Dapurlegt Noregsævintýri nýju bankanna

„Það er með ólíkindum að íslenskir bankar, sem hafa nánast verið lokaðir frá erlendum lánsfjármörkuðum frá því fyrir hrun - hafa aðeins fengið lán með háu álagi - hafi lánað í erlendan áhætturekstur. Erlendur aðili sem leitar eftir láni til íslensks banka hefur væntanlega ekki fengið lán á sínu heimasvæði. Hvað segir það um viðkomandi?“

Þannig hljóðar athugasemd sem Friðrik Már Baldursson, prófessor við Háskólann í Reykjavík, ritaði nýverið á Fésbókarsíðu Orkubloggsins. Þessi tilvitnun í Friðrik Má er viðeigandi sem upphafið að þessari grein, eins og skýrist nánar við lestur greinarinnar.

Hér á Orkublogginu var í vikunni sem leið rakið hvernig nú gustar um Fáfni Offshore. Þar sem fjárfestingasjóðir, í umsjón verðbréfafyrirtækja í eigu bankanna, virðast hafa tekið nokkuð kæruleysislega afstöðu gagnvart mikilvægasta viðskiptavini fyrirtækisins. Og tekið óskynsamlega á þeirri áhættu sem kaupin á þjónustuskipinu Fáfni Viking skapa Fáfni. Þetta er þó ekki eina dæmið um áhættu bankanna vegna niðursveiflunnar í olíuverði. Hér verður athyglinni beint að umfangsmiklum lánveitingum Aron banka og Íslandsbanka til norska fyrirtækisins Havila Shipping, sem þjónustar olíuiðnaðinn og er nú í miklum kröggum.

Íslandsbanki lánar til Havila

Almenningur á Íslandi virðist gjarnan standa í þeirri trú að bankakerfið hér sé alfarið lokað innan gjaldeyrishafta. Og að hinir endurreistu bankar séu eingöngu í krónuviðskiptum. þ.e. með ISK. En hið íslenska krónufangelsi bankanna er alls engin dýflissa. Krónumúrarnir eru nefnilega fyrst og fremst reistir í kringum almenning - og verðtryggingagaddavír bætt þar ofan á.

Það er sem sagt talsvert síðan bankarnir endurreistu fóru að taka þátt í sambankalánum í erlendri mynt. Og þar með færa viðskipti sín á ný út fyrir landsteinana. Sem er eðlilegt að bankarnir kjósi að gera. 

Því miður er þessi endurreisn á starfsemi bankanna gagnvart fyrirtækjum erlendis þó ekki að fara mjög vel af stað. Sem dæmi má taka Íslandsbanka. Sem í ársbyrjun 2014 virðist hafa talið góð tækifæri felast í því að setja fjármuni í skiparekstur sem þjónustar olíu- og gasiðnaðinn í Norðursjó og nágrenni. Þannig má í árskýrslu Íslandsbanka vegna 2014 lesa eftirfarandi um lán bankans til norska skipafélagsins Havila (leturbreyting er Orkubloggsins):

Havila is one of the leading global providers of offshore supply services. Havila is listed on the Oslo Børs and has a fleet of 27 offshore vessels. Íslandsbanki is proud to be among Havila's preferred financial partners, providing the company both a bilateral facility and participating in a syndicated facility.

Núna, einungis tæpu ári eftir útkomu þessarar ársskýrslu, er staða Havila sú að félagið er í miklum vanda. Og stefnir beint í gjaldþrot nema að því takist að semja við lánardrottna - sem nú er verið að reyna. Sama hver niðurstaðan þar verður, virðist líklegt að þarna muni Íslandsbanki tapa verulegum fjármunum. Það er a.m.k. bersýnilegt að í þessu lánatilviki var sýn bankans því miður engan veginn skýr.

Lánað á tímum vaxandi offramboðs og yfirvofandi verðlækkunar

Fyrirtæki eins og Havila sveiflast mjög í takt við olíuverð. Og um mitt ár 2014 tók olíuverð að lækka hratt og hefur fallið mikið síðan þá. Það er vissulega auðvelt að vera vitur eftir á - og segja núna að það hafi verið mjög áhættusamt að lána Havila á árinu 2014. Og segja að allir sem slíkt gerðu, hefðu átt að vera meðvitaðir um mikla útlánahættu. Þess vegna er vert að skoða hver var staðan og hvaða horfur voru uppi þegar íslensku bankarnir tóku að lána mikið fé til norska Havila.

Um það leyti sem Íslandsbanki fór í lánaviðskiptin við Havila (um áramótin 2013/2014) var almennt samstaða um það hjá olíusérfræðingum að olíuverð myndi fara lækkandi á árinu 2014. Flestir spáðu þó fremur hógværri verðlækkun. Þarna mátti því búast við einhverri verðlækkun, sem gæti þrengt eitthvað að tekjum Havila.

Einnig voru menn sem höfðu uppi mun ákveðnari varnaðarorð - þar sem bent var á að miðað við þróun efnahagslífsins væri jafnvel mikil hætta framundan á verðfalli á olíu. Vegna efnahagsslaka, mikillar framleiðslu og yfirvofandi verðstríðs milli stórra olíuframleiðsluríkja.

Þarna var hinn þekkti prófessor Ian Bremmer, forstjóri Eurasia Group, framarlega í flokki. Hann var ansið afgerandi í viðvörunum sínum um yfirvofandi vaxandi misræmi milli framboðs og eftirspurnar á olíumarkaði. Sem myndi óhjákvæmilega valda hratt lækkandi olíuverði. Hér má t.d. benda á grein hans á vef Reuters í árslok 2013. Eða viðtal við hann á vef Yahoo, þar sem Bremmer lýsti því áliti sínu að olíuverð gæti hrunið 2014. Einnig má hér minna á viðvörunarorð Keith Schaefer o.fl.

Kjarninn í málflutningi Ian Bremmer o.fl. var að til að halda olíuverði uppi 2014, væri nauðsynlegt að Sádarnir myndu draga úr framleiðslu sinni. En að það myndi sennilega ekki gerast - því Sádarnir myndu ekki vilja opna Íran greiða leið á markaðinn með sína olíu. Þess vegna myndi olíuverð sennilega hrynja og þetta myndi valda mörgum OPEC-ríkjum og öðrum olíuframleiðsluríkjum gríðarlegu tekjutapi. Tilgangurinn væri að varna því að Íran næði að snarauka tekjur sínar og jafnvel ná aukinni markaðshlutdeild. Og þetta hefur einmitt gengið eftir. Kalt olíustríð akall á milli Íran og Saudi Arabíu, rétt eins og Bremmer varaði við. Með nákvæmlega þeim afleiðingum sem hann lýsti; hruni í olíuverði. 

Offramboð af PSV

Sú tölfræði er ekki síður athyglisverð að strax um mitt ár 2013 (þ.e. mörgum mánuðum áður en íslensku bankarnir lánuðu til Havila) tók að bera á offramboði af þjónustuskipum eins og þeim sem Havila byggir rekstur sinn á (PSV stendur fyrir Platform Supply Vessel).

Þetta sést t.a.m. vel á grafinu hér til hliðar. Þannig að vafalítið hefur strax í ársbyrjun 2014 verið orðið nokkuð dýrt fyrir Havila að fjármagna sig. Og fyrirtækið þá komist í samband við Íslandsbanka og Arion banka - sem þarna sáu áhugaverðan lántaka.

Í þessu ljósi má líka rifja upp að það var einmitt á þessu sama ári, þ.e. 2014, sem íslenskir lífeyrissjóðir og fleiri fjárfestu í Fáfni Offshore. Í því sambandi skiptir miklu að þó svo skip félagsins (Polarsyssel) væri hannað sem PSV, þá náði fyrirtækið að landa sérstökum þjónustusamningi við Sýslumannsembættið á Svalbarða. Sem tvímælalaust gerði þessa fjárfestingu talsvert áhættuminni en ef skipið hefði verið á skammtímasamningum í hinum almenna PSV-bransa. Þetta ásamt lánveitingum íslensku bankanna til Havila er þó vissulega til marks um einstaklega óheppilega tímasetningu íslenskra fjármálafyrirtækja í því að veðja á þjónustu tengda olíuiðnaðinum.

Hagstæð lánakjör hjá íslenskum bönkum?

Það var ekki bara Íslandsbanki sem tók þátt í að lána Havila peninga þarna árið 2014. Því hið sama gerði Arion banki. Í íslenskri frétt í tilefni af umræddu sambankaláni Íslandsbanka um áramótin 2013/2014 er haft eftir fjármálastjóra Havila að fyrirtækið sé „mjög ánægt með samninginn og að eiga viðskipti á Íslandi“. Grafið hér að neðan sýnir svo hvernig hlutabréfaverð Havila hefur þróast frá ársbyrjun 2014. En það var einmitt þá - í ársbyrjun 2014 - sem Íslandsbanki ákvað að lána Havila. Og um sex mánuðum síðar fór Arion banki sömu leið.

Sú spurning hlýtur að vakna hvers vegna í ósköpunum norska Havila, sem var og er rótgróið norskt stórfyrirtæki, þurfti að leita fjármögnunar til íslenskra banka? Eina rökrétta svarið við þessu virðist vera það, að hinir nýju endurreistu Íslandsbanki og Arion banki hafi séð gott tækifæri í því að lána erlendan gjaldeyri sinn til þessa norska skipafélags. Og það væntanlega á mun hagstæðari kjörum (lægri vöxtum) en skipafélaginu (Havila) buðust annars staðar. 

Þegar Íslandsbanki lánaði Havila í ársbyrjun 2014 var gengið á hlutabréfum Havila með því lægsta sem verið hafði í fjöldamörg ár (var nálægt 35 NOK á hlut). Og sennilega hefur Íslandsbanki talið að þarna væri betri tíð framundan eða a.m.k. að olíuverð myndi haldast stöðugt næstu misseri og jafnvel ár. En svo reyndist því miður alls ekki vera, heldur þvert á móti.

Hlutabréfaverð Havila hrynur

Lán Arion banka til Havila var örlítið síðar. Þ.e. snemma í júlí 2014 - einmitt í þann mund þegar hlutabréfaverð skipafélagsins byrjaði að lækka hratt. Þess vegna er svolítið kaldhæðnisleg hvað forstjóri Arion banka er áhyggjufullur á svip á myndinni sem birtist með frétt vb.is um lán bankans til Havila um mitt ár 2014.

Það er engu líkara en Viðskiptablaðið - og jafnvel bankastjórinn líka - hafi þarna áttað sig á hvað var að gerast með Havila. Enda var á þessum tímapunkti vitað að offramboð var á þjónustuskipum við olíuiðnaðinn. Það er svo loksins núna, eftir að Orkubloggið fjallaði um stöðuna í Fáfni Offshore, að íslenskir fjölmiðlar hafa áttað sig á yfirvofandi lánatapi íslensku bankanna vegna Havila.

Því miður reyndist þróunin alls ekki jákvæð. Því skömmu eftir að þessi lán- eða skuldabréfaviðskipti bankanna við Havila áttu sér stað, tók olíuverð að falla hratt. Samhliða því hefur hlutabréfaverð Havila einfaldlega hrunið (sbr. grafið yfir hlutabréfaverð Havila hér ofar í greininni, svo og grafið hér til hliðar). Eins og áður sagði var verðgengið á hlutabréfunum í fyrirtækinu nálægt 35 NOK þegar íslensku bankarnir lánuðu því fé. Þegar þetta er skrifað er hlutabréfaverðið þarna einungis um 2 NOK og útlitið framundan virðist ekki gott.

Afskriftir yfirvofandi vegna Havila

Þetta svakalega verðfall Havila undanfarið hálft annað ár nemur rúmlega 93% verðrýrnun! Og þýðir ekkert annað en að fyrirtækið sé nánast búið að vera - nema lánardrottnar og nýtt hlutafé komi til bjargar. Það er ennþá allsendis óvíst hvort það muni takast. Og fréttir sem birst hafa undanfarna daga um samkomulag milli lánardrottna Havila og fyrirtækisins eru orðum auknar. Því ennþá hefur fyrirtækið ekki fullnægt skilyrðum sem þar voru sett, sbr. eftirfarandi tilvitnun úr þessari frétt:

According to the deal with the banks [Havila] will have to finalize a similar deal with the bondholders before the end of January, and 200 million NOK in new equity before March 15. 

Þarna gefast nú eigendum og yfirstjórn Havila sem sagt um tveir mánuðir til að bjarga málunum. En hvernig sem fer er ansið hætt við því að íslensku bankarnir muni þarna tapa verulegum fjármunum - í beinhörðum erlendum gjaldeyri.

Þetta Noregsævintýri nýju íslensku bankanna virðist því ætla að fara heldur dapurlega. Sem er auðvitað afskaplega leitt. En minnir um leið á mikilvægi þess að bankarnir fari afar varlega þegar kemur að áhættusömum verkefnum á sviðum sem bankarnir þekkja lítt.

Orkubloggarinn situr svo uppi með spurninguna hvað hann hefði ráðlagt bönkunum þarna snemma árs 2014? Ef þeir hefðu spurt. En það gerðu bankarnir auðvitað ekki. Enda hafa þeir undanfarin ár verið röggsamir við að hafna samstarfi á sviði orkumála við þann sem þetta skrifar. Sem er svo sem bara hið eðlilegasta mál, enda er nánast ógjörningur að spá af einhverri nákvæmni um þróun á olíumörkuðum. En bankarnir ættu engu að síður að fara aðeins varlegar með fjármuni og huga betur að áhættuþáttum. Offramboð af PSV var nefnilega orðin tölfræðileg staðreynd og augljóst að eitthvað var einkennilegt eða varhugavert við það að Havila þyrfti á lánaþjónustu íslenskra banka að halda.

Olíuverð komið undir rauða strikið

Hér áður fyrr var algengt að þegar olíuverð féll komu Sádarnir til hjálpar olíuiðnaðinum - og drógu úr framboði sínu til að hífa verðið upp. Fyrir vikið hefur Saudi Arabía oft verið kölluð sveifluframleiðandi; Swing Producer.

Stundum hafa Sádar þó ekki talið það fara saman við hagsmuni sína að reyna að stýra olíuverði upp á við með þessum hætti. Og hafa þess í stað lagt meiri áherslu á að hafa áhrif á markaðshlutdeild einstakra olíuframleiðsluríkja. Þannig ástand virðist einmitt vera uppi núna. Hér verður þó ekki fjallað að ráði um þessa stefnu - eða stefnubreytingu - Sádanna. Heldur útskýrt hversu lágt olíuverð þarf að fara til að olíuframleiðsla taki nær örugglega að dragast saman - og verðið að hækka..

Wood Mackenzie: Sársaukamörkin liggja á bilinu ca. 25-40 USD

Fyrir helgina var hér á Orkublogginu lýst hvernig algengur kostnaður við að sækja eina olíutunnu í núverandi vinnslu í heiminum er á bilinu 10-45 USD. Og að meðalkostnaðurinn þarna í allri olíuvinnslu heimsins sé rétt undir 30 USD. Sbr. grafið hér til hliðar.

Þessar tölur miðast við heildarkostnaðinn við olíuvinnsluna. Þ.m.t. er bæði fastur og breytilegur kostnaður og þess vegna líka fjármagnskostnaður. Þessi viðmiðun gefur góða vísbendingu um það hvort það borgi sig að ráðast í ný olíuverkefni. Þessi kostnaður (eða viðmiðun) segir aftur á móti lítið til um það hversu lágt olíuverð þarf að fara til að dregið verði úr vinnslunni (í núverandi olíuvinnslu). Þar er nefnilega að flestra mati skynsamlegt að halda vinnslunni áfram á fullum afköstum svo lengi sem olíuverðið stendur undir kostnaði við það að dæla upp og selja olíuna. 

M.ö.o. þá er svo til enginn olíuframleiðandi viljugur til að draga úr framleiðslu nema að olíuverð sé orðið svo lágt að það standi ekki undir kostnaðinum við að dæla olíunni upp úr starfandi vinnslusvæði. Þegar það að sækja olíutunnuna og selja hana skapar neikvætt fjárflæði, fara menn loks að íhuga að draga úr framleiðslu sinni. Í olíubransanum er þarna oft talað um lifting cost eða operating cash cost; oftast stytt sem cash cost.

Fyrir um ári síðan (þ.e. í ársbyrjun 2015) taldi Wood Mackenzie að mögulega myndi hægja á olíuvinnslu ef verðið færi undir 40 USD/tunnu. Mögulega þyrfti verðið þó að fara nokkru neðar áður en slíkt gerðist. Og nú hefur fyrirtækið birt nýtt og uppfært álit sitt á því hvar mörkin þarna liggja, þ.e. hvað það kostar að sækja olíutunnu í núverandi vinnslu í hinum ýmsu tegundum olíuvinnslu. Sbr. línuritið hér að ofan.

Þar kemur fram að þegar olíuverð er á bilinu 35-40 USD/tunnan kunni að borga sig að hægja á vinnslunni í kanadíska olíusandinum. Þarna reynir þó á þolinmæði fyrirtækjanna í hverju tilviki. Olíusandsverkefnin eru mjög umsvifamikil og með mikinn fjármagnskostnað. Þar sjá því fæstir ástæðu til að bregðast hratt við þó svo olíuverð sé komið að sársaukamörkum.

Þess vegna þarf olíuverð mögulega að fara ennþá neðar áður en hægja fer á vinnslunni. Þegar olíuverð er komið niður í um 30 USD kann að verða dregið úr framleiðslu á einhverjum djúphafssvæðunum. Þar er þó, rétt eins og í olíusandi, um að ræða mikla fjárfestingu og mikil tregða á að draga úr framleiðslu. Til að dregið sé úr framleiðslu þarf olíuverð því mögulega að fara nógu langt niður til að verkefni í bandarískri Tight Oil (Shale Oil) lendi í neikvæðu fjárflæði. Í þeirri tegund olíuvinnslu er óvenju einfalt að hægja á framleiðslunni og þess vegna er líklegast að þarna liggi hið eiginlega rauða strik. Sem skv. Wood Mackezie er nálægt 25 USD!

Mjög mikið olíuframboð kann að haldast enn um sinn

Þó svo Wood Mazkenzie áliti meðaltalið á operating cash cost í bandarískri Tight Oil sé nálægt 25 USD/tunnu, er þessi kostnaður í einhverjum tilvikum nokkuð hærri. Að auki er hvert og eitt olíuvinnslusvæði af þessu tagi fljótt að tæmast. Og lágt olíuverð hefur hægt á nýjum borunum. Allt hefur þetta stuðlað að því að nú er farið að draga aðeins úr olíuframleiðslu í Bandaríkjunum. Sbr. grafið hér að neðan, sem er frá Bloomberg.

Á sama tíma hefur olíuframleiðsla Saudi Arabíu aukist. Þetta mætti mögulega túlka svo að Sádarnir séu að vinna olíuverðstríð gegn bandarískri Tight Oil. Sannleikurinn er þó vafalítið sá að mikið olíuframboð Saudi Arabíu sé fyrst og fremst beint gegn Íran.

Íranar eru að losna undan viðskiptaþvingunum, sem settar voru á vegna kjarnorkuáætlunar þeirra. Þess vegna gæti olíuframboð þaðan aukist hratt. Tilhugsunin um að missa markaðshlutdeild til Írans er eitur í beinum Sáda. Þar að auki vill Saudi Arabía koma í veg fyrir að Íran geti notið mikilla útflutningstekna af olíu. Þess vegna er mögulegt að Sádar haldi áfram að láta olíu flæða yfir markaðina. Þar með kann olíuframboð áfram að haldast óvenju mikið næstu misserum . Þó svo allar vangaveltur þar um séu afar óvissar - enda er jafnan útilokað að spá með vissu um þróunina á olíumörkuðum!

Hrikalega lágt olíuverð

Olíuverð hefur undanfarið verið að þvælast á milli 35-40 USD/tunnu. Og fór meira að segja undir 35 dollarana í vikunni. Sem er með ólíkindum lágt verð og hið lægsta síðan 2004.

Fjárfesting í olíuleit og -vinnslu dregst saman

Hér verður ekki spáð um það hvernig olíuverð þróast á næstu misserum. Enda ómögulegt að segja. Til marks um það má nefna að í nýrri frétt Times spá tveir sérfræðingar hjá sama fjárfestingabankanum olíuverði annars vegar í 65 USD innan 12 mánaða og hins vegar að verðið muni vart fara yfir 35 USD það sem af er árinu. Munurinn þarna á þessum tveimur spádómum frá Panmure Gordon er „einungis“ rúmlega 85%!

Hér í þessari grein verður athyglinni beint að því hvað það kostar að vinna olíu. Þetta lága olíuverð núna (um 35 USD/tunnan) merkir nefnilega að almennt séð borgar sig nú nánast hvergi að ráðast í ný olíuvinnsluverkefni - nema við Persaflóann.

Þess vegna eru olíufélög um allan heim nú að fresta hverju verkefninu á fætur öðru, hægja á yfirstandandi verkefnum og fresta olíuleit. Dagskipunin er sparnaður og samdráttur í fjárfestingum - og verður það enn um sinn. Enda dróst fjárfesting í olíuleit og -vinnslu verulega saman á liðnu ári, sbr. grafið hér að ofan.

Til að skýra betur þetta undarlega ástand er hér líka birt graf (næsta graf hér fyrir neðan) sem ætti að veita lesendum athyglisverða sýn á þessa furðulegu stöðu. Það graf byggir á ýmsum heimildum, en sú helsta er tölfræði frá norska ráðgjafafyrirtækinu Rystad Energy. Sem er með gagnabanka um allar helstu olíulindir og olíuverkefni heimsins. Og birtir oft mjög fróðlegar upplýsingar um kostnað í olíuvinnslu og ýmislegt fleira tengt olíuiðnaðinum.

Meðalkostnaður núverandi olíuvinnslu er nálægt 30 USD/tunnu

Samkvæmt Rystad er meðalkostnaður við að sækja eina olíutunnu í núverandi vinnslu - í heiminum öllum - nú rétt undir 30 USD. Algengast er að þessi kostnaður sé á bilinu 10-45 USD. Yngstu verkefnin þurfa þó sum mun meira - og sumar lindir við Persaflóann skila olíu með minni tilkostnaði. En almennt má segja að flestar núverandi starfandi olíulindir séu á umræddu bili - og þoli því mjög lágt olíuverð.

Á grafinu hér til hliðar er sýnt á hvaða bili kostnaður við að sækja olíu í jörðu almennt er. Öll olíuvinnsla heimsins í dag er þarna sett í einn kassa (lengst til vinstri á grafinu). Olíuvinnsla sem til kemur á komandi árum og áratugum er greind eftir því af hvaða tagi hún er (kassarnir hægra megin á grafinu).

Hver kassi sýnir annars vegar magnið sem viðkomandi olíuvinnsla er áætluð að geta skilað (x-ásinn) og hins vegar hvað sú vinnsla almennt kostar (y-asinn). Hafa ber í huga að í einhverjum tilvikum verður kostnaðurinn ýmist minni eða meiri en neðri og efri mörk hvers kassa gefa til kynna. En skv. Rystad á um 60% vinnslunnar að rúmast innan vikmarkanna sem þarna eru sýnd. Til að einfalda málið er svo einnig sýndur áætlaður veginn meðalkostnaður hverrar vinnslutegundar (táknaður með hring í hverjum kassa fyrir sig). Fyrir lesendur er kannski einfaldast að taka mið af þeim meðalkostnaði.

Á grafinu, sem er birt hér að ofan, er auk tölfræði Rystad búið að bæta inn meira af upplýsingum. Sem gefur skýrari mynd af því hversu hátt olíuverð helstu olíuframleiðsluríkin þurfa (m.a. Rússland og Saudi Arabía) til að vinnslan skili þeim nægum tekjum til að reka ríkissjóð sinn hallalausan. Auk tölulegra upplýsinga um það hversu mikilli olíu ný vinnsla þarf að skila á næstu árum, til að viðhalda nauðsynlegu olíuframboði. Það er alveg sérstaklega áhugavert!

Nýjar olíulindir þurfa að skila mikilli olíu á komandi árum og þurfa hátt olíuverð

Eins og áður sagði, þá þola flestar núverandi starfandi olíulindir mjög lágt olíuverð. En hverri og einni starfandi olíulind hnignar jafnt og þétt (því starfandi vinnslusvæði eru einfaldlega líkt og verið sé að drekka úr tugþúsundum bolla sem hafa að geyma olíu). Það er reyndar umdeilt hver meðalhnignun starfandi olíulinda er. En gróflega má áætla að hún sé yfir heildina sem nemur um 2,5 - 3 milljónum tunna á dag (yfir árið). Að lágmarki.

Núverandi vinnslusvæðum, sem er stóri kassinn lengst til vinstri á grafinu hér fyrir ofan, skilar því sífellt minni framleiðslu. Og sá samdráttur er a.m.k. á bilinu 2,5 - 3 milljón tunnur pr. dag þegar horft er nokkur ár fram í tímann.

Myndin hér til hliðar er af einum tugþúsunda olíuvinnslusvæða af þessu tagi; Cook Inlet suður af meginlandsströnd Alaska skammt vestