOCAR er geysilega umsvifamikið í efnahagslífi Azerbaijans og langmikilvægasta útflutningsfyrirtæki landsins.

Hátt olíuverð síðustu ár hefur skapað SOCAR miklar tekjur. Hluta af þeim auði er nú verið að nota í nýjar aðalstöðvar fyrirtækisins í Bakú. Þar mun brátt rísa gríðarlegur skrifstofuturn, sem fullkláraður mun teygja sig um 200 m yfir gömlu glæsibyggingarnar í borginni, líkt og risastór gaslogi.

Þetta verður ekki aðeins hæsta byggingin í Bakú, heldur í Kákasusríkjunum öllum. Þetta eru þó hreinir smámunir, því senn stendur til að byrja að reisa hæsta skýjakljúf heims þarna í nágrenninu. Sá er kallaður Azerbaijan Tower og verður eitt helsta táknið í nýrri milljón manna borg sem byggja á rétt suður af Bakú. Turninn sá verður um 190 hæðir, 1.050 m hár og kostnaðurinn er sagður verða um 2 milljarðar USD. Þar á líka að vera ný formúlu-1 braut og ýmislegt fleira, sem stórhuga Azerarnir eru nú að skipuleggja.

Bakú er sem sagt borgin þar sem allt er að gerast. Og þar að baki stendur olíu- og gasgróðinn sem streymir um æðar SOCAR.

Hér í Vestrinu er SOCAR líklega þekktast fyrir að hafa verið lykilaðilinn í frægum samningi við nokkur vestræn olíufyrirtæki árið 1994. Samningurinn sá var um nýja olíuvinnslu djúpt úti á Kaspíahafi og var nefndur því hógværa nafni Samningur aldarinnar. Nafnið kom til af því að samtals hljóðaði fjárfestingin upp á um 13 milljarða USD. Á þeim tíma var þetta einhver allra stærsti olíuvinnslusamningur í heiminum. Erlendu félögin sem átti aðild að þessum risasamningi voru m.a. breska BP og bandaríska ExxonMobil (þá Exxon). Þar með voru vestræn olíufélög á ný komin í olíuna við Bakú - eftir um 75 ára bið!

Með Samningi aldarinnar jókst mjög skriðurinn á olíuframleiðslunni í Azerbaijan og brátt tóku peningarnir að flæða um Bakú. En það var ekki bara nóg að framleiða; það þurfti líka að finna ráð til að koma þessari nýju olíu á markað. Lega Azerbaijan olli því að olíuskip geta ekki með góðu móti siglt með herlegheitin á markað og einu umtalsverðu olíuleðslurnar lágu til Rússlands. Því var gripið til þess ráðs að leggja nýja og gríðarlega langa olíuleiðslu allt vestur til Miðjarðarhafsins; Baku-Tibilisi-Ceyhan olíuleiðsluna eða BTC.

BTC-olíuleiðslan teygir sig rétt tæplega 1.800 km leið alla leið frá olíulindunum úti í lögsögu Azerbaijans í Kaspíahafinu, þvert austur yfir Azerbaijan, yfir fjalllendið til nágrannaríkisins Georgíu og loks gegnum Tyrkland og allt austur til tyrknesku hafnarborgarinnar Ceyhan við Miðjarðarhaf. Þaðan sigla svo tankskip í stríðum straumi með olíuna austur Miðjarðarhaf og til markaða á Vesturlöndum.

BTC-olíuleiðslan var sannkölluð tímamótaframkvæmd. Þetta er næstlengsta olíuleiðsla í heimi, hún kostaði heila 3 milljarða USD og getur flutt meira en milljón tunnur af olíu á dag. Síðan BTC-leiðslan opnaði árið 2006 hefur hún ekki aðeins verið afar mikilvæg fyrir tekjustreymi SOCAR, heldur er BTC einnig þokkalegasta tekjulind fyrir Georgíu og Tyrkland (sem fá greiðslur fyrir að leyfa að olíuleiðslan fari um þau lönd).

Fyrstu 15 árin hjá hinu nýsjálfstæða Azerbaijan var olían sem sagt mál málanna. En nú er annað sannkallað risaverkefni framundan í Azerbaijan. Sem er uppbygging á umfangsmikilli gasvinnslu og stóraukning í gasútflutningi.

Umrætt gasverkefni er ekki aðeins mikið áhugamál SOCAR og azerskra stjórnvalda, heldur líka eitt metnaðarfyllsta orkuverkefnið sem yfirstjórn Evrópusambandsins hefur horft til síðustu árin. Vandamálið er bara það að stjórnvöld hjá ESB í Brussel stunda hvorki gasvinnslu né leggja gasleiðslur - og allra síst austur til Mið-Asíu. Til þess þarf orkuiðnaðinn sjálfan. Og þar er ekki einungis um að ræða mögulega aðkomu evrópskra eða annarra vestrænna orkufyrirtækja. Því bæði rússnesk og kínversk ríkisfyrirtæki hafa líka mikinn áhuga á að tryggja sér aðgang að azerska gasinu úr iðrum Kaspíahafsins.

Gaslindirnar sem þarna er horft til liggja djúpt undir hafsbotninum utan við Kaspíahafsströnd Azerbaijan, um 70 km suðaustur af Bakú. Þarna er hafdýpið allt frá skitnum 50 m, en dýpsti hluti svæðisins er um 600 m. Svæðið hefur verið kallað því áhrifaríka nafni Konungur hafsins eða Shah Deniz á máli innfæddra.

Byrjað var að byggja upp gasvinnslu á svæðinu kennt við Shah Deniz um miðjan tíunda áratug liðinnar aldar og fyrsta áfanganum þar var lokið árið 2006. Gasframleiðslan þarna nemur nú um 8-9 þúsund milljöðrum rúmmetra á ári. Þetta gas fer að mestu til Tyrklands, eftir gasleiðslu sem byggð var samhliða fyrsta spottanum á BTC-olíuleiðslunni. Gasleiðslan sú nefnist á ensku South Caucasus Pipeline og er rekin af BP, en við landamæri Georgíu og Tyrklands tengist hún tyrkneska gasdreifingarkerfinu.

Eftir meiri rannsóknir kom í ljós að Shah Deniz hefur að geyma miklu meira gas en áður hafði verið talið. Það var breski risinn BP sem sannreyndi ennþá stærri gaslindir á svæðinu og þær hafa einfaldlega verið nefndar Shah Deniz II. Og það er þetta gas sem Evrópusambandinu er umhugað að berist þar inn á borð, fremur en að það fari t.d. til Rússlands eða jafnvel til Kína.

Talið er að gaslindirnar kenndar við Shah Deniz II geri það að verkum að samanlögð framleiðsla á Shah Deniz muni á fáeinum árum þrefaldast; fari úr núverandi 8-9 milljörðum rúmmetra árlega og í ca. 25 milljarða rúmmetra. Og samtals er Shah Deniz talið hafa að geyma um 1.200 milljarðar rúmmetra af vinnanlegu gasi.

Þarna úti á Kaspíhafinu hafi menn sem sagt fundið gaslind sem flokkast sem ein af þeim tíu stærstu í veröldinni! Til samanburðar má nefna að þetta eina vinnslusvæði virðist hafa að geyma vinnanlegt gas sem nemur um helmingi allra gasbirgða í norsku lögsögunni (þ.e. í Norðursjó, Noregshafi OG Barentshafi). Það er talsvert!

Með öllu öðru gasi í lögsögu Azerbaijan er landið skyndilega komið í hóp þeirra ríkja sem hafa hvað mestar sannreyndar birgðir af gasi í jörðu. Þetta eru talsverðar fréttir og mun væntanlega koma SOCAR afar vel þegar gasið fer að streyma á markað. Kannski ekki síst í því ljósi að útlit er fyrir að olíuframleiðsla í Azerbaijan hafi þegar náð hámarki. Í sama mund og það gerðist, er Azerbaijan að verða meiriháttar gasframleiðandi.

Fjárfestingin í sjálfri vinnslunni á Shah Deniz II er áætluð litlir 15-20 milljarðar USD. Auk SOCAR og BP samanstendur hluthafahópurinn á Shah Deniz af rússneska Lukoil, íranska ríkisorkufyrirtækinu NICO, norska Statoil, franska Total og tyrkneska TPAO. BP og Statoil eru stærstu hluthafarnir með 51% hlutafjár og bera hitann og þungann af því að koma vinnslunni af stað og sjá til þess að gasið berist á áfangastað.

En það hefur dregist að koma framkvæmdum á fullt þarna á Shah Deniz II. Ástæða þess er ekki vandræði gagnvart því hvernig vinna eigi gasið, heldur það hversu illa hefur gengið að ákveða hvernig koma eigi öllu þessu gasi á áfangastað til kaupenda.

Í nokkur ár hafa menn velkst með þá risatstóru spurningu hvert allt þetta gas eigi að streyma? Það hefur gengið hreint afleitlega að ljúka þessum þætti málsins. Þarna blandast hagsmunir olíufyrirtækjanna saman við pólítíska hagsmuni nokkurra helstu risavelda heimsins.

Það eru einkum Evrópusambandið og Rússland sem þarna hafa tekist á. Inn í þá umræðu hefur blandast viðkvæmt pólítískt ástand á Kákasussvæðinu. Loks hefur Kína staðið á hliðarlínunni. Kínversk stjórnvöld og kínversk orkufyrirtæki hafa í æ ríkari mæli sýnt azerska gasinu áhuga og vilja koma að lagningu gasleiðslu þvert eftir botni Kaspíahafsins. Þar með yrði unnt að flytja gas í miklu magna alla leið frá Azerbaijan og austur til Kína, en Kínverjar hafa nú þegar lagt gasleiðslur til gasríkjanna við austanvert Kaspíahaf.

Evrópusambandið hefur í mörg ár stutt dyggilega við það að byggð verði stór og mikil gasleiðsla sem tengi Evrópu við gaslindirnar í Azerbaijan. Gasleiðslan sem Evrópusambandið hefur lagt áherslu á að komi til með að rísa, hefur haft vinnuheitið Nabucco. Hún á að geta tekið við öllu gasinu frá nýju gaslindum Azera á Konungi hafsins og líka gasi frá nágrannasvæðum Azerbaijan. Til framtíðar er þar bæði horft til gass frá Íran og Írak og jafnvel líka frá löndunum austan Kaspíahafsins (einkum Túrkmenistan).

Aðalhugsunin að baki Nabucco er fjölbreyttari birgjahópur, þ.e. að losa um gashramm Rússa á Evrópu. Í dag kemur um þriðjungur af gasinnflutningi ESB-ríkjanna frá Rússlandi og mörg Evrópuríkjanna fá meira en 80% af öllu sínu gasi frá Rússlandi. Innan ESB álíta margir stjornmálamenn það vera lykilatriði í orkustefnu sambandsins og aðildarríkjanna að minnka þetta vægi Rússa og fá aðgang að gasi frá fleiri ríkjum.

Sjálfir hafa Rússarnir í Kreml lagt sig eftir því að gasið frá Shah Deniz fari ekki beinustu leið vestur um Georgíu og Tyrkland og til ESB, heldur verði gasinu fyrst beint til Rússlands. Þá myndi leiðsla milli Azerbaijan og Evrópu ekki fara suður fyrir Svartahaf, heldur þar norður fyrir og inn á rússneskt landsvæði og loks þaðan vestur til Evrópu um gaslagnir rússneska gasfyrirtækisins Gazprom (sem rússnesk stjórnvöld ráða). Strategískt séð myndi þetta gefa Kremlarverjum tækifæri til að hafa áhrif á gasflæðið frá Azerbaijan. Að auki myndi rússneska ríkið taka gjald fyrir gasflutninginn frá Azerbaijan til ESB í gegnum rússneskt landsvæði og þannig fá þægilegar aukatekjur af gasinu.

Samkeppnin um aðgang að orkuauðlindum framtíðarinnar er hörð. Sem fyrr segir eru það ekki bara Rússar og ESB sem horfa til azerska gassins. Undanfarin ár hafa Kínverjar lagt stórar leiðslur sem flytja gas til Kína frá gaslindum í Túrkmenistan, Úzbekistan og Kazakhstan. Í dag er því staðan sú að einungis vantar neðansjávarleiðslu þvert eftir botni Kaspíahafsins til að tengja Kína við gasið frá Azerbaijan - og sú leiðsla er alls enginn vísindaskáldskapur heldur raunhæfur möguleiki innan nokkurra ára.

Fyrir um tveimur árum eða svo benti margt til þess að Nabucco myndi rísa. Hún skyldi byggð gegnum Tyrkland og liggja eftir Búlgaríu, Rúmeníu, Ungverjalandi og loks tengjast gasdreifikerfi Mið-Evrópu við Baumgarten í Austurríki. Þar með yrði tryggður aðgangur Evrópu að hinum nýju gaslindum Azera og ýmsum öðrum gaslindum í nágrenni Kaspíahafsins - og þá jafnvel lögð framlenging suður á bóginn til gasvinnslusvæði innan Íran og Írak.

Vandamálið var bara að hugmyndin um Nabucco er sennilega full metnaðarfullt fyrir nútímann. Nabucco á að vera geyistór og geysilega dýr. Flutningsgetan sem miðað hefur verið við eru rúmlega 30 milljarðar rúmmetra af gasi árlega. Það er miklu meira magn en Azerbaijan gæti boðið Evrópu. Þess vegna myndi líka þurfa að fá sem fyrst tengingu t.d. til Íran eða Írak. Það er að öllum líkindum algerlega óraunsætt enn um sinn.

Fyrst og fremst hefur þó fjarað undan Nabucco vegna gríðarlegs kostnaðar (leiðslan myndi sennilega kosta um 15 milljarða USD) og minnkandi áhuga hluthafanna í verkefninu. Þýski orkurisinn RWE gegndi þungavigtarhlutverki sem fjárfestir í Nabucco, en fyrirtækið fékk þungt högg þegar þýsk stjórnvöld fyrirskipuðu lokun allra kjarnorkuvera í Þýskalandi. Fyrir vikið virðast líkurnar á að Nabucco rísi hafa minnkað talsvert í kjölfar umræddrar ákvöðrunar þýskra stjórnvalda um lokun kjarnorkuveranna í Þýskalandi.

Nabucco-leiðslan virðist sem sagt vera komin útí kuldann. Það þýðir ekki að áhugi hafa dofnað á azerska gasinu. Þvert á móti. Fjölmörg evrópsk orkufyrirtæki hafa slegist um að ná til azerska gassins með sínum eigin hugmyndum um gasleiðslur. Þar hafa einkum þrjár hugmyndir verið á teikniborðinu:

Tyrknesk stjórnvöld hafa reynt að tryggja sína hagsmuni með því að leita eftir samningum við Azerana hjá SOCAR um að leggja sérstaka leiðslu gegnum Tyrkland, sem svo gæti tengst evrópskri gasleiðslu. Þessi tyrkneska leiðsla hefur verið nefnd TANAP, sem stendur fyrir Trans-Anatolian Gas Pipeline. Samningaviðræður þarna á milli hafa gengið vel upp á síðkastið og nú er allt útlit fyrir að þetta verkefni verði að raunveruleika. En það þarf meira til að koma gasi til Evrópu.

TAP er önnur hugmynd, en sú skammstöfun stendur fyrir Trans-Adriatic Pipeline. Hún myndi liggja til Ítalíu og fara gegnum Tyrkland, Búlgaríu, Makedóníu og Albaníu. Helstu hluthafarnir að baki TAP eru þýska EOn, norska Statoil og svissneskt orkufyrirtæki.

BP hefur aftur á móti talið heppilegast að leggja leiðslu til Baumgarten, en álítur að Nabucco sé of stór. Þess vegna hefur BP kynnt hugmynd að minni leiðslu sem kölluð er SEEP. Sú skammstöfun stendur fyrir South East Europe Pipeline.

Allra síðasta vendingin er svo hugmynd sem virðist ætla að sameina sjónarmið margra og jafnvel flestra hagsmunaaðila og hefur verið nefnd Nabucco West. Þar er um að ræða e.k. miniútgáfa af hugmyndinni um Nabucco (með endastöð í Baumgarten), sem muni tengjast áðurnefndri TANAP.

Bæði BP og Statoil virðast styðja hugmyndina um Nabucco West, svo og hluthafarnir í Nabucco (nokkur stór þýsk orkufyrirtæki eru m.a. í þeim hópi). Og bæði SOCAR og Tyrkirnir virðast sáttir við framsetninguna (því TANAP er hluti af lausninni). Að auki hefur framkvæmdastjórn ESB fagnað þessari nýjustu hugmynd.

Ennþó er þó margt á huldu um þetta útspil. Hugmyndin virðist gera ráð fyrir því að flutningsgeta Nabucco West verði einungis um þriðjungur af því sem hin upprunalega Nabucco átti að vera (þ.e. um 10 milljarðar rúmmetra á ári í stað rúmlega 30 milljarða rúmmetra). Það er vissulega meira í takt við raunverulega framleiðslu á Shah Deniz II. En það er líka nokkuð  augljóst að hjá ESB telja menn afar mikilvægt að sem fyrst verði einnig ráðist í uppbyggingu á gasleiðslu þvert yfir Kaspíahafið, milli Azerbaijan og Túrkmenistan. Nabucco West er því kannski í reynd bara niðurstaða sem ESB fagnar til þess eins að koma einhverjum leiðsluframkvæmdum af stað í átt til Azerbaijan.

Gasævintýrið í Mið-Asíu er bara rétt að byrja. Þar mun Konungur Kaspíahafsins leika stórt hlutverk. En brátt kemur að því að Evrópa mun einnig huga að tengingum við lönd austan og sunnan Kaspíahafsins og leita eftir gasviðskiptum við einræðisstjórnirnar í Túrkmenistan og Íran. Hvort þetta eru eftirsóknarverðir viðskiptafélagar fyrir Evrópu er svo önnur saga.

Vronský greifi endurborinn?

Ekkert jafnast á við rússneska dramatík.

Fyrir einungis fáeinum árum var rússneska ríkisolíufélagið Rosneft bara lítið peð meðal einkavæddu rússnesku risanna. En fljótlega eftir að Vladimir Pútín varð forseti Rússlands um aldamótin snéru rússnesk stjórnvöld snarlega við blaðinu.

Í stað hraðrar einkavæðingar á rússnesku (sovésku) orkufyrirtækjunum hóf rússneska ríkið að ná aftur undir sig helstu olíufyrirtækjum landsins. Þar er um geysilega hagsmuni að ræða, því Rússland er ásamt Saudi Arabíu stærsti olíuframleiðandi heimsins.

Ofsavöxtur Rosneft

Fyrsta stóra skrefið í endurheimt rússneska ríkisins á yfirráðum í olíuiðnaði landsins var yfirtaka á olíurisanum Yukos árið 2003 (upp í meintar skattaskuldir og sektir). Helstu eignir Yukos voru í framhaldinu seldar til lítt þekkts fyrirtækis, Baikal Finance Group, sem seldi þær brátt áfram til ríkisfyrirtækisins Rosneft. Allt gerðist þetta með nokkuð sérkennilegum hætti. A.m.k. þótti sumum málið einkennast af mikilli spillingu.

En hvað sem slíkum ásökunum líður, þá varð niðurstaðan sú að skyndilega var Rosneft orðið stærsta olíufélagið í Rússlandi. Í framhaldinu var félagið svo skráð á markað í kauphöllunum í Moskvu og London. Rússneska ríkið hefur engu að síður haldið traustum meirihluta í félaginu í sínum höndum. Yukos fór í gjaldþrot og var endanlega afskráð árið 2007.

Skömmu eftir að rússneska ríkisvaldið réðst til atlögu gegn Yukos sá auðkýfingurinn Roman Abramovich sitt óvænna og féllst á kauptilboð frá rússneska ríkisolíufélaginu Gazprom Neft í Sibneft. Á þessum tíma var Sibneft fimmta stærsta olíufélag Rússlands. Þar kom það næst á eftir Rosneft, Lukoil, TNK-BP og félaginu dularfulla Surgutneftegas (stærstu hluthafar síðastnefnda felagsins eru óþekktir og það jafnvel þó það sé skráð í rússnesku kauphöllinni!).

Með kaupum Gazprom Neft á Sibneft styrkti rússneska ríkið enn betur stöðu sína í rússnesku olíuframleiðslunni. Ennþá voru þó bæði annað og þriðja stærsta olíufélagið í höndum einkaaðila, þ.e.a.s. Lukoil og TNK-BP. En nú í vikunni sem leið tók Rosneft enn eitt skrefið í ríkisvæðingu rússneska olíuiðnaðarins - þegar tilkynnt var að Rosneft væri búið að kaupa TNK-BP. Það eru risafréttir því ekki ber á öðru en þarna sé að verða til stærsta olífélag heimsins á hlutabréfamarkaði.

Viðskipti upp á 56 milljarða USD

Kaupverðið sem Rosneft greiðir fyrir TNK-BP er sagt vera á bilinu 54-56 milljarðar USD (jafngildir um 7.000 milljörðum ISK). Vestrænir bankar eru sagðir fjármagna kaupin að verulegu leyti.

Helmingurinn af umræddri fjárhæð (28 milljarðar USD) rennur til olígarkanna í Alfa Group og félaga þeirra sem samtals eiga 50% í TNK-BP. Þar með er orðið augljóst að þeir Mikhail Fridman og Viktor Vekselberg eru meðal allra auðugustu manna veraldarinnar. Sem er sossum ekki ný frétt. 

Hinn helmingur upphæðarinnar (26-28 milljarðar USD) fer til BP, sem eignaðist 50% í TNK-BP árið 2003. Hluti kaupverðsins til BP verður greiddur með hlutabréfum í Rosneft. Ekki virðist alveg fullfrágengið hvað sá hlutur verður stór, en nefnt hefur verið 20% hlutur í Rosneft. Afgangur kaupverðsins til BP, sem mun vera á bilinu 12-13 milljarðar USD, verður í reiðufé.

Rosneft verður stærsta olíufélag veraldar á hlutabréfamarkaði

Eftir þessi viðskipti með TNK-BP eykst olíuframleiðsla Rosneft úr um 2,5 milljónum tunna á dag í um 4,6 milljón tunnur! Til samanburðar þá hefur ExxonMobil undanfarin ár framleitt á bilinu 4-4,5 milljónir tunna af olíu daglega - og þá er gasframleiðslan þeirra vel að merkja meðtalin. Með þessum viðskiptum er Rosneft því orðið stærsta olíufélag heimsins (þ.e. af þeim félögum sem skráð eru á hlutabréfamarkað en Rosneft er á hlutabréfamarkaði bæði í Moskvu og London).

Já; Rosneft er orðið stærra en Shell, stærra en Chevron og meira að segja stærra en sjálfur ofurrisinn ExxonMobil. Þessar staðreyndir eru með miklum ólíkindum - sérstaklega þegar haft er í huga að fyrir einungis um áratug munaði minnstu að þáverandi litla Rosneft yrði einfaldlega látið renna inn í rússneska gasrisann Gazprom.

Og það er ekki nóg með að Rosneft sé orðið orðið stærsta olíufélag heimsins á hlutabréfamarkaði. Því með kaupum á TNK-BP er Rosneft orðið hvorki meira né minna en næststærsta olíufélag veraldarinnar.

Rosneft verður nú stærra en ríkisolíufélagið í Kuwait. Og stærra en ríkisolíufélagið í Abu Dhabi. Og Rosneft verður með þessu auðvitað líka stærra en ríkisolíufélögin í Indónesíu, Malasíu, Mexíkó og Brasilíu. Eina olíufélagið í heiminum sem ennþá er stærra en Rosneft er Saudi Aramco. Þ.e.a.s. rikisolíufélagið í Saudi Arabíu, sem er langstærsta olíufélag veraldarinnar með framleiðslu sem nemur hátt í 10 milljónum tunna á dag.

Enn ein skemmtileg viðmiðun er sú að Rosneft ræður núna yfir um helmingi allrar olíuframleiðslu Rússlands. Svo mikil markaðshlutdeild eins fyrirtækis í olíuframleiðslu yrði aldrei heimiluð í t.d. Bandaríkjunum eða Evrópusambandinu (vegna samkeppnislöggjafarinnar). Þetta virðist aftur á móti ekki vera vandamál í Rússlandi. Að auki er stór hluti olíuframleiðslunnar í Rússlandi í höndum annarra ríkisfyrirtækja; þ.á m. er áðurnefnt Gazprom Neft. Það er því ekki hægt að segja annað en að Pútín hafi svo sannarlega tekist að koma olíuiðnaði Rússlands aftur í hendur ríkisins. 

Sögulegt skref fyrir BP - en líka afar áhættusamt

Með þessum viðskiptum verður BP mjög stór hluthafi í Rosneft. Það eitt og sér er afar athyglisvert og verður að teljast áhugavert fyrir þetta gamalgróna breska olíufélag. Sem fimmtungs hluthafi í Rosneft fær BP óbeinan aðgang að geysilegum olíuauðlindum til að vinna úr næstu áratugina. Og það verður að telja líklegt að þessi viðskipti muni auðvelda BP sjálfu að fá beinan aðgang að rússneskum olíuauðlindum. Fyrir vikið er kannski ekki útilokað að BP taki brátt það sæti að verða stærsta vestræna olífélagið, þ.e. stærra en ExxonMobil.

Það hefur einmitt verið eitt helsta vandamál vestrænu olíufyrirtækjanna hversu takmarkaðan aðgang þau hafa að olíulindum í stærstu olíuríkjunum. Eins og staðan er í dag eru það fyrst og fremst ríkisorkufyrirtæki OPEC-landanna og rússnesku olíufyrirtækin sem ráða yfir olíuauðlindum framtíðarinnar.

Það að vestrænt olíufyrirtæki fái stóran eignarhlut í slíku rikisfyrirtæki sem Rosneft er, er alveg nýtt í olíuiðnaðinum. Á sínum tíma réði BP yfir nær öllum olíulindum í Persíu og Írak og var einnig umsvifamikið í N-Afríku. Það er orðið ansið langt síðan þau verðmæti runnu félaginu úr greipum. Það var ekki vandamál meðan ennþá var mikið um ósnertar olíulindir í Vestrinu. Þar opnaðist Alaska, Norðursjórinn, Noregshaf og Mexíkóflóinn. En þegar litið er til framtíðarinnar liggja vaxtartækifæri vestrænu olíufélaganna einkum í því að komast í meira mæli í olíuvinnslu á svæum þar sem ríkisolíufélög ráða mestu. 

En þó svo þetta sé merkilegt skref fyrir BP, þá er þetta líka ansið áhættusamur leikur hjá fyrirtækinu. Rússneska ríkið verður áfram með traustan meirihluta í Rosneft og mun því áfram ráða fyrirtækinu í einu og öllu (BP fær tvö stjórnarsæti af níu). Gleymum því heldur ekki að olíuvinnsla í Rússlandi er talsvert dýr og svo eru kaupin ávísun á ennþá meiri skuldsetningu Rosneft. Tímabundin lækkun olíuverðs gæti skapað Rosneft lausafjárvanda og augljóst að arðsemi af fjárfestingu í fyrirtækinu er afar óviss.

Hefði BP fremur átt að halda sig við TNK-BP? 

Í bransanum velta menn því nú talsvert fyrir sér hvort svona hressileg aðkoma BP að Rosneft sé í reynd alsl ekki skynsamur leikur. BP hefur hagnast afar vel af fjárfestingum sínum í TNK-BP. Þegar TNK-BP varð til (árið 2003) mun BP hafa lagt félaginu til 8 milljarða USD. En á þeim tæpa áratug sem liðinn er síðan þá, hefur sú fjárfesting skilað BP hátt í 20 milljörðum USD í arðgreiðslur frá TNK-BP!

Þetta er sem sagt einhver besta fjárfestingin sem sögur fara af hjá vestrænu olíufyrirtæki á 21. öldinni. Það hefur reyndar gustað all hressilega í yfirstjórn TNK-BP og samstarfið við olígarkana hefur oft reynst BP afar erfitt. Eflaust er BP fegið að verða laus við það rugl allt saman. En peningarnir hafa skilað sér í hús og allra síðustu ár hefur TNK-BP virst vera komið á beinu brautina. Þess vegna hlýtur eftirfarandi spurning að vakna: Af hverju vera að gera breytingar með félagið núna?

Svarið við því liggur kannski í augum uppi. Það hlýtur að vera freistandi fyrir BP að leysa þarna út um 12 milljarða USD OG um leið verða stór hluthafi í Rosneft. Stór hluthafi í næst stærsta olíuframleiðanda veraldarinnar - í landi sem býr yfir gríðarlegum birgðum af óunninni olíu (áætlað er að Rússland hafi að geyma fimm sinnum meiri olíu en Bandaríkin og jafnist t.d. á við sum Persaflóaríkin).

Rosneft á góða möguleika á að vaxa og þá kannski ekki síst með olíuvinnslu á rússnesku heimskautasvæðunum. BP hefur einmitt mikla reynslu af slíkri olíuvinnslu, m.a. frá Alaska. Og þarna hefur BP óneitanlega slegið ExxonMobil ref fyrir rass. Því hætt er við að samstarfsáhugi Rosneft gagnvart ExxonMobil muni dvína með aðkomu BP að Rosneft. Varla er liðið ár síðan tilkynnt var um náið samstarf Rosneft og ExxonMobil. Sá samningur hefur óneitanlega misst mesta ljómann nú eftir fréttirnar um kaup Rosneft á TNK-BP. Og nú í kjölfar frétta af kaupum Rosneft á TNK-BP er jafnvel talað um að þetta muni útiloka önnur vestræn olíufélög frá Rússland. BP hafi sigrað í því kapphlaupi. En BP gæti svelgst á þeim sigri.

Fingraför Pútín's 

Að baki þessum tilfæringum öllum er hinn gamli vinur Pútín's og forstjóri Rosneft; Igor Sechin. 

Það er reyndar athyglisvert að sjá hvernig rússneska ríkið virðist tilbúið að veðja öllu á orkugeirann. Þó svo olíuframleiðslan í Rússlandi hafi undanfarin ár yfirleitt verið rekin með þokkalegasta hagnaði er varla heppilegt að tekjustreymi rússneska ríkisns verði ennþá háðara olíuverði en verið hefur. Ef upp kæmi sú staða að olíuverð lækkaði verulega og héldist lágt í dágóðan tíma er hætt við að Rosneft fengi mikið högg - og þá myndi rússneska ríkið eflaust lenda í vandræðum með sínar eigin skuldir.

En þeir félagarnir Igor Sechin, forstjóri Rosneft, og Vladimir Putin, forseti Rússlands, virðast hvergi bangnir. Þvert á móti stefna þeir leynt og ljóst að því að rússneska ríkið verði alveg jafn umsvifamikið í olíuiðnaðinum eins og það er í gasiðnaðinum. Með tögl og haldir rússneska ríkisins í bæði Gazprom og Rosneft er væntanlega ekki orðum aukið að Pútín sé einhver allra valdamesti maðurinn í orkugeira heimsins.

Er græðgin jafn blind eins og ástin? 

Nú er bara að sjá hvort þessi innkoma BP í ríkisrekna olíurisann Rosneft reynist hinu gamla og þaulreynda breska félagi vel. Sumir sjá þetta sem snjallan leik sem muni gera bæði Rosneft og BP kleift að vaxa með því að fara á fullt í rússnesku heimskautaolíuna. Aðrir segja að svona stór félög hafi ekki áhættusæknina sem þarf til að ná árangri á svoleiðis virgin-territory. Þar að auki séu rússneska ríkið og stjórnendur Rosneft óútreiknanalegir og BP eigi á hættu að sitja uppi sem óvirkur hluthafi í gríðarstóru en illa reknu félagi.

Jamm - kannski er BP búið að steypa sér í hlutverk sjálfrar  Önnu Karenínu. Og þá er auðvitað átt við að Rosneft sé enginn annar en Vronský greifi. En þetta eru nú bara laufléttar vangaveltur einfalds Orkubloggara með helgarfiðring. Eitt er þó víst; ekkert er jafn dramatískt eins og raunveruleiki olíuiðnaðarins. Og það á auðvitað einkum og sér í lagi við um rússneska olíubransann.

Auðlindapistlar

Hér er ábending til lesenda Orkubloggsins:

Nýverið bauð Morgunblaðið Orkubloggaranum að skrifa pistla fyrir viðskiptasíðu mbl.is. Sem ég ákvað að þiggja. Gera má gera ráð fyrir að ný grein komi þar inn á ca. 6 vikna fresti eða þar um bil (gæti þó orðið mun óreglulegra). Í dag eru pistlarnir þarna orðnir tveir:

Uppgangur á Norðurslóðum (frá 3. sept. 2012).

Dauflegt útboð í skugga Noregs (frá 10. okt. 2012).

Þrátt fyrir þennan nýja vettvang mun Orkubloggið halda áfram göngu sinni hér á askja.blog.is.

 

Afródíta heillar

Fyrir nokkrum árum hitti breska olíufélagið Cairn Energy beint í mark suður á Indlandi. Það vel heppnaða olíuævintýri skilaði félaginu nokkrum milljörðum USD í vasann. Í framhaldinu ákvað Cairn að nú skyldi haldið á gjörólíkar slóðir og tók stefnuna á Baffinsflóa vestan Grænlands. Þar var borað af miklum móð í tvö sumur - alls átta tilraunabrunnar - en án árangurs.

Þessir þurru brunnar Cairn Energy á Baffinsflóanum gleyptu rúman milljarð USD af eigin fé fyrirtækisins. Og nú hefur þetta geysilega fjársterka olíufélag ákveðið að minnka áhersluna á Grænland og þess í stað einbeita sér aftur að hlýrri slóðum. Undanfarið hefur Cairn Energy nefnilega verið að selja hluta af rannsóknaleyfum sínum við Grænland og fjárfesta í nýjum olíuleitarsvæðum á Miðjarðarhafi.

Það virðist reyndar svo að Miðjarðarhafið geti senn orðið eitt heitasta olíu- og gasleitarsvæðið hér í Evrópu. Síðustu misseri og ár hafa ríki allt í kringum Miðjarðarhaf - og þá ekki sist við austan- norðanvert Miðjarðarhaf - verið að bjóða út ný leitarsvæði af miklum móð. Og áhugi manna í olíubransanum á olíuleit þarna í sól og sumaryl virðist vera að aukast hratt.

Sum löndin sem liggja að sunnanverðu Miðjarðarhafi eiga sér langa sögu sem mikil olíusvæði. Þar er um að ræða lönd eins og Alsír, Líbýu og Egyptaland. Olíuvinnslan þar við Afríkustrendur hefur þó mestöll verið á landi eða á grunnum svæðum rétt utan við ströndina. Sjálft ægidjúp Miðjarðarhafsins hefur aftur á móti verið nánast ósnert - allt þar til núna á allra síðustu árum.

Ástæða aukins á huga á Miðjarðarhafi er einföld; hækkandi olíuverð hefur freistað áhættusækinna olíufélaga til að leggja út á djúpið utan hinna hefðbundnu vinnslusvæða. Og það jafnvel þrátt fyrir mikla pólítiska óvissu og óróa víða á svæðinu. Þessi þróun byrjaði fyrir einungis örfáum árum. En árangurinn lét ekki á sér standa. Segja má að ævintýrið hafi byrjað fyrir alvöru þegar bandaríska olíufyrirtækið Noble Energy hitti í mark á ísrealska landgrunninu árið 2009. Og fann þar risastóra gaslind, sem kölluð hefur verið Tamar - eins og Orkubloggið hefur áður sagt frá.

Það var svo 2010 að allt varð endanlega vitlaust á nýju Miðjarðarhafssvæðunum. Þá rambaði Noble á aðra ennþá stærri gaslind í ísraelsku lögsögunni. Hún er kennd við sæskrímslið Levíaþan. Þessi góði árangur Noble og gríðarlegu gaslindir skipta auðvitað mestu máli fyrir Ísrael, sem fram til þessa hefur þurft að flytja inn bæði allt gas og alla olíu (og það frá lítt vinsamlegum nágrönnum!). Nánast í einu vetfangi hefur gasið úr ægidjúpi Miðjarðarhafsins (hafdýpið þarna er 1.500-1.800 m) orðið til þess að Ísrael stefnir nú hraðbyri á orkusjálfstæði. Þessar tvær umræddu gaslindir, Tamar og Levíaþan, munu á endanum skila sem samsvarar nokkrum milljörðum olíutunna. Sést hafa tölur um að vinnanlegt magn þessara tveggja svæða slagi hátt í sem nemur 4,5 milljörðum tunna! Ísrael verður því ekki einungis orkusjálfstætt næstu áratugina, heldur líklega einnig stór gasútflytjandi.

En þettu eru ekki aldeilis einu stóru fréttirnar af nýjum kolvetnissvæðum á Miðjarðarhafi. Risafundurinn i ísraelsku lögsögunni gaf vonir um að önnur lönd við austanvert Miðjarðarhaf geti gert sér vonir um að verða brátt þátttakendur í kolvetnisiðnaði veraldarinnar. Og nýverið gerðist það að enn ein risalindin fannst undir austanverðu Miðjarðarhafi og nú í lögsögu Kýpur.

Þar var það líka Noble Energy sem átti heiðurinn. Gaslindin við Kýpur fannst á svæði sem nefnist Afródíta og er einungis um 20 sjómílum vestan við ísralesku gaslindirnar kenndar við Levíþan. Rétt eins og Ísraelsmegin er hafdýpið þarna ansið mikið eða um 1.700 m. Talið er að svæðið hafi að geyma um 200 milljarða rúmmetra af gasi, sem jafngildir um 1, 2 milljörðum tunna af olíu. Afródíta er því ekki bara tákn um ást og fegurð, heldur er ástargyðjan um það bil að gera Kýpur að olíuríki. Eða öllu heldur gasríki.

Nú á bara eftir að koma í ljós hvernig mun ganga að byggja upp vinnsluna. Bæði ísraelsku og kýpversku svæðin eru á pólítískt eldfimum landgrunnssvæðum. Á tímabili leit út fyrir að Líbanon myndi jafnvel gera innrás í Ísrael vegna gaslindanna og ágreinings um lögsögumörk. Ekki síður harkaleg viðbrögð komu frá tyrkneskum stjórnvöldum vegna fyrirhugaðrar gasvinnslu Kýpverja. Tyrknesk stjórnvöld viðurkenna ekki lögsögumörk Kýpur og líta á norðurhluta eyjunnar sem svæði sem hafi verið hernumið af grískumælandi Kýpverjum. En þrátt fyrir hótanir og herskip á sveimi hélt Noble sínu striki og nú stefnir allt í að vinnsla muni brátt hefjast bæði á Afródítu og ísraelsku svæðunum.

Það er nokkuð augljóst að gróðavonin á Miðjararhafi er sterkari en stríðsóttinn. Upp á síðkastið hafa fjölmörg olíufélög lýst yfir vilja til að reyna reyna fyrir sér úti á ægidjúpi Miðjarðarhafsins. Nýlega var t.d. tilkynnt um stóran samning milli Shell og tyrneska ríkisolíufélagsins TPAO um umfangsmikla olíuleit sunnan við strendur Tyrklands.

Grænlandsvinirnir í Cairn Energy virðast einnig vera komnir með mikinn áhuga í Miðjarðarhafi. Cairn var nefnilega nýlega að festa sér leyfi til olíuleitar í lögsögu Spánar; nánar tiltekið skammt frá sólareyjunni Ibiza. Og Cairn er einnig sagt sækjast eftir sérleyfum til leitar við bæði Kýpur og Möltu. Því miður heillaði íslenska Drekasvæðið aftur á móti ekki ljúflingana hjá fjárhagslega ofursterku Cairn.

Fjölmörg önnur Miðjarðarhafsríki hugsa sér gott til glóðarinnar. Auk Ísrael, Líbanon, Kýpur, Spánar og Möltu virðist nú vera góð hreyfing á tilvonandi olíuleit utan við strendur landa eins og Marokkó, Túnis, Frakklands, Ítalíu, Grikklands og Tyrklands. Það er til marks um svartagullæðið þarna á leitarsvæðunum í Miðjarðarhafi að grísk stjórnvöld hafa lýst því yfir að innan grísku lögsögunnar sé að finna 20-30 milljarða tunna af vinnanlegri olíu! Og ólíuiðnaðurinn virðist ekki telja það útí hött, því um tugur félaga tók þátt í nýlegu olíuleitarútboði grískra stjórnvalda. Það er óneitanlega öllu meiri áhugi en var í dauflegu Drekaútboðinu hér á Klakanum góða fyrr á þessu ári.

Það er ekki ofsagt að stórskuldugir ríkissjóðir þjóðanna við norðanvert Miðjarðarhaf bindi miklar vonir við fyrirhugaða olíuleit. Enn er alltof snemmt að fullyrða nokkuð um hver árangurinn verður á nýju leitarsvæðunum í Miðjarðarhafi. En hreint magnaður árangurinn í lögsögu Ísraels og Kýpur gefur vissulega góð fyrirheit. Og mikill áhugi olíufélaga á nýju leitarsvæðunum í Miðjarðarhafi mun vafalítið tryggja mikla og vandaða olíuleit. Hver veit nema Miðjarðarhafið verði brátt hinn nýi Norðursjór.

Falklandseyjar og Ghana

Í undanförnum færslum hefur Orkubloggið velt fyrir sér hvaða fjárhagslega getu þarf til að leita olíu á Drekasvæðinu. Þar var viðruð sú hugmynd að einkaleyfishafi þurfi að lágmarki að ráða við rannsóknir sem gætu kostað nálægt 200 milljónum USD. Og að jafnvel sé ólíklegt að gera ráð fyrir árangri af olíuleitinni fyrr en eftir a.m.k. nokkra tilraunabrunna, sem gætu kostað nálægt milljarði USD.

Í þessu sambandi hefur Orkubloggið vísað til rannsókna og olíuleitar á nýjum olíuleitarsvæðum við Grænland og Kanada. Og einnig nefnt olíuleit á djúpum svæðum við Ghana, Falklandseyjar og víðar á hafsbotninum. Til að skýra þetta nánar er rétt að skoða aðeins nánar það sem hefur verið að gerast á umræddum svæðum við Ghana og Falklandseyjar.

Þarna er báðum tilvikum um að ræða ný olíluleitarsvæði á djúpum hafsbotnssvæðum, þar sem sérleyfishafar hafa þurft að framkvæma rannsóknir fyrir nokkur hundruð milljónir dollara. Og eins og búast má við á nýjum og áhættusömum svæðum, urðu umrædd sérleyfi á endanum ýmist til að vekja gleði eða sorg hjá sérleyfishöfunum. 

Þurr brunnur við Falklandseyjar 

Djúpt suður í Atlantshafi var einn sérleyfishafinn nýverið að átta sig á því að tilraunabrunnurinn sem þótti svo álitlegur virðist vera skraufþurr. Þetta er á svæði við Falklandseyjar sem nefnt er Stebbing og er sýnt á kortinu hér fyrir ofan. Þarna á Stebbing standa menn nú frammi fyrir því að gefast upp og yfirgefa brunninn. Eða að kýla á það að bora nokkur hundruð metra í víðbót með tilheyrandi kostnaði með þá veiku von í brjósti að enn neðar sé eitthvað alvöru að finna.

Af nýlegum fréttum að dæma er reyndar búið að loka brunninum þarna og afskrifa nokkur hundruð milljónir USD sem tapað fé. Eðli málsins samkvæmt var það ansið þungt högg fyrir viðkomandi sérleyfishafa; breska Borders & Southern Petroleum. Hluthafarnir máttu horfa upp á virði félagsins hrynja um 70% á hlutabréfamarkaðnum - nánast á augabragði.

Ljónheppni í Ghana 

Við Afríkustrendur hitti annað breskt olíufélag, Tullow Oil, aftur á móti hreint ótrúlega vel í mark (í samstarfi við Kosmos Energy). Eftir 3ja ára leit á nýju og djúpu leitarsvæði utan við Ghana kom borinn niður á sannkallaða risalind, sem nefnd hefur verið Jubilee.

Kostnaðurinn við þá árangursríku olíuleit er sagður hafa verið í kringum 300 milljónir USD, þ.e. kostnaðurinn sem fór í olíuleitina eina og sér. Um leið og búið var að finna lindina bættu fjárfestarnir þarna litlum 500 milljónum USD við til að kanna svæðið betur og staðfesta olíumagnið. Samtals hafa nú verið settir nokkrir milljarðar dollara í Jubilee til að koma olíuvinnslunni þar í gang.

Drekinn verður líka dýr 

Í báðum þessum tilvikum - við Ghana og Falklandseyjar - kostaði olíuleit umrædra féaga sem nemur nokkur hundruð milljónum USD. Ekkert gefur tilefni til að ætla að kostnaðurinn verði minni á Drekasvæðinu. Og sá sem tekur áhættuna þar þarf að gera ráð fyrir að sú olíuleit geti farið á hvorn veginn sem er. Að lokum má hér nefna að Orkubloggarinn mun brátt fjalla um hinar raunverulegu ástæður þess að olíufélög hafa sýnt Drekasvæðinu svo lítinn áhuga sem raun ber vitni.

Hvað gerir Orkustofnun?

Til að öðlast einkarétt til rannsókna og kolvetnisvinnslu á Drekasvæðinu þarf viðkomandi umsækjandi lögum samkvæmt að uppfylla bæði fagleg og fjárhagsleg skilyrði. Í dag verður haldið áfram umfjöllun um fjárhagslegu skilyrðin, þaðan sem frá var horfið í síðustu færslu Orkubloggsins.

Byrjað verður á að svara í stuttu máli þeim spurningum sem settar voru fram í lok þeirrar færslu. Að því búnu er svo fjallað nánar um það álitaefni hvaða skilyrði líklegt er að Orkustofnun setji gagnvart þeim sem sækjast eftir einkaleyfi til rannsókna og vinnslu - bæði með hliðsjón af þeim ákvæðum olíulaganna að einkaleyfishafar skuli hafa fjárhagslegt bolmagn til starfseminnar og með hliðsjón af því sem gengur og gerist í olíubransanum. Einnig verður skoðað sérstaklega hvort núverandi umsækjendur séu líklegir til að uppfylla þau fjárhagslegu skilyrði, sem búast má við að Orkustofnun miði við.

A)  Hvaða fjárhagslegu kröfur mun Orkustofnun gera til einkaleyfishafa á Drekasvæðinu?

Skilyrðin í olíulögunum eru ekki nákvæm og Orkustofnun hefur því verulegt svigrúm um það hvernig hún túlkar þau. En þegar litið er til ekki aðeins lagaskilyrðanna, heldur líka þess sem gerist í tengslum við útboð á sambærilegum kolvetnisleitarsvæðum erlendis, má leiða líkum að því hvaða kröfur Orkustofnun muni gera. Og hvaða fjárhagslega bolmagn umsækjandi þarf að hafa til að geta fengið einkaleyfi til  rannsókna og vinnslu á afmörkuðum reitum á Drekasvæðinu.

Nokkuð augljóst er að einkaleyfishafi þarf að geta látið framkvæma nokkuð þéttar hljóðendurvarpsmælingar og ýmsar aðrar almennar grunnsrannsóknir. Slíkar framkvæmdir geta kostað allt frá fáeinum milljónum USD og upp í nokkra tugi milljóna USD. Að auki má ætla að Orkustofnun muni setja það skilyrði að handhafi einkaleyfis geti fjármagnað borun á a.m.k. einum tilraunabrunni. Kostnaður vegna þessara framkvæmda allra myndi sennilega að lágmarki verða nálægt 200 milljónum USD. Sú upphæð er vissulega óviss; kostnaðurinn vegna framkvæmdanna gæti vel orðið ca. 50 milljónum USD meiri eða minni. En 200 milljónir USD eru engu að síður upphæð sem ætti að vera þokkaleg viðmiðun um það hvaða fjárhagslega bolmagn sé lágmark til að ráða við nokkuð vandaðar rannsóknir og kolvetnisleit á Drekasvæðinu.

B)  Eru umsækjendurnir þrír um einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu tilbúnir að mæta kröfum um rannsóknir og prufuboranir upp á nokkur hundruð milljónir USD?

Auðvitað geta einungis umsækjendurnir sjálfir svarað því hvað þeir eru tilbúnir að leggja mikla fjármuni í kolvetnisleit á Drekasvæðinu. En hér er miðað við það, að til að öðlast einkaleyfi eða sérleyfi á svæðinu þurfi einkaleyfishafi að geta fjármagnað rannsóknir og kolvetnisleit sem myndi a.m.k. kosta 200 milljónir USD. Einnig er hér miðað við að einkaleyfishafi þurfi að mestu leiti að fjármagna umræddar rannsóknir og framkvæmdir með eigin fé. Spurningin er: Ráða umsækjendurnir við slíka skuldbindingu?

Orkubloggaranum þykir ólíklegt að fjárframlag íslensku aðilanna sem koma að umsóknunum skipti þarna verulegu máli. Þeir munu varla leggja mikið fé til olíuleitarinnar, heldur einungis verða þar litlir hluthafar. Hér í færslunni verður sem sagt miðað við það að megnið af kostnaðinum við olíuleitina komi frá erlendu olíufélögunum, sem eru Faroe Petroleum og Valiant Petroleum.

Þegar litið til fjárhagsstöðu erlendu félaganna virðist mögulegt að þessi tvö félög myndu ráða við rannsóknir af umræddri stærðargráðu. Faroe Petroleum og Valiant Petroleum myndu sem sagt líklega ráða við það að fjármagna grunnrannsóknir og að láta bora hvorn sinn tilraunabrunninn. Til þess þyrftu þau að vísu að taka ansið mikla áhættu með mjög stóran hluta af öllu eigin fé félaganna. Þess vegna má kannski segja að bæði Faroe Petroleum og Valiant séu á mörkum þess að uppfylla skilyrði olíulaganna um fjárhagslegt bolmagn. Um þriðja umsækjandinn, þ.e. Eykon Energy, verður að segjast að fátt bendir til þess að það félag uppfylli skilyrði um að geta lagt svo mikla fjármuni til olíuleitar (auk þess sem Eykon virðist skorta sérfræðiþekkingu og reynslu af olíuleit).

C)  Er mögulegt að Orkustofnun veiti einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu án þess að gera kröfu um einn einasta tilraunabrunn?  

Einn tilraunabrunnur á Drekasvæðinu myndi sennilega kosta á bilinu 100-150 milljónir USD og það er afar stór hluti af þeim 200 milljónum USD sem Orkubloggarinn miðar við sem nauðsynlegt fjárhagslegt bolmagn skv. olíulögunum. Það myndi augljóslega breyta miklu ef Orkustofnun mun ekki gera neina kröfu um að einkaleyfishafi skuldbindi sig til að ráðast í tilraunaboranir. Skilyrði olíulaganna eru ekki nákvæm og því er ekki útilokað að Orkustofnun muni fara þessa leið. Þ.e. að afhenda einkaleyfi til rannsókna og vinnslu gegn fremur litlum skuldbindingum. Sem myndu þá t.d. takmarkast við einhverjar hljóðendurvarpsmælingar og sýnatöku, en ekki fela í sér neinar tilraunaboranir. 

Það að gera ekki skilyrði um neinar tilraunaboranir myndi opna miklu fleirum aðgang að svæðinu en ella. Það væri þó varla hyggiilegt af Orkustofnun að fara þessa leið. Því það er nánast útilokað að unnt verði að staðreyna hvort olía (og/eða gas) sé í vinnanlegu magni á Drekasvæðinu nema með einhverjum tilraunaborunum.

Skuldbindingar um rannsóknir sem einungis myndu kosta nokkrar milljónir USD eða jafnvel nokkra tugi milljóna USD eru sem sagt ólíklegar til að geta skilað árangursríkri kolvetnisleit. Faglega og lagalega séð hlýtur því Orkustofnun að geri meiri kröfur. Vilji einhver umsækjendahópur um einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu ekki skuldbinda sig til að taka meiri fjárhagslega áhættu ætti viðkomandi etv. fremur að sækja um almennt leyfi til olíuleitar fremur en einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á afmörkuðum reitum.

---------------------------------------------------------

Ofangreint er e.k. samantekt eða summary af því sem nánar er fjallað um hér að neðan. Samantektin nægir vonandi þeim sem ekki hafa áhuga eða tíma til að lesa alla langlokuna hér á eftir. Þar er skoðað betur hvaða kröfur megi ætla að Orkustofnun geri um fjárhagslegan styrk einkaleyfishafa og hvort umsækjendurnir þrír um einkaleyfi til rannsókna og vinnslu séu líklegir til að öðlast slíkt leyfi. Þetta er nokkuð löng umfjöllun, enda kannski fullt tilefni til að einhver gefi sér tíma til að staldra við þetta mikilvæga álitaefni (íslenskir fjölmiðlar virðast t.a.m. hafa lítinn áhuga á að skoða þetta). Byrjað er á að reyna að festa hendur á hinu loðna eða matskennda skilyrði um fjárhagslegt bolmagn, en að því búnu er fjárhagsstyrkur Faroe Petroleum og Valiant Petroleum skoðaður í samhengi við það skilyrði:

Fjárhagslega skilyrðið í olíulögunum er afar matskennt

Ákvæði olíulaganna (nr. 13/2001) og reglugerðarinnar sem þarna reynir á (nr. 884/2011) kveða á um að einkaleyfishafar þurfi að hafa fjárhagslegt bolmagn til þeirrar starfsemi sem felst í rannsóknum og vinnslu. Eða eins og segir orðrétt í 7. gr. laganna (leturbreyting er Orkubloggarans):

"Orkustofnun veitir leyfi til rannsókna og vinnslu kolvetnis á tilteknum svæðum. Slíkt leyfi felur í sér einkarétt leyfishafa til rannsókna og vinnslu. Einungis má veita slíkt leyfi aðilum sem að mati Orkustofnunar hafa nægilega sérþekkingu, reynslu og fjárhagslegt bolmagn til að annast þessa starfsemi og skulu sömu skilyrði eiga við um ákvörðun Orkustofnunar um rekstraraðila [...] Einungis má veita leyfi til rannsókna og vinnslu kolvetnis aðilum sem hafa nægilega sérþekkingu, reynslu og fjárhagslegt bolmagn til að annast þessa starfsemi."

Tvítekningin þarna í 7. greininni er svolítið sérkennileg. Látum það þó liggja á milli hluta. Samkvæmt orðanna hjóðan á umsækjandinn að hafa fjárhagslegt bolmagn til starfseminnar. Þar er vísað til bæði rannsókna og vinnslu. Olíulöggjöfin hefur aftur á móti ekki að geyma neina skilgreiningu um það hvað nákvæmlega er átt við með þessu skilyrði um fjárhagslegt bolmagn. Þess í stað er matið þar um einfaldlega lagt í hendur Orkustofnunar.

Ekki er unnt að fastsetja hvaða rannsóknir Orkustofnun mun gera kröfu um að einkaleyfishafar ráðist í. Þó er augljóst að þar verður um að ræða einhverjar hljóðendurvarpsmælingar, en þær eru af ýmsum toga og af mismiklum gæðum (2D og 3D). Einnig skiptir máli hversu þéttar þær mælingar eru. Miðað við önnur djúpsjávarsvæði má áætla að kostnaðurinn vegna slíkra mælinga yrði allt frá nokkrum milljónum USD og upp í nokkra tugi milljóna USD.

Gefi mælingarnar vísbendingu um að kolvetnislind kunni að vera á svæðinu er því miður nánast ómögulegt að sannreyna það nema með því að bora tilraunabrunn. Einn slíkur brunnur á svo djúpu svæði sem Drekasvæðið er, myndi að öllum líkindum kosta á bilinu 100-150 milljónir USD. Þess vegna má miða við það, að til að sá sem fær einkaleyfi til rannsókna (og vinnslu) á Drekasvæðinu geti ráðist í vandaðar rannsóknir og olíuleit, þurfi hann a.m.k. að geta kostað til þess nálægt 200 milljónum USD. Þá er vel að merkja einungis miðað við að einkaleyfishafinn ráðist í að bora einn tilraunabrunn. Hann hefur svo auðvitað tök á því, ef hann vill, að bora fleiri brunna (ekki er ólíklegt að a.m.k. þurfi að bora þrjá tilraunabrunna áður en kolvetnisleitin beri árangur). En grunnrannsóknir og einn tilraunabrunnur gæti verið það lágmarksskilyðið sem Orkustofnun setur. Og þá þarf sá sem sækist eftir einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu að hafa fjárhagslegt bolmagn til þess háttar rannsókna.

Samkvæmt olíulöggjöfinni þarf einkaleyfishafi reyndar ekki aðeins að hafa fjárhagslegt bolmagn til rannsókna heldur einnig til vinnslu. Sem fyrr segir yrði kostnaður vegna kolvetnisleitar á Drekasvæðinu varla mikið undir 200 milljónum USD og kannski miklu meiri. Kostnaðurinn við að byggja upp vinnslu yrði svo margfalt meiri. Sérfræðingar álíta að þar megi gera ráð fyrir fjárfestingu upp á 2-5 milljarða USD ef um olíuvinnslu yrði að ræða, en ennþá meira ef þetta yrði gasvinnsla.

Hér ber að hafa í huga að fjármögnun kolvetnisleitar annars vegar og kolvetnisvinnslu hins vegar er í eðli sínu afar misjöfn. Rannsóknir og kolvetnisleit á djúpu landgrunnssvæði er fjárhagslega mjög áhættusöm og almennt þurfa einkaleyfishafar að mestu eða jafnvel öllu leyti að fjármagna þetta með eigin fé. En þegar búið er að finna olíulind (eða gaslind) og staðreyna af þokkalegri nákvæmni hversu mkið vinnanlegt magn þar er á ferðinni, opnast ýmsir nýir fjármögnunarmöguleikar til að byggja upp sjálfa vinnsluna. Þess vegna gilda ólík sjónarmið um fjármögnun kolvetnisleitar annars vegar og kolvetnisvinnslu hins vegar (rétt eins og á t.d. við um fjármögnun jarðhitaleitar annars vegar og jarðhitavinnslu út jarðhitageymi sem búið er að staðreyna hins vegar).

Í íslensku olíulögunum er þetta tvennt aftur á móti spyrnt saman; lagaskilyrðið um fjárhagslegt bolmagn einkaleyfishafa til starfseminnar vísar bæði til rannsókna og vinnslu. Þetta virkar svolítið ólógískt, en er ekki einsdæmi (svipað orðalag má sjá í t.d. færeysku olíulöggjöfinni). Með hliðsjón af því sem algengt er í olíubransanum er eðlilegt að túlka þetta skilyrði þannig, að einkaleyfishafi þurfi að hafa nægjanlegt fjármagn til taks fyrir rannsóknirnar og leitina. En að með fjárhagslegu bolmagni einkaleyfishafa til vinnslu sé átt við að hann skuli vera með þá þekkingu og reynslu að hann sé líklegur til að geta fjármagnað vinnsluna þegar/ef til hennar kemur.

Þetta merkir að skilyrði olíulöggjafarinnar um fjárhagslegt bolmagn hlýtur að túlkast þannig að einkaleyfishafi þarf að vera nægjanlega fjársterkur til að ráða við rannsóknir og kolvetnisleit - og þá almennt að vera með svo mikið eigið fé að það nægi sem trygging fyrir fjármagni til rannsóknanna. En hann þarf ekki að hafa fjármagn til reiðu fyrir sjálfa vinnsluna. Það er síðara tíma mál. Einkaleyfið veitir séreyfishafanum að vísu forgangsrétt til vinnslu og því er eðlilegt að gera það að skilyrði að hann sé líklegur til að geta fjármagnað vinnsluna ef/þegar til hennar kemur. Það skilyrði er faglegt fremur en fjárhagslegt. Þessi skilningur Orkubloggarans er kannski ekki alveg í samræmi við orðalagið í olíulögunum, sem spyrðir saman fjárhagslegt bolmagn til rannsókna og fjáhagslegt bolmagn til vinnslu. En þegar litið er til þess hvernig olíubransinn virkar hlýtur Orkustofnun að túlka þetta fjárhagslega lagaskilyrði með svipuðum hætti eins og hér hefur verið lýst.

Við mat á umsóknum um einkaleyfi til rannsókna og vinnslu þarf Orkustofnun því varla að gera kröfu um að einkaleyfishafi þurfi að hafa marga milljarða USD tiltæka til olíu- eða gasvinnslu. Aftur á móti þarf Orkustofnun að gæta þess að sá sem fær einkaleyfi til rannsókna og vinnslu sé í ljósi reynslu sinnar og þekkingar líklegur til að geta fjármagnað kolvetnisvinnslu ef til hennar kemur. Og Orkustofnun þarf að gera ríka kröfu um að til að öðlast svona einkaleyfi verði einkaleyfishafinn að hafa nægt áhættufé til taks til rannsóknanna, þ.e. til kolvetnisleitarinnar.

Sem fyrr segir er það þó alveg í hendi stofnunarinnar að meta hvað sé nóg til að hún álíti að skilyrðið um fjárhagslegt bolmagn sé uppfyllt. Orkubloggarinn álítur að þarna væri eðlilegt að miða við að einkaleyfishafi ráði við rannsóknir sem feli í sér a.m.k. einn tilraunabrunn og því sé fjárhagslegt bolmagn sem nemur 200 milljónum USD lágmark. En orðalag olíulaganna er mjög matskennt og ekki gott að sjá fyrir hvernig Orkustofnun mun á endanum túlka umrætt skilyrði um fjárhagslegt bolmagn.

Eðlilegt kann að vera að gera kröfu um meira en einn tilraunabrunn

Orkubloggarinn álítur sem sagt að sá einn sem getur lagt a.m.k. 200 milljónir USD í rannsóknir og olíuleit á Drekasvæðinu (plús/mínus ca. 50 milljónir USD) geti talist uppfylla lagaskilyrðið um fjárhagslegt bolmagn. Þetta er a.m.k. sú upphæð sem einkaleyfishafi þarf að geta lagt í leitina eigi hann að ráða við hefðbundnar grunnrannsóknir og að bora þó ekki sé nema einn tilraunabrunn.

Og þetta fjármagn myndi að mestu eða jafnvel öllu leyti að þurfa að vera eigið fé einkaleyfishafans. Því enginn banki lánar í svona áhættusamar framkvæmdir nema gegn tryggum veðum (nema kannski ef föllnu íslensku bankarnir hefðu enn verið á fullu - sic). Ef svo rannsóknirnar leiða til þess að olía (og/eða gas) í vinnanlegu magni finnst, opnast ýmsir möguleikar til að fjármagna meiri rannsóknir og loks sjálfa kolvetnisvinnsluna.

Hugsanlega væri skynsamlegt af Orkustofnun að gera enn meiri kröfur en þær sem Orkubloggarinn nefnir sem eðlilegt lágmark. Það er ólíklegt að einn tilraunbrunnur skili árangri. Mun líklegra er að nokkrir þurrir brunnar verði boraðir á Dreksvæðinu áður en olíuleitin ber árangur. Rétt eins og t.d. hefur gerst í lögsögu Færeyja og í lögsögu Grænlands (þar hefur olíuleitin reyndar í hvorugu tilviki borið árangur þrátt fyrir að nokkrir tilraunabrunnar hafi verið boraðir).

Algengt er að sérleyfis- eða einkaleyfishafi þurfi að kosta a.m.k. nokkur hundruð milljónum USD í olíuleit á landgrunninu og oft nálægt hálfum milljarði USD. Í sumum tilvikum er ennþá meira lagt í olíuleitina, sem samt getur orðið árangurslaus. Orkubloggið hefur t.d. áður sagt frá árangurslausri olíuleit Cairn Energy við Grænland, sem nú hefur kostað nálægt 1,3 milljörðum USD! Annað dæmi er nýlegt einkaleyfi Shell utan við austurströnd Kanada, þar sem Shell skuldbatt sig til að verja nálægt milljarði USD í olíuleitina.

Ekki er auðvelt að sjá af hverju Orkustofnun ætti að gera minni fjárhagslegar kröfur en nú er gert þarna við austanvert Kanada. Það vill reyndar svo til að umrædd skuldbinding Shell nær yfir fjögur afmörkuð leitarsvæði (reiti). Þess vegna má kannski segja að tillaga Orkubloggarans um framkvæmdir sem feli í sér skuldbindingu upp á 200 milljónir USD vegna eins einkaleyfis sé ekki fjarri lagi - að því gefnu að einkaleyfið nái yfir einn reit.

Að vísu kann einhver að halda því fram að svæðið við austurströnd Kanada sé þekktara en Drekasvæðið og því sé áhætta Shell ekki mjög mikil. Og þess vegna sé fyrirtækið tilbúið  í svona mikla skuldbindingu. En staðreyndin er sú að ómögulegt er að segja hvort Shell finni þarna einhverja vinnanlega olíu. Það má alveg eins halda því fram að ávinningsvonin á Drekasvæðinu sé ekkert minni en þarna djúpt utan við Nova Scotia. Og að þess vegna sé engin ástæða til annars en að gera ámóta kröfur um fjárhagslega skuldbindingu á Drekasvæðinu eins og í umræddu leyfi Shell. Svo er reyndar athyglisvert að Kanadamennirnir leyfðu engum að bjóða í þetta svæði þarna utan við Nova Scotia nema þeim sem gátu sýnt fram á reynslu af olíuleit á hafsvæðum þar sem dýpið er meira en 800 m. Orkustofnun virðist ekki hafa gert slíkt skilyrði í útboðunum tveimur vegna Drekasvæðisins.

Það að Orkustofnun myndi setja skilyrði um einungis einn tilraunabrunn er sem sagt kannski of vægt skilyrði. Hætt er við að árangurinn af olíuleitinni verði afar lítill ef einungis á að miða við einn slíkan brunn. Þess vegna hefur Orkubloggarinn sett fram þá hugmynd að einkaleyfishafi ætti að skuldbinda sig til að bora allt að þrjá brunna. Og hefur þá miðað við að kostnaðurinn gæti orðið nálægt 450 milljónum USD (þetta er alls ekki nákvæm tala; þarna mætti alveg eins miða við fjárhæð sem væri t.d. 100 milljónum dollara meiri eða minni). Svo miklar rannsóknir einkaleyfishafa, þ.e. upp á nokkur hundruð milljónir dollara, eiga sér ekki bara fyrirmynd í rannsóknum og olíuleit við Grænland og Kanada. Heldur væri þetta t.d. líka í fullu samræmi við það sem hefur nýlega átt sér stað djúpum svæðum við Ghana, Falklandseyjar og víðar í olíubransanum á hafsbotninum.

Samkvæmt þessu væri kannski eðlilegt ef Orkustofnun myndi gera kröfu um að til að öðlast sérleyfi eða einkaleyfi á Drekasvæðinu þurfi einkaleyfishafinn að hafa fjárhagslegt bolmagn til að láta framkvæma rannsóknir sem kosti á bilinu 200-450 milljónir USD. Þetta skilyrði merkir ekki endilega að einkaleyfihafinn verði að bora tilraunabrunn eða -brunna, né að hann verði að eyða allri viðmiðunarupphæðinni í olíuleitina. Ef grunnrannsóknirnar sýna að það sé afar ólíklegt að eitthvað sé að finna á svæðinu, má hugsa sér að einkaleyfishafinn gæti skilað leyfinu án frekari rannsókna. Aftur á móti væri, sem fyrr segir, eðlilegt að Orkustofnun veitti ekki einkaleyfi nema viðkomandi umsækjandi um leyfið hafi fjárhagslegt bolmagn til að ráðast í að láta bora a.m.k. einn tilraunabrunn og jafnvel þrjá brunna.

Að mati Orkubloggarans er þó varasamt að setja alltof ströng fjárhagsleg skilyrði á Drekasvæðinu. Því þá mun hugsanlega vera afar langt í að alvöru olíuleit fari þar af stað. Drekinn er í mikilli samkeppni við fjölda annarra landgrunnssvæða. Ef við viljum ekki geyma svæðið lengur og koma olíuleitinni í gang sem fyrst, er sennilega óráðlegt að setja mjög ströng skilyrði.

Á móti kemur að við viljum væntanlega reyna að tryggja að olíuleitin skili einhverjum lágmarksárangri. Þetta á ekki að verða eitthvert pjakk eða spákaupmennska, heldur alvöru olíuleit. Þess vegna mega skilyrðin ekki vera of væg. Munum líka að með sérleyfi eða einkaleyfi er verið að veita einkarétt til olíuleitar á afmörkuðu svæði á íslenska landgrunninu og forgangsrétt til vinnslu á því svæði. Slík réttindi kunna að reynast ákaflega verðmæt. Þess vegna er fullkomlega eðlilegt að einkaleyfishafi taki á sig verulega fjárhagslega áhættu gegn því að fá einkaleyfið. Það væri því sérkennilegt ef Orkustofnun myndi veita einkaleyfi til rannsókna og vinnslu án nokkurra skuldbindinga um tilraunaboranir.

Hér hefur ítrekað komið fram sú skoðun að kostnaðurinn af vandaðri olíuleit á einkaleyfissvæði innan Drekans verði a.m.k. nálægt 200 milljónum USD. Og að líklega yrði kostnaðurinn talsvert meiri. Í reynd er þetta þó nokkuð flóknara. Því væntanlega myndi svona einkaleyfi eða sérleyfi á Drekasvæðinu felast í framkvæmdaáætlun þar sem einstökum verkþáttum er nánar lýst og því hvaða skuldbinding fylgir hverjum verkþætti.

Þetta eru m.ö.o. nokuð flóknir samningar, en ekki bara einhver einhver ein blaðsíða með laufléttri tölu. En það er sem sagt, að mati Orkubloggarans, líklegt að Orkustofnun miði við að heildarskuldbindingin skv. einkaleyfinu og silyrðum þess muni hljóða upp á framkvæmdir sem kosti nálægt 200 milljónum USD. Annað væri a.m.k. varla trúverðugt og varla í samræmi við ákvæði olíulaganna um fjárhagslegt bolmagn til rannsókna og vinnslu. Kannski mun Orkustofnun gera mun meiri kröfur. En varla mikið minni. Að auki þarf einkaleyfishafinn svo auðvitað líka að uppfylla skilyrði um þekkingu og reynslu af olíuleit á svona svæðum. Og hafa nægilega öflugan rekstraraðila til taks gagnvart bæði rannsóknum og vinnslu. Og að geta sýnt fram á reynslu og þekkingu á því að fjármagna vinnslu ef til hennar kemur.

Umsækjendurinir virðast á mörkum þess að uppfylla fjárhagslega skilyrðið

Þá erum við loks komin að því að fjalla um spurninguna hversu fjársterkir umsækjendurnir á Drekasvæðinu eru! Eru þeir líklegir til að geta ráðist í rannsóknir sem myndu kosta allt að 200 milljónir USD?

Um íslensku fyrirtækin meðal umsækjendanna verður ekki fjölyrt hér - því þau eru einfaldlega svo lítil. Þess í stað verður látið nægja að beina athyglinni að erlendu olíufélögunum tveimur sem eru meðal þeirra sem sækja um einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu nú í öðru útboði Orkustofnunar.

Eins og greint hefur verið frá í fyrri færslu Orkubloggsins um Drekasvæðið, þá voru erlendu umsækjendurnir tvö fremur lítil bresk olíufélög; annars vegar Faroe Petroleum og hins vegar Valiant Petroleum. Bæði félögin hafa verulega reynslu af þátttöku í olíuleit í Norðursjó og svæðum þar í kring og dæmi eru um einkaleyfissvæði þar sem viðkomandi félög eru í hlutverki rekstraraðila. Þetta má því vel kalla alvöru olíufélög. Engu að síður virðist sem bæði félögin séu að fara inn á nýjar brautir með því að ætla að ráðast í verkefni á svo lítt þekktu svæði og svo miklu dýpi sem er á Drekasvæðinu. Í dag erum við þó fyrst og fremst að skoða fjárhagslegu getuna, en ekki faglegu getuna.

Ársreikningar félaganna sýna okkur að Valiant Petroleum er með innan við 390 milljónir USD í eigið fé, þ.e. í árslok 2011. Og handbært fé félagsins var þá einungis um 18 milljónir USD. Samsvarandi tölur fyrir Faroe Petroleum voru um 360 milljónir USD í eigið fé og um 175 milljónir USD í handbæru fé.

Þessi fyrirtæki myndu því engan veginn ráða við að fjármagna rannsóknir af því tagi sem t.d. Cairn Energy hefur ráðist í í olíuleit sinni við Grænland (á tveimur sumrum eyddi Cairn vel yfir milljarð USD í árangurslausa olíuleit á Baffinsflóa). Aftur á móti myndu líklega bæði Faroe Petroleum og Valiant hvort um sig ráða við skuldbindingar um framkvæmdir sem myndu kosta nálægt 200 milljónum USD. Þá væru félögin að vísu að leggja meira en helming alls eigin fjár undir í einungis eitt verkefni og því að taka geysimikla áhættu. En fræðilega séð hafa þau sem sagt fjárhagslegt bolmagn til að ráðast í rannsóknir og olíuleit á Drekasvæðinu og er þá miðað við það sem Orkubloggarinn álítur vera lágmarksskuldbindingu um framkvæmdir.

Hér er líka vert að nefna að erlendir sérfræðingar hafa sagt Orkubloggaranum að ef Faroe Petroleum og/eða Valiant hafa í alvöru áhuga á Drekasvæðinu, sé líklegt að þá muni koma til hlutafjáraukningar. Bæði þessi félög séu með fjársterka hluthafa að baki sér, sem kunni að láta félögin fá meira úr vösum sínum. Þ.e.a.s. ef þeir álíti að ávinningsvonin á Drekasvæðinu sé svo mikil að það sé áhættunnar virði að ráðast til atlögu við Drekann. Og þá er kannski vert að minnast þess að Terje Hagevang, yfirmaður Noregsskrifstofu Valiant, hefur sagt að íslenski hluti Drekasvæðisins hafi líklega (eða a.m.k. mögulega) að geyma tíu milljarða tunna af vinnanlegri olíu. Sem er ekkert smáræði.

Það virðist sem sagt vera svo að bæði Faroe Petroleum og Valiant Petroleum kunna að ráða við það fjárhagslega skilyrði sem líta má á sem lágmark til að öðlast einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu. En ef Orkustofnun myndi gera kröfu um tvo tilraunabrunna eða jafnvel fleiri eru þessi félög væntanlega út úr myndinni - að óbreyttu.

Þar með er alls ekki verið að gera lítið úr þessum félögum. Bæði Faroe Petroleum og Valiant hafa góðu fagfólki á að skipa og þetta eru tvímælalaust alvöru félög í olíubransanum. Veikleiki þeirra er bara sá að fjárhagslegt bolmagn þeirra virðist á mörkum þess að geta tekist á við svo lítt þekkt og djúpt svæði sem Drekasvæðið er. Og hvorugt félagið virðist hafa umtalsverða reynslu af slíkum svæðum. Umsækjendurnir núna um einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu geta því varla talist mjög sterkir - þegar horft er til sérstöðu Drekans. En kannski samt nógu sterkir?

Hvað gerir Orkustofnun?

Orkustofnun stendur væntanlega frammi fyrir þremur valkostum (hér er eingöngu horft til fjárhaglegu hliðar málsins): 

1. Í fyrsta lagi að stofnunin hafni öllum umsóknunum á þeim grundvelli að þær uppfylli ekki skilyrði um fjárhagslegt bolmagn (og/eða faglega getu).
2. Í öðru lagi er mögulegt að meira hlutafé og/eða fjársterkari félag/félög bætist í hóp umsækjendanna nú í útboðsferlinu (hvort svo sem það væri t.d. Statoil eða eitthvert annað félag). Og að Orkustofnun veiti þá a.m.k. eitt einkaleyfi (þetta gæti auðvitað einnig gert þriðju umsóknina - frá Eykon Energy - raunhæfa). 
3. Og í þriðja lagi að Orkustofnun álíti að einhver umsókn eða umsóknir uppfylli nú þegar öll skilyrðin, þ.e. skilyrði um þekkingu, reynslu og fjárhagslegt bolmagn. Og veiti a.m.k. eitt eða jafnvel fleiri einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á afmörkuðum reitum innan Drekasvæðisins.

Miklu skiptir að þeir sem fá einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu séu líklegir til að geta staðreynt hvort á viðkomandi einkaleyfissvæðum sé finna olíu eða gas í vinnanlegu magni. Það verður afar athyglisvert að sjá hvort Orkustofnun telji núverandi umsækjendur líklega til að ráða við slíkt verkefni.

Ef vel tekst til á Drekasvæðinu gætum við átt eftir að sjá hreint ótrúleg verðmæti koma þar upp úr djúpinu. Þau verðmæti gætu gert Íslendinga að hvorki meira né minna en langríkustu þjóð veraldarinnar (per capita) og um leið skapað einkaleyfishöfunum ævintýralegan arð.

En það eru mörgi ef'in þarna. Fyrirfram má líta á Drekasvæðið sem áhættusamt og erfitt svæði til olíuleitar, sem krefjist bæði mikillar þolinmæði og mikils fjármagns. Þess vegna varð Orkubloggarinn fyrir miklum vonbrigðum þegar í ljós kom að Orkustofnun hafði enn ekki náð að draga svo mikið sem eitt einasta af stóru félögunum að borðinu. Á meðan þaulreynd og stór olíufélög eins og Chevron, ConocoPhillips, ExxonMobil, Eni, GDF Suez, Shell, Statoil og Total hafa öll sóst eftir einkaleyfum á nýlegum olíuleitarsvæðum í nágrenni Íslands, var ekkert þeirra þátttakandi í þeim umsóknum sem nú bárust um Drekasvæðið. Og er þó útboðið núna búið að eiga sér langan aðdraganda og hefur væntanlega verið kynnt afar vel bæði í Aberdeen, Houston, London, Moskvu, Stavanger og fleiri mikilvægum olíumiðstöðvum heimsins.

Forstjóri Orkustofnunar hefur sagt opinberlega að umsóknirnar núna um einkaleyfi á Drekasvæðinu séu framar björtustu vonum. Af þeirri ástæðu einni virðist ólíklegt að stofnunin hafni öllum umsóknunum. Líklegra virðist að a.m.k. eitt einkaleyfi til rannsókna og vinnslu verði veitt og jafnvel fleiri. Að vísu virðist sem umsækjendurnir séu á mörkum þess að uppfylla lagalegu skilyrðin til að öðlast einkaleyfi. En mögulega mun Orkustofnun stilla kröfum sínum í hóf þegar hún metur hversu mikið fjárhaglegt bolmagn og hversu mikla reynslu einkaleyfishafi þarf að hafa til að hann geti ráðist í starfsemi á svæðinu. Og einhver umsækjandi eða umsækjendur fái þarna einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á afmörkuðum reitum.

Erfitt er að fullyrða hvort umsókn Faroe Petroleum eða Valiant sé álitlegri. Að vísu virðist Valiant hafa sáralítið handbært fé til taks og að því leyti vera veikari kandíat en FP. Á móti kemur að meðal hluthafa Valiant eru sterkir fjárfestar, sem gætu sennilega lagt félaginu til umtalsvert meira hlutafé. Kannski fá báðar þessar umsóknir brautargengi hjá Orkustofnun? Umsóknin frá Eykon Energy virðist aftur á móti vera út úr myndinni; það hafa a.m.k. enn engar fréttir borist af alvöru olíufélagi sem eigi aðild að þeirri umsókn. Það kann auðvitað að breytast og varla ástæða fyrir aðstandendur Eykons að pirrast yfir því að Orkubloggarinn skuli ekki enn taka umsókn þeirra alvarlega.

Svo er bara að vona að menn verði heppnir og að alvöru tilvonandi Fáfnisbani reynist vera meðal þeirra sem nú sækja um einkaleyfi á Drekanum. Það er samt hálfpartinn eitthvað bogið við það ef Statoil ætlar ekki að vera meðal frumkvöðlanna á Drekasvæðinu. Þetta er nú einu sinni hluti af hafsvæðinu milli Íslands og Jan Mayen, þar sem Íslendingar og Norðmenn eiga gagnkvæm réttindi skv. sérstökum þjóðréttarsamningi ríkjanna. Og sjálfir hafa Norðmenn að undanförnu verið að horfa til þess að byrja að leita að olíu og gasi í lögsögu sinni suður af Jan Mayen.

Þess vegna er líka svolítið erfitt að skilja af hverju íslensk stjórnvöld hafa ekki leitað eftir meira samstarfi við Norðmenn um útboðið. Með hina geysimiklu reynslu Norðmanna í huga, hefði hugsanlega verið mun farsælla að hafa þarna nánara samstarf eða jafnvel sameiginlegt útboð á svæðinu. Þó ekki væri nema sökum þess að þá hefði kynning á svæðinu sennilega orðið miklu meiri heldur en unnt var með þeim takmarkaða mannafla og því litla fé sem Orkustofnun hefur til svona verkefna.

Þarf Drekinn billion dollars?

Þrjár umsóknir um leyfi til einkaréttar á rannsóknum og vinnslu á Drekasvæðinu (hér eftir nefnd einkaleyfi til rannsókna og vinnslu eða sérleyfi) bárust nú í öðru útboði Orkustofnunar. Í síðustu færslu var niðurstaða Orkubloggarans sú að mögulega muni Orkustofnun álíta að tvær umsóknanna uppfylli lagakröfur um faglega getu umsækjenda til að öðlast slíkt sérleyfi. En að þriðja umsóknin sé væntanlega úti, því þar skorti að öllum líkindum að lagaskilyrði um sérþekkingu og reynslu séu uppfyllt.

Auk faglegrar getu þurfa einkaleyfis eða sérleyfishafarnir einnig að hafa fjárhagslegt bolmagn til að takast á við verkefnið. Í dag beinir Orkubloggið athyglinni að þessari fjárhagslegu hlið málsins.

Hversu mikil þarf fjárhagsleg geta sérleyfishafa að vera? 

Erfitt að sjá fyrir hvaða skilyrði Orkustofnun mun nákvæmlega setja um fjárhagslegan styrk sérleyfishafa á Drekasvæðinu. Lögin kveða á um að einungis megi veita leyfi til rannsókna og vinnslu kolvetnis til aðila "sem að mati Orkustofnunar hafa nægilega sérþekkingu, reynslu og fjárhagslegt bolmagn til að annast þessa starfsemi" (sjá. 7. gr. olíulaganna nr. 13/2001; leturbreyting er Orkubloggarans). Með starfsemi virðist þarna vísað til  þess að geta framkvæmt eða látið framkvæma viðeigandi rannsóknir og leit OG ráðist í vinnslu ef til hennar kæmi.

Í lögunum segir einnig að við ákvörðun um veitingu rannsókna- og vinnsluleyfis skuli "einkum taka mið af fjárhagslegri [...] getu umsækjenda" (sbr. 8. gr.). Olíulögin gera það sem sagt ítrekað að skilyrði einkaleyfis að einkaleyfishafar hafi einhvern lágmarks fjárhagslegan styrk. Þetta skilyrði er þó ekki afmarkað með skýrum hætti og ekki er að finna nánari skýringar eða skýrar fjárhagslegar viðmiðanir í öðrum lögum né heldur í s.k. lögskýringargögnum. Þarna hefði löggjafinn óneitanlega mátt vera aðeins nákvæmari, því það að fá einkarétt til rannsókna og vinnslu á afmörkuðu svæði er mikill ábyrgaðarhluti og slíkt sérleyfi getur líka reynst geysilega verðmætt.

Matið um það hvenær þetta nokkuð svo óljósa skilyrði um fjárhagslegt bolmagn til starfseminnar telst vera uppfyllt, er lagt í hendur Orkustofnunar. Samkvæmt orðum laganna virðist sem sérleyfishafinn eigi bæði að hafa fjárhagslegt bolmagn til að ráðast í olíuleit og í sjálfa olíuvinnsluna (eða eftir atvikum gasvinnsluna). Slíkt myndi sennilega aldrei kosta undir nokkrum milljörðum USD og þar með væru lögin að útiloka alla frá svæðinu nema hreint gríðarlega öflug olíufélög.

Hugsanlegt er að Orkustofnun túlki fjárhagslega skilyrðið aðeins vægar. Svo sem að viðkomandi umsækjandi skuli hafa nægan fjárhagslegan styrk til að fjármagna þær rannsóknir sem þarf til að geta staðreynt hvort vinnanlega olíu eða gas sé að finna á viðkomandi sérleyfissvæði. Og að sérleyfishafinn skuli að auki geta sýnt fram á reynslu af því að fjármagna olíuvinnslu (og/eða gasvinnslu) ef sérleyfissvæðið reynist hafa að geyma olíu (og/eða gas) í vinnanlegu magni.

En hversu fjársterkur þarf sérleyfishafi að vera til að uppfylla slík skilyrði? Hversu fjársterkur þarf sá að vera sem ætlar að rannsakað vandlega tiltekin afmörkuð svæði á Drekanum og ráðast þar í þær framkvæmdir sem þarf til að staðreyna hvort á svæðinu sé að finna kolvetni í vinnanlegu magn? Reynum að svara þessu með því að leyta til fordæma:

Hversu miklum útgjöldum þurfa sérleyfishafarnir að vera viðbúnir?

Ekkert eitt rétt svar er til við umræddri spurningu. Kostnaður við olíuleit undir hafsbotni og undirbúning olíuvinnslu er afskaplega misjafn. En til samanburðar er áhugavert að líta til nýlegra skuldbindinga sérleyfishafa á öðrum nýjum og áhættusömum olíuleitarsvæðum á hafsbotni í nágrenni Íslands.

Í því sambandi má t.d. horfa til sérleyfa við Grænland og við austurströnd Kanada. Norðursjór og Noregshaf eru aftur á móti varla eins góð viðmiðun. Þau svæði eru miklu betur þekkt en Drekasvæðið og hafdýpið almennt miklu minna. Þau eru því tæplega eins áhættusöm eins og Drekinn.

Meira að segja nýju olíuleitarsvæðin í Barentshafinu eru tæplega jafn áhættusöm og erfið eins og Drekasvæðið. Dýpið í Barentshafinu er mjög hóflegt og þar mun ekki vera neitt basalt að flækjast fyrir þeim sem rannsaka svæði til vinnslu á olíu og/eða gasi.

Til að finna hafsbotnssvæði í nágrenni við Ísland sem eru jafn djúp eins og Drekinn og ennþá fremur lítt þekkt, þurfum við að fara alla leið að landgrunnsbrúninni við austurströnd Kanada. Og við Grænland eru athyglisverð dæmi um lítt þekkt landgrunnssvæði þar sem menn eru að stíga sín fyrstu skref í olíuleit. Þess vegna er freistandi að líta til þess hvaða fjárhagslegu útgjöld eða skuldbindingar þekkjast í tengslum við sérleyfin á bæði kanadíska og grænlenska landgrunninu.

Byrjum á Grænlandi. Þar hefur verið úthlutað nokkrum sérleyfum. Athyglisvert er að margir sérleyfishafarnir á grænlenska landgrunninu eru meðal stærstu og þekktustu olíufyrirtækja heimsins. Þar má t.d. nefna Shell og Statoil og bandarísku risana Chevron, ConocoPhillips og ExxonMobil  (því miður sótti enginn þessara risa um sérleyfi á Drekanum). Það er þó miklu minna þekkt félag sem hefur farið hraðast í olíuleitinni við Grænland. Þar er um að ræða skoska Cairn Energy.

Cairn Energy græddi hreint ógrynni fjár þegar félagið fann risaolíulind á Indlandi árið 2004. Eftir það makalausa indverska olíuævintýri er Cairn gríðarlega fjársterkt félag og tilbúið í ný og áhættusöm verkefni. Og skemmst er frá því að segja að á einu sumri (2011) eyddi Cairn um 900 milljónum USD í rannsóknir og leit við Grænland. Og á tveimur sumrum eyddi félagið samtals um 1,2 milljörðum USD í leitina við Grænland.

Sú olíuleit var engu að síður algerlega árangurslaus. Cairn Energy fann engin merki um olíu í vinnanlegu magni þarna í Baffinsflóanum. Og sturtaði þar með niður fjárhæð sem jafngildir um 150 milljörðum ISK. En olíuleitin við Grænland er bara rétt að byrja. Það að hafa spreðað þarna rúmum milljarði dollara í árangurslausa olíuleit á 2ja ára tímabili þykir vissulega ansið fúlt - en er samt ekkert ægilegt tiltökumál í olíubransanum. Og hér er vel að merkja einungis verið að tala um olíueitina (exploration). Ef Cairn hefði fundið olíu í vinnanlegu magni þarna á Baffinsflóa hefði næsta skref verið olíuvinnsla (operation). Sem er ennþá kostnaðarsamara verkefni!

Snúum okkur þá að öðrum góðum granna í vestri, þar sem nýtt og djúpt svæði var nýlega boðið út. Sem er landgrunnssvæði út af austurströnd Nova Scotia í Kanada. Eftir útboð á svæðinu leist Kanadamönnunum best á umsóknina frá Shell. Þar litu kanadísku ljúflingarnir ekki bara til geysilegrar reynslu Shell, heldur skipti ekki minna máli að Shell skuldbatt sig til að verja samtals 970 milljónum USD í leitina næstu sex árin. Já - aftur erum við að tala um stærðargráðuna billion dollars.

Það er líka athyglisvert að í sérleyfisútboðinu þarna djúpt austur af Nova Scotia leyfðu Kanadamennirnir einungis fyrirtækjum með mikla reynslu af borunum tilraunabrunna á meira en 800 m dýpi að setja fram boð (Orkustofnun virðist ekki hafa íhugað að setja slík skilyrði í Drekaútboðinu). Þetta umrædda kanadíska svæði er um 150 sjómílur utan við ströndina og hafdýpið þar er einmitt álíka mikið eins og á Drekasvæðinu. Shell veit sem er að ómögulegt er að fullyrða nokkuð um það hvort nákvæmlega þarna finnist olía eða gas í vinnanlegu magni. En þau hjá Shell vita líka að í hinum harða heimi olíubransans á djúpinu mikla er að hrökkva eða stökkva - jafnvel þó það kosti milljarð dollara. Þetta er bransinn sem Eykon, Jón í Byko, Olís og hin fyrirtækin eru að sækjast eftir að komast í.

Eru 200 milljónir USD algert lágmark? 

Afar ólíklegt og jafnvel ómögulegt er að unnt verði að fastsetja hvort einhverja vinnanlega olíu (eða gas) sé að finna á Drekanum nema með því að framkvæma a.m.k. einhverjar boranir á alla veganna einum sérleyfisreit. Slíkt myndi sennilega kosta a.m.k. á bilinu ca. 200-450 milljónir USD, en gæti þó jafnvel kostað mun meira.

Þessi fjárhæð er miðuð við það að boraðir séu tveir til þrír tilraunabrunnar eða -holur. Hver slíkur brunnur kostar ekki undir 100 milljónum USD og stundum nær 150 milljónum USD. Þá er vel að merkja einungis átt við exploration cost en ekki development cost. Þetta eru glænýjar kostnaðartölur, sem Orkubloggarinn fékk hjá framkvæmdastjóra olíu- og auðlindadeildar eins stærsta banka í heiminum.

Hafa ber í huga að það væri sannkölluð hundaheppni ef svo fáir brunnar myndu duga til að finna vinnanlega olíu eða gas. Hin raunsanna mynd er miklu fremur að ekkert finnist fyrr en í fyrsta lagi eftir a.m.k. nokkrar boranir á nokkrum reitum. Og þá er kostnaðurinn auðvitað orðinn ennþá meiri.

Það er sem sagt mögulegt að staðreyna olíu og/eða gas á Drekasvæðinu fyrir upphæð sem er talsvert langt undir milljarði dollara. Með heppni gætu ca. 200 milljónir USD jafnvel dugað til að hitta í mark. Mun líklegra er þó að kostnaðurinn yrði a.m.k. 450 milljónir USD. Og það bara vegna leitarinnar. Þá er eftir að byggja upp sjálfa vinnsluna, en til þess myndi sennilega þurfa a.m.k. 2 milljarða USD í viðbót.

Nefna má að til að fá sérleyfið umrædda á landgrunninu utan við Nova Scotia, þurfti Shell þegar í stað að greiða rúmlega fjórðung upphæðarinnar inn á bankareikning. Shell reiddi sem sagt fram u.þ.b. 250 milljónir USD sem staðfestingargjald fyrir það eitt að fá einkaleyfi til rannsókna og mögulegrar vinnslu á tilteknum reitum á svæðinu. 

Rétt er er að minna á hver er ástæða þess að olíufyrirtæki eru tilbúin að verja svo miklum fjármunum í óvissa olíuleit á nýjum svæðum á landgrunninu. Ástæðan er einföld: Ef stór olíulind finnst, sem myndi skila sérleyfishafanum þó ekki væri nema 20-30 USD í hagnaði á hverja tunnu, gæti sú eina olíulind gefið af sér nokkra milljarða USD í hagnað. 

Sá hagnaður er mögulegur ef vel tekst til á Drekasvæðinu að því gefnu að verð fyrir olíutunnu haldist a.m.k. á bilinu 90-100 USD. Fyrir slíka ávinningsmöguleika eru sumir tilbúnir að hætta miklu fé. Og hækki olíuverð meira yrði hagnaðurinn meiri og jafnvel miklu meiri.

Í þessu sambandi má minna á að Norðmaðurinn Terje Hagevang, sem kemur að tveimur umsóknanna um Drekasvæðið, hefur sjálfur ítrekað lýst því yfir að svæðið kunni að hafa að geyma hvorki meira né minna en 20 milljarða tunna af vinnanlegri olíu. Og þar af séu 10 milljarðar tunna Íslandsmegin. Reynist þessi æpandi bjartsýnisspá Hagevang eiga við rök að styðjast er eiginlega með ólíkindum hvað umsóknirnar um Drekasvæðið voru fáar. Ef spá Terje gengur eftir gæti Drekasvæðið á endanum skilað a.m.k. 200-300 milljörðum USD í hagnað til sérleyfishafanna (fyrir skatta) og mögulega miklu meira. Það súra er bara að til að svo verði, þarf allt að ganga upp. Enn sem komið er veit enginn hvort einhver vinnanleg olía (eða gas) sé á Drekasvæðinu og tölurnar sem Terje Hagevang hefur nefnt eru enn bara óskhyggja. Þó svo auðvitað sé ekki útilokað að spáin hans rætist - og vonandi gerist það!

Það er sem sagt mikil ávinningsvon á djúpinu mikla. En sá sem vill leggja á djúpið þarf jafnframt að taka mikla áhættu. Miðað við orðalagið í íslensku olíulögunum virðist sem Alþingi hafi viljað setja það sem skilyrði einkaleyfis til rannsókna og vinnslu að einkaleyfishafinn ráði við rannsónir og framkvæmdir upp á a.m.k. nokkur hundruð milljóna USD og jafnvel einnig að byggja upp vinnslu (lagabreyting væri æskileg til að skýra þetta betur). Á endanum er það þó Orkustofnun sem metur hæfi umsækjenda.

Niðurstaða 

Svarið við spurningunni í fyrirsögn þessarar færslu er já; til að staðreyna hvort vinnanleg olía sé á Drekasvæðinu þarf mögulega milljarð USD og jafnvel meira. Þá er bara átt við rannsóknirnar. Svo gæti þurft tvo milljarða USD í viðbót til sjálfrar olíuvinnslunnar eða jafnvel ennþá meira.

En það er líka mögulegt að unnt verði að finna olíu og/eða gas í vinnanlegu magni á Drekasvæðinu fyrir mun lægri fjárhæð. Menn gætu orðið heppnir og leitin á Drekasvæðinu gæti t.d. orðið bæði árangursríkari og ódýrari heldur en sú við Grænland. En það er óraunhæft að minna þurfi að kosta til alvöru olíuleitar á Drekasvæðinu en sem nemur 200-450 milljónum USD. Þess vegna virðist eðlilegast að Orkustofnun setji það skilyrði að einkaleyfishafi hafi fjárhagslegt bolmagn til að leggja a.m.k. 200 milljónir USD í rannsóknirnar.

Þó er mögulegt að Orkustofnun líti allt öðruvísi á málið. Þ.e. að stofnunin sé reiðubúin til að veita einkaleyfi til rannsókna og vinnslu á afmörkuðum reitum á Drekasvæðinu gegn mjög takmörkuðum skuldbindingum.

Slíkar takmarkaðar skuldbindingar gætu t.d. verið um einhverjar ekkert mjög þéttar bergmálsmálingar og sýnatöku. Slíkt myndi kosta langt undir þeim fjárhæðum sem hér hafa verið nefndar. Það gæti þó verið erfitt fyrir Orkustofnun að rökstyðja slíka aðferðarfræði, því olíulögin virðast gera kröfu um mun meiri og strangari skilyrði.

Á hinn bóginn er líka mögulegt að Orkustofnun túlki olíulögin nær því sem orðanna hljóðan virðist vera. Þ.e. að sérleyfishafar þurfi ekki aðeins að ráða við mjög dýra olíuleit, heldur líka að hafa fjárhagslegt bolmagn til að byggja upp vinnslu á olíu og gasi. Orð forstjóra Orkustofnunar um að umsóknirnar hafi verið framar björtustu vonum benda þó ekki til þess að þetta verði niðurstaðan.

Orkubloggarinn álítur sem sagt að til að öðlast sérleyfi til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu þurfi umsækjendur að uppfylla það skilyrði að geta a.m.k. kostað til sem nemur 200 milljónum USD í rannsóknir á viðkomandi svæði. Og þar að auki geta sýnt fram á getu til að bæði fjármagna og vera rekstraraðili olíu- og/eða gasvinnslunnar ef viðkomandi svæði reynist geta borið slíka vinnslu. Það gæti þó jafnvel verið skynsamlegra að setja ennþá strangari skilyrði um fjárhagslega getu, einfaldlega til að auka líkur á árangri. 

Þá er bara stóra spurningin hvaða fjárhagslegu kröfur Orkustofnun muni gera? Og hvað Íslendingarnir og bresku Faroe Petroleum og Valiant Petrolum eru tilbúin að setja mikið fjármagn í gin Drekans? Eru þessir umsækjendur tilbúnir að mæta kröfum um rannsóknir og prufuboranir upp á milljarð USD eða a.m.k. nokkur hundruð milljónir USD? Myndu þeir ráða við slíkar skuldbindingar? Eða munu umsækjendurnir alls ekki þurfa að undirgangast slíkar skuldbindingar, því Orkustofnun hyggist gera allt aðrar og minni kröfur? Um þetta verður fjallað nánar í næstu færslu Orkubloggsins.

Hver ræður við Drekann?

Síðustu færslu Orkubloggsins lauk með þeim orðum að næst yrði spáð í það hvort umsækjendurnir um Drekasvæðið séu nógu tæknilega og fjárhagslega sterkir til að Orkustofnun veiti þeim sérleyfi til rannsókna og vinnslu.

Þessari umfjöllun Orkubloggsins um tæknilega og fjárhagslega getu þeirra sem sækast eftir sérleyfum á Drekanum, verður skipt í tvennt. Í dag verður athyglinni beint að tæknilegri/ faglegri getu. Þ.e. hvort umsækjendurnir þrír nú í öðru útboði vegna Drekasvæðisins séu líklegir til að geta tekist á við verkefnið m.t.t. reynslu sinnar og sérþekkingar. Um fjárhagslegan styrk umsækjendanna verður svo fjallað í næstu færslu.

Sérleyfi til rannsókna og vinnslu

Hér í upphafi er rétt að taka fram að hafdýpi á Drekasvæðinu er víðast hvar mjög mikið, þarna er nákvæmlega engin reynsla af olíuborunum og allir innviðir olíubransans eru víðsfjarri. Drekasvæðið er m.ö.o. bæði dýrt og áhættusamt olíuleitarsvæði. En gefur jafnframt von um mikinn ávinning ef vel tekst til. 

Það er líka vert að minna á það, að fyrirtækin sem sóttu um sérleyfi á Drekasvæðinu eru ekki að falast eftir einföldu leyfi til olíuleitar. Heldur er þarna um að ræða umsóknir um einkaréttarleyfi á rannsóknum og vinnslu á afmörkuðum reitum (hér eftir nefnt sérleyfi). Í slíku sérleyfi felst bæði einkaleyfi til rannsókna á viðkomandi svæðum og forgangsréttiur til vinnslu.

Um olíuleitina og sérleyfin segir í lögum um leit, rannsóknir og vinnslu kolvetnis; lög nr. 13/2001 sem hér eftir verða einfaldlega nefnd olíulögin. Sérleyfið gildir í ákveðinn tíma og ef til gas- og/eða olíuvinnslu kemur tekur við vinnslutímabil sem einnig gildir í tiltekinn tíma.

Samkvæmt lögunum getur svona einkaleyfi eða sérleyfi verið til allt að 12 ára, sem er þá rannsókna- og olíuleitartímabilið. Heimilt er að framlengja leyfið, þ.a. það gildi í allt að 16 ár. Á þessu tímabili fara fram margvíslegar og ítarlegar rannsóknir á viðkomandi svæði, þar sem leitað er vísbendinga um olíu og/ eða gas á svæðinu. Þessar rannsóknir geta t.d. falist í hljóðendurvarps- og fjölgeislamælingum, sýnatökum, borun grunnra rannsóknahola og djúpum tilraunaborunum.

E.h.t. á þessu rannsóknatímabili rennur upp sá tímapunktur sem menn í olíubransanum nefna "drill or drop". Finnist nokkuð skýr merki um olíu á sérleyfissvæðinu er eina leiðin til að staðreyna hvort hún sé í vinnanlegu magni oft sú að bora djúpt undir hafsbotninn (drill) og þá jafnvel nokkra brunna. Sýni rannsóknirnar aftur á móti ekki merki um vinnanlega olíu er alls ekki jafn freistandi að leggjast í miklar boranir. Sérleyfið kann þá að vera látið renna út eða vera skilað (drop). Eftir atvikum gæti sérleyfishafinn framselt sérleyfið til annarra sem vilja taka upp þráðinn, en það gerist þó einungis með samþykki Orkustofnunar.

Jákvæð útkoma úr rannsóknum á vegum sérleyfishafa á Drekasvæðinu myndi þýða að eftir allt að 16 ára rannsóknatímabil tæki við vinnslutímabil. Samkvæmt olíulögunum á viðkomandi sérleyfishafi forgangsrétt til vinnslu á svæðinu til allt að 30 ára.

Sérleyfi veitir sérleyfishafanum réttindi sem geta reynst ákaflega verðmæt. Um leið tekst sérleyfishafinn ýmsar skyldur á herðar, sem lúta að bæði rannsóknunum og vinnslunni ef til hennar kemur. Þar getur verið um að ræða framkvæmdir sem fela í sér geysilega miklar fjárhagslegar skuldbindingar.

Vert er að hafa í huga að olíuleit og -vinnsla á djúphafssvæðum er alveg sérstaklega dýr og áhættusöm. Enda fóru menn ekki að horfa til olíunnar á djúphafssvæðunum fyrr en fyrir fáeinum árum, þegar olíuverð tók að hækka hratt þ.a. slík vinnsla fór að borga sig. Í dag er lágmarksolíuverð sem réttlætt getur vinnslu á djúphafssvæðum oft sagt vera í kringum 70 USD. Djúphafssvæðin eru sem sagt almennt bæði tæknilega flóknari og fjárhagslega áhættusamari verkefni heldur en hefðbundin olíuvinnsla á landgrunninu. Þess vegna er langt í frá að hvaða olíufélag sem er geti farið með svona verkefni alla leið. Það skiptir því afar miklu hverjir sérleyfishafarnir á Drekasvæðinu koma til með að verða.

Hvaða skilyrði setur Orkustofnun? 

Drekasvæðið krefst mikillar tækniþekkingar, reynslu og áhættufjármagns. Því er ekki skrítið að í olíulögunum segir að Orkustofnun megi einungis veita sérleyfi til aðila sem að mati stofnunarinnar hafa nægilega sérþekkingu, reynslu og fjárhagslegt bolmagn til að annast umrædda starfsemi. Í lögunum segir einnig að við veitingu rannsókna- og vinnsluleyfis skuli einkum taka mið af fjárhagslegri og tæknilegri getu umsækjenda, að vinnsla auðlindar sé hagkvæm frá þjóðhagslegu sjónarmiði og á hvaða hátt framlögð  rannsóknaráætlun getur náð settu markmiði.

Þarna er Orkustofnun með sínu faglega mati falin gríðarleg ábyrgð. Af olíulögunum leiðir að við mat á sérleyfisumsóknum ber Orkustofnun að leggja ríka áherslu á bæði tæknilega og fjárhagslega getu umsækjendanna og horfa til þess hvaða reynslu þeir hafa. Skilyrðin sem Orkustofnun getur sett sérleyfishöfum eru engu að síður nokkuð sveigjanleg. Þess vegna er niðurstaðan um það hverjir fá sérleyfi á Drekasvæðinu í reynd mjög háð mati stofnunarinnar. 

Þarna vakna ýmsar spurningar. Mun Orkustofnun t.d. álíta að einungis eitt fremur lítið olíufélag ásamt fáeinum íslenskum fjárfestum/ fyrirtækjum sé fullnægjandi sterkur umsækjandi til að öðlast sérleyfi? Eða mun stofnunin gera kröfu um að til að öðlast sérleyfi þurfi sérleyfishópur að innihalda olíufélag með mikla reynslu af rannsóknum og borunum á djúphafssvæðum? 

Einnig má velta fyrir sér hvort sérleyfishöfunum verði gert skylt að bora t.d. þrjá eða fjóra brunna á hverjum úthlutuðum leitarreit? Slíkt er oft talið eðlilegt og nauðsynlegt til að ná árangri í olíuleit á á lítt þekktum landgrunnssvæðum. Eða verður bara sett skilyrði um nokkrar laufléttar bergmálsmælingar og svo sem eins og eina smávægilega tilraunaholu?

Stóra spurningin er sem sagt hversu ríkar kröfur Orkustofnun mun gera. Eðlilegast væri að stofnunin horfi þar til skilyrða sem tíðkast á svæðum sem eru í svipuðum erfiðleikaflokki eins og Drekasvæðið. Þetta myndi sennilega útiloka að notast við sambærileg skilyrði eins og sjá má í Norðursjó, hvort sem er í lögsögu Bretlands, Danmerkur eða Noregs. Í Norðursjónum er t.d. hafdýpið almennt miklu minna en á Drekasvæðinu og því kallar Norðursjórinn ekki á sömu þekkingu á djúptækninni. Með svipuðum rökum er einnig líklegt að skilyrði vegna Drekasvæðisins verði mun strangari en t.d. þau sem almennt má sjá í Noregshafi.

En hvaða svæði gætu verið besta fyrirmyndin fyrir Orkustofnun við ákvörðun á skilyrðum vegna sérleyfa? Hvaða svæði minna mest á Drekasvæðið? Við þeirri spurningu er ekkert eitt einfalt svar. En þarna gæti verið freistandi að nefna djúp svæði utan við austurströnd Kanada, þar sem ný sérleyfi eru einmitt að líta dagsins ljós. Svo mætti mögulega einnig horfa til þess sem hefur verið að gerast við Grænland. Þar hófst alvöru olíuleit fyrir fáeinum árum og þó svo hafdýpið þar sé ekki nærri eins mikið eins og finnst á Drekanum, þá eru þetta hvort tveggja lítt þekkt svæði og áhættan að ýmsu leyti sambærileg. Loks er freistandi að líta til annarra djúpra svæða þar sem komin er hvað mest reynsla á olíurannsóknir og uppbyggingu á olíuvinnslu. Þar er ytri hluti Mexíkóflóans nærtækur til viðmiðunar.

Þetta síðastnefnda leiðir hugann að slysinu sem varð á Mexíkóflóa í apríl 2002. Þegar olíuborpallurinn Deepwater Horizon nánast sprakk, þar sem hann var að bora tilraunaholu á um 1.500 m hafdýpi á reit 252 á s.k. Macondo-svæði. Fjöldi manna fórst og olíumengunin í flóanum varð svo mikil að þetta er talið eitt af allra mestu umhverfisslysum í sögu Bandaríkjanna.

Slysið hafði m.a. þær afleiðingar að víða eru nú gerðar mun ríkari kröfur um öryggi og mengunarvarnir í tengslum við svona landgrunnsboranir. Væntanlega mun Orkustofnun einmitt leggja mikla áherslu á að sérleyfishafar uppfylli bæði ströng skilyrði um öryggiskröfur og varnir gegn mengun. Það gæti orðið afar kostnaðarsamt fyrir sérleyfishafana.

Sá sem hefur með höndum rannsóknir og boranir á landgrunninu þarf sem sagt að uppfylla margvíslegar skuldbindingar og skilyrði. Hvaða skyldur Orkustofnun mun leggja á sérleyfishafana er ekki unnt að fullyrða um, enda fjalla olíulögin og reglugerð sem á þeim byggir einungis um þetta með mjög almennum hætti. En augljóslega skiptir alveg sérstaklega miklu máli hver það nákvæmlega verður sem mun sjá um reksturinn á svæðinu (í þessu sambandi er talað um rekstraraðila eða það sem nefnist operator á ensku). Þess vegna er rétt að skoða hverjir koma þar til greina, skv. þeim umsóknum sem nú liggja fyrir. Hver eða hverjir munu bera meginábyrgðina á rannsóknunum á Drekasvæðini og undirbúningi olíuvinnslu þar?

Hverjir verða operators á Drekasvæðinu? 

Skilyrðin sem Orkustofnun mun setja fyrir sérleyfum ná bæði til sérleyfishafans sjálfs og einnig til rekstraraðilans. Rekstraraðilinn er sá sem stjórnar starfseminni á svæðinu og hann gegnir því afar þýðingarmiklu hlutverki. Þó svo gerð sé krafa um að allir leyfishafarnir hafi sérþekkingu og reynslu af svona rannsóknum og vinnslu, má búast við að alveg sérstaklega ríkar kröfur verði gerðar til fyrirtækisins sem er operator.

Kannski er rétt að skýra þetta aðeins nánar, þ.e. af hverju sumir sérleyfishafanna koma ekkert að framkvæmdum eða rekstri olíusvæða. Í olíuvinnslu heimsins er mjög algengt það fyrirkomulag að nokkur félög standi saman að sérleyfis-umsóknum. En einungis eitt þeirra hafi umsjón með rannsóknunum og framkvæmdum á viðkomandi reit(um). Það félag er þá nefnt rekstraraðilinn (operator). Hin félögin sem eru leyfishafar eða hluthafar í viðkomandi sérleyfi eru aftur á móti nánast óvirkir fjárfestar í leyfinu (hafa þó stundum eitthvað meira hlutverk).

Ástæðan fyrir þessu fyrirkomulagi er m.a. sú að dreifa áhættunni. Olíufélög eiga t.d. gjarnan 10-40% hlut í fjölda sérleyfa. Þegar þannig er um hlutina búið minnka líkurnar á að það verði algert rothögg þó að sum og jafnvel mörg sérleyfi og dýrar rannsókir skili engum árangri eða mjög litlum. Nóg er að einungis fáein sérleyfanna skili mjög ábatasamri olíuvinnslu og tryggi þannig olíufélaginu bærilega arðsemi.

Oftast eru það stóru olíufélögin sem eru rekstraraðilinn á hafsbotnssvæðunum - og það er svo til algilt á djúphafssvæðunum. Þar má þó stundum sjá meðalstór og áhættusækin félög í hlutverki rekstraraðila og þá jafnvel sem stór hluthafi í sérleyfinu. Á djúphafssvæðunum eru lítil félög aftur á móti sjaldnast áberandi og sjást þá í mesta lagi sem litlir hluthafar í sérleyfum.

Á auðveldari og ódýrari svæðum kýla lítil félög aftur á móti gjarnan á það að eiga stóran hlut í fáeinum sérleyfum (jafnvel allt að 100% hlut) og eru þá stundum sjálf rekstraraðilinn. Eðli málsins samkvæmt er slíka strategíu lítilla félaga helst að finna á olíuvinnslusvæðum sem eru vel þekkt. Þ.e. á svæðum þar sem olíuvinnsla á sér langa sögu og mikil fyrirliggjandi þekking er á jarðfræði og jarðsögu svæðisins. Rannsóknir og vinnsla á nýjum reitum á slíkum svæðum er ekki eins hrikalega áhættusöm eins og t.d. á nýjum djúphafsvinnslusvæðum. Á þeim síðastnefndu eru stóru olíufélögun nær allsráðandi sem operators.

Það eru vel að merkja einungis örfá ár síðan olíubransinn fór út á djúpið mikla. En þegar olíuverð var orðið nægilega hátt jókst mjög að stóru og meðalstóru fyrirtækin færu í rannsóknir og olíuvinnslu á djúpum hafsvæðum. Eins og t.d. utarlega á Mexíkóflóa og út af ströndum Angóla.

Á slíkum svæðum er algengast að rekstraraðiliinn sé ávallt sjálfur beinn aðili að viðkomandi sérleyfisumsókn og oft er hann stærsti hluthafinn í sérleyfinu. Af íslensku olíulögunum virðist aftur á móti sem það sé ekki skilyrði að rekstraraðilinn sé beinn aðili að sérleyfinu. Þess í stað virðist nóg að sérleyfishafarnir hafi tryggt samning við rekstraraðila áður en sérleyfi er gefið út. En í reglugerð nr. 884/2011 um leit, rannsóknir og vinnslu kolvetnis er aftur á móti gert ráð fyrir að rekstraraðilinn komi beint að sérleyfinu. Þetta er svolítið óheppilegt misræmi. En Orkustofnun mun væntanlega gera þá kröfu að sérhver umsækjendahópur uppfylli það skilyrði að hafa innan sinna vébanda tilgreindan rekstraraðila, með nægjanlega þekkingu og reynslu til að ráðast í olírannsóknir og byggja upp og stunda olíuvinnslu. Þá er bara spurningin hverjir af umsækjendunum núna verða í hlutverki rekstraraðila?

Tækniþekkingin á olíurannsóknum og -vinnslu kemur utan frá 

Þrjár umsóknir bárust um einkarétt til rannsókna og vinnslu á tilteknum reitum nú í öðru útboðinu vegna Drekans. Þessar sérleyfisumsóknir voru í fyrsta lagi frá Eykon Energy, í öðru lagi frá Kolvetni ehf. og Valiant Petroleum og í þriðja lagi frá Íslensku kolvetni ehf. og Faroe Petroleum. Um það hvaða fyrirtæki þetta eru og hvaða íslensku hluthafar eru þar að baki vísast til síðustu færslu Orkubloggsins.

Þegar litið er til sérþekkingar og reynslu verður ekki séð að neinn af þeim sem standa að umsókn Eykon Energy uppfylli skilyrði um að geta verið rekstraraðili. Þar er einfaldlega ekki neinn aðili með nægilega sérþekkingu og reynslu af svona starfsemi. Það eitt og sér virðist nánast útiloka að þessi sérleyfisumsókn fái brautargengi hjá Orkustofnun. Í þessu sambandi má kannski nefna að óstofnað og reynslulaust raforkufyrirtæki hefði t.d. seint fengið úthlutað virkjunarleyfi við Kárahnjúka. Og er þó áhættan þar miklu minni en í olíubransanum.

Að vísu er möguleiki á að sterkur samstarfsaðili Eykons dúkki upp meðan á umsóknarferlinu stendur. Því Heiðar Már Guðjónsson hefur sagt í fjölmiðlum að Eykon Energy sé í samstarfi við þekkta alþjóðlega fjárfesta og alþjóðleg olíuleitarfyrirtæki sem hafi reynslu af svipuðum og jafnvel erfiðari slóðum heldur en Drekasvæðið er. En hverjir þetta eru hefur ekki komið fram opinberlega og varla ósanngjarnt að segja að það dragi úr trúverðugleika umsóknarinnar.

Það er ekki bara Eykon Energy sem skortir þekkingu og reynslu á olíurannsóknum og -vinnslu. Þetta gildir í reynd um alla íslensku umsækjendurna, sem koma að umsóknunum þremur. Einhver íslensku fyrirtækjanna kunna að vísu að geta lagt til ýmsa þekkingu sem myndi nýtast við framkvæmd verkefnanna. Sbr. einkum verkfæðifyrirtækið Mannvit og kannski líka Verkís, en þau eiga aðild að tveimur umsóknanna. Fyrst og fremst virðist þó sem þátttaka íslensku umsækjendanna sé einfaldlega hugsuð sem áhættufjárfesting og/ eða tækifæri til að selja þjónustu sína til viðkomandi verkefna.

Það er sem sagt nokkuð augljóst að mestöll faglega þekkingin, sem er eitt skilyrðanna fyrir veitingu sérleyfis, þarf að koma erlendis frá. Þ.e. frá erlendu olíufélögunum sem aðild eiga að sérleyfisumsóknunum. Þar er um að ræða bresku fyrirtækin Faroe Petroleum og Valiant Petroleum. Þau félög eru því væntanlega í hlutverki rekstraraðilans í þeim tveimur sérleyfisumsóknum sem félögin eiga aðild að.

Er fagleg þekking og reynsla Faroe Petroleum og/eða Valiant nægjanleg? 

Bæði Faroe Petroleum og Valiant búa yfir töluverðri reynslu og bæði eru þessi félög þátttakendur í fjölmörgum sérleyfum t.a.m. í Norðursjó. Í flestum tilvikum eru þau reyndar aðeins hluthafar í verkefnum og þá oft einungis með lítinn hlut. Þó eru dæmi um verkefni þar sem þau eru stórir hluthafar og operators. Við fyrstu sýn kunna þetta því að sýnast bærilega sterkir umsækjendur um sérleyfi til olíurannsókna og -vinnslu á Drekasvæðinu.

Það er samt ekki hægt að horfa framhjá því að þessi tvö félög virðast aldrei hafa verið operators á jafn lítt þekktu og djúpu hafsvæði sem Drekasvæðið er. Og tjakkborarnir sem Faroe Petroleum rekur í Norðursjónum eru ansið hreint óralangt frá vísindaskáldsögulegum fljótandi djúphafspöllunum eða rándýrum djúpsjávar-borskipunum sem þarf á Drekasvæðið.

Fyrirfram hefði Orkubloggarinn aldrei búist við því að Faroe Petroleum myndi sækja um sérleyfi á Drekasvæðinu nema í samstarfi við sterkara og reyndara félag eins og t.d. Statoil. Sama má mega segja um Valiant; einnig þar virðist vera fremur takmörkuð þekking á framkvæmdum á svona djúpum og lítt þekktum svæðum.

Á endanum veltur þetta þó alfarið á því hvaða skilyrði Orkustofnun setur. Ef stofnunin hyggst einungis gera kröfu um smáræðis bergmálsmælingar og enga tilraunabrunna, þá munu bæði Faroe Petroleum og Valiant væntanlega ráða prýðilega við að koma því í kring. Að því búnu myndu félögin svo túlka niðurstöður þeirra mælinga og út frá því taka ákvörðun um hvort viðkomandi svæði sé áhugavert til borana eða hvort frekari rannsóknir séu lítt spennandi.

Gallinn er bara sá að litlar rannsóknir og lítil skilyrði gagnvart sérleyfishöfum á Dreksvæðinu myndu takmarka möguleikann á árangri og því að fá skýra mynd af viðkomandi svæðum. Til að öðlast betri skilning af því hvað raunverulega er að finna á Drekasvæðinu, væri æskilegt að Orkustofnun bindi sérleyfin því skilyrði að nokkuð umfangsmiklar tilraunaboranir fari fram á hverjum reit. Þá yrði svæðið sennilega á mörkum þess að vera viðráðanlegt fyrir Faroe Petroleum og Valiant og boða þyrfti til nýs útboðs. Orkustofnun mun varla fara þá leiðina strax, heldur skoða framkvæmdasögu þessara tveggja fyrirtækja mjög nákvæmlega og út frá því meta hvort þau séu álitleg sem sérleyfishafi og jafnvel rekstraraðili á Drekanum.

Niðurstaða 

Að mati Orkubloggarans er alls ekki augljóst að nokkurt af þeim fyrirtækjum sem eiga aðild að umsóknunum þremur hafi nægilega sérþekkingu og reynslu til að annast þá starfsemi á Drekasvæðinu sem umsóknirnar lúta að. Það hvort sérleyfi verði veitt einhverju þeirra fer þó auðvitað eftir því hvernig Orkustofnun túlkar skilyrðin í olíulögunum.

Sérstaklega er vandséð að Eykon Energy uppfylli umrædd fagleg skilyrði. Nema ef nýr og mjög öflugur aðili komi að umsókninni núna í umsóknarferlinu eða að slíkur aðili leynist að baki fyrirtækinu Dreki Holding, sem mun vera einn hluthafanna í hinu óstofnaða fyrirtæki Eykon Energy. En eins og umsókn Eykons var kynnt í fjölmiðlum virkar hún hvorki sterk né trúverðug.

Mögulegt er að Kolvetni ehf. og Valiant Petroleum verði af Orkustofnun álitin uppfylla almennu faglegu skilyrðin. Einnig er mögulegt að Íslenskt kolvetni ehf. og Faroe Petroleum teljist af hálfu Orkustofnunar uppfylla umrædd skilyrði. Í báðum tilvikum hlýtur það þó að veikja umsóknir þessara fyrirtækja hversu litla reynslu þau hafa af hafsbotnssvæðum sem eru svo lítt þekkt og djúp.

En áður en Orkubloggarinn lætur sitt endanlega álit í ljós er auðvitað nauðsynlegt að skoða einnig fjárhagslegan styrk umsækjendanna. Auk faglegrar sérþekkingar og reynslu þurfa sérleyfishafarnir skv. olíulögunum jú einnig að hafa fjárhagslegt bolmagn til að takast á við verkefnið. Og þegar um er að ræða rannsóknir og olíuleit á djúphafssvæðum er ekki verið að tala um neinar smá upphæðir.

Hvaða fjárhagslegu skilyrði er eðlilegt að Orkustofnun setji sérleyfishöfunum? Þessi fjárhagslega hlið málsins verður skoðuð í næstu færslu Orkubloggsins.

Framar björtustu vonum?

Öðru útboði Orkustofnunar um sérleyfi til rannsókna og olíuvinnslu á Drekasvæðinu á íslenska landgrunninu lauk nú í vor. Það skýrist svo væntanlega fljótlega hvort einhver eða einhverjir af umsækjendunum fái slíkt sérleyfi.

Fyrsta sérleyfisútboðið á Drekasvæðinu skilaði ekki árangri. Það fór fram vorið 2009, en þá bárust einungis umsóknir frá tveimur fremur litlum norskum fyrirtækjum. Bæði drógu þau umsóknir sínar um sérleyfi til baka og því þurfti Orkustofnun aldrei að taka afstöðu til umsóknanna. Núna 2012 var áhuginn aðeins meiri. Þrjár umsóknir bárust eftir annað útboðið. Þar að baki standa tvö erlend félög og þrjú íslenskt félög.

Orkustofnun virðist mjög sátt við umsóknirnar. Í fjölmiðlum var haft eftir Guðna Jóhannessyni, forstjóra Orkustofnunar, að útkoman hefði verið mjög góð og framar björtustu vonum. Þarna vísar Guðni til eftirfarandi umsókna:

1) Eykon Energy.

Fyrstur umsækjandanna (í stafrófsröð) er óskráð félag, sem skv. fréttatilkynningu Orkustofnunar nefnist Eykon. Í fréttum hefur félagið verið kallað Eykon Energy, en það virðist reyndar enn ekki hafa verið skráð hjá fyrirtækjaskrá.

Eykon Energy mun vera nefnt í höfuðið á þingmanninum Eyjólfi heitnum Konráð Jónssyni, sem var áhugasamur um að tryggja landgrunnsréttindi Íslands. Samkvæmt fréttum er Heiðar Már Guðjónsson í forsvari fyrir félagið, en auk hans munu eigendur Eykon Energy vera þeir Gunnlaugur Jónsson (frkv.stjóri hjá Lindum Resources), Jón Einar Eyjólfsson (sonur Eyjólfs Konráðs), Ragnar Þórisson (einn stofnenda Boreas Capital) og Norðmaðurinn Terje Hagevang.

Umræddur Terje Hagevang var einmitt framkvæmdastjóri Sagex, sem sótti um rannsókna- og vinnsluleyfi í fyrsta útboði vegna Drekasvæðisins árið 2009. Sú umsókn var, eins og áður sagði, dregin til baka áður en til þess kæmi að Orkustofnun tæki formlega afstöðu til umsóknarinnar. Síðar var Sagex keypt af breska félaginu Valiant Petroleum og Terje Hagevang varð starfsmaður Valiant.

Í fréttum íslenskra fjölmiðla af útboðinu hefur ítrekað verið sagt að Hagevang sé nú forstjóri Valiant, en svo er alls ekki. Hið rétta mun vera að Hagevang sé yfirmaður Noregsskrifstofu Valiant. En Hagevang er sem sagt í samstarfi með nokkrum Íslendingum, sem kenna sig við Eykon og óska eftir sérleyfi til rannsókna- og vinnslu á Drekasvæðinu.

2) Kolvetni ehf. og Valiant Petroleum.

Terje Hagevang gerir það ekki endasleppt. Auk þess að vera með í áðurnefndri umsókn Eykon Energy mun hann einnig vera aðili að annarri umsókn um rannsókna- og vinnsluleyfi á Drekasvæðinu. Því Hagevang er sagður vera hluthafi í íslensku félagi sem nefnist Kolvetni ehf. Það félag er umsækjandi um sérleyfi í samfloti við breska félagið Valiant Petroleum. Þarna er Hagevang því hluthafi í íslensku félagi sem sækir um sérleyfi og vinnuveitandi hans er meðumsækjandi.

Samkvæmt fréttum fjölmiðla eru hluthafar í Kolvetni ehf., auk Hagevang, þeir Jón Helgi Guðmundsson (oftast kenndur við BYKO) og áðurnefndur Gunnlaugur Jónsson, sem einnig er sagður vera hluthafi í Eykon Energy. Fjórði hluthafinn í Kolvetni ehf. er svo verkfræðifyrirtækið Mannvit.

Þeir Jón Helgi og Gunnlaugur hafa unnið saman í íslenska fjárfestingafélaginu Lindir Resources, sem var á tímabili stærsti hluthafinn í norska Sagex, hvar Hagevang var einmitt framkvæmdastjóri. Þegar svo Sagex rann inn í Valiant Petroleum hafa Lindir væntanlega orðið hluthafi þar. Þessi umsóknarhópur er því tengdur innbyrðis með ýmsum hætti, ef svo má að orði komast. Valiant Petroleum er skráð á hlutabréfamarkaðnum í London (AIM Index).

3) Íslenskt kolvetni ehf. og Faroe Petroleum.

Þá er það þriðja umsóknin. Að henni standa breska félagið Faroe Petroleum og íslenska félagið Íslenskt kolvetni ehf. Faroe Petroleum var upphaflega stofnað vegna olíuleitar á færeyska landgrunninu, en hefur upp á síðkastið meira einbeitt sér að landgrunni Bretlands. Enda hefur færeyska olíævintýrið látið á sér standa.

Rétt eins og Valiant þá er Faroe Petroleum skráð á hlutabréfamarkaði í London (AIM). Stærsti hluthafinn í Faroe Petroleum er breska Dana Petroleum, sem er í eigu suður-kóreaska olíufélagsins Korea National Oil Corporation. Kóreumenn eru sem sagt með talsverð olíumsvif í Norðursjó og víðar. Kóreska félagið er þó ekki beinn aðili að umræddri umsókn Faroe Petroleum og Íslensks kolvetnis ehf. um sérleyfi á Drekasvæðinu.

Að Íslensku kolvetni ehf. standa þrjú íslensk fyrirtæki. Þau eru verkfræðistofan Verkís, Olís (Olíuverslun Íslands) og fjárfestingafélag sem nefnist Dreki Holding. Fyrirtækin Verkís og Olís eru auðvitað vel kunn öllum lesendum Orkubloggsins. En bloggarinn hefur því miður ekki upplýsingar um hverjir standa að Dreki Holding; skv. fréttum eru það einhverjir Íslendingar en t.d. ekki nein félög úr olíubransanum.

Ekkert af stóru félögunum sótti um Drekann

Velta má fyrir sér hvort þetta séu sterkir umsækjendur. Kannski jafnvel svo sterkir að þeir séu framar björtustu vonum eins og forstjóri Orkustofnunar orðaði það? Um það eru sjálfsagt deildar meiningar.

Í þessu sambandi er fróðlegt að skoða hvaða félög hafa fyrst og fremst verið að fá leyfi í útboðum á færeyska og grænlenska landgrunninu og á öðrum nýjum olíuleitarsvæðum í nágrenni Íslands. Þarna eru risafélögin áberandi; olíufélög eins og bandarísku Chevron, ConocoPhillips, og ExxonMobil, frönsku GDF Suez og Total, ítalska Eni, bresk-hollenska Shell og síðast en ekki síst norska Statoil. En ekkert þessara félaga sótti um Drekasvæðið.

Ekki sóttust heldur dönsku nágrannar okkur hjá Mærsk Oil eða  Dong Energi eftir að komast á Drekann. Og heldur ekki ýmis þaulreynd félög sem kalla má áhættusækin, eins og t.d. Cairn Energy, Lundin Petroleum, Noble Energy eða Talisman.

Flest ofangreind félög eru með umtalsverða reynslu frá olíusvæðum í nágrenni Íslands. Af einhverjum ástæðum hefur fimm ára undirbúningur olíuteymis Orkustofnunar ekki ennþá náð að vekja áhuga eins einasta af þessum félögum á Drekasvæðinu. Reyndar bjuggust einhverjir við umsókn frá Statoil nú í öðru útboðinu. En þegar til kom skilaði hún sér því miður ekki. 

Hversu áhættusamt er Drekasvæðið?

Athyglisvert er að minnast þess að ítrekað hefur verið haft eftir áðurnefndum Terje Hagevang að íslenska Drekasvæðið kunni að hafa að geyma heila 10 milljarða tunna af vinnanlegri olíu! Það er því kannski ekki skrýtið að Hagevang sé hluthafi í tveimur félögum sem eru meðal umsækjenda um þessi þrjú sérleyfi sem nú er sótt um á Drekasvæðinu.

En þó svo Drekinn kunni að hafa olíu og gas í iðrum sínum og það jafnvel í miklu magni, þá gæti allt eins verið að ekki sé þarna deigan dropa að finna. Vert er að hafa í huga að Drekasvæðið er fremur lítið þekkt svæði og nokkuð fjarri öllum innviðum olíuleitar. Þarna er nákvæmlega engin reynsla af olíuborunum eða -vinnslu. Og basaltið á svæðinu mun sennilega gera leitina þar mun erfiðari og dýrari en t.d. gerist í lögsögu Noregs og Grænlands.

Þarna er hafdýpið líka ansið mikið, t.d. miklu meira en í Norðursjó. Og þó svo aldur jarðlaganna gefi möguleika á olíu er í reynd alger óvissa um hvort þarna sé eitthvað að hafa. Hver sá sem hyggst leggja fjármuni í olíuleit á Drekasvæðinu getur leyft sér að vonast eftir verulegum ávinningi, en verður líka að gera ráð fyrir að allt féð sem fer í olíuleitina tapist. 

Fjárfesting í alvöru olíuleit á Drekasvæðinu er sem sagt afar áhættusöm. Þess vegna er líklegt að fjármögnun fyrirtækja vegna olíuleitar og tilraunaborana á Drekasvæðinu þurfi nær alfarið að koma sem eigið fé. M.ö.o. þurfa sérleyfishafarnir væntanlega ekki aðeins að ráða við verkefnið tæknilega séð heldur líka vera afar fjársterkir.

Er líklegt að ofangreindir umsækjendur fái sérleyfi?

Eftir á að koma í ljós hvort einhver eða einhverjir umsækjandanna þriggja fái sérleyfi hjá Orkustofnun til rannsókna og vinnslu á Drekasvæðinu. Það ræðst af því hvort stofnunin telji umsækjendurna uppfylla þau lagaskilyrði sem gilda um slík sérleyfi.

Miðað við þau ummæli forstjóra Orkustofnunar að umsóknirnar núna séu framar björtustu vonum, virðist reyndar nánast öruggt að a.m.k. ein eða jafnvel fleiri af þessum umsóknum hljóti að leiða til sérleyfis. Slík yfirlýsing stjórnsýsluhafa á þessum tímapunkti, þ.e. áður en stofnunin var búin að yfirfara umsóknirnar af kostgæfni, er svolítið óvænt og kannski á mörkum þess að vera viðeigandi. En það er önnur saga.

Rannsókna- og vinnsluleyfi felur það vel að merkja í sér að leyfishafi hefur einkarétt til rannsókna og vinnslu kolvetna á viðkomandi svæði. Slíkum leyfum fylgja sem sagt umtalsverð réttindi. Að fá sérleyfi til rannsókna og vinnslu getur því augljóslega verið afar eftirsóknarvert og í því geta falist umtalsverð verðmæti.

Í næstu færslu Orkubloggsins verður nánar spáð í það hvort líklegt sé að Orkustofnun muni veita umsækjendunum sérleyfi. Verður þá athyglinni m.a. beint að því hversu tæknilega og fjárhagslega sterkir umsækjendurnir eru og hvaða skilyrði megi búast við að Orkustofnun setji þeim leyfishöfum sem hljóta sérleyfi.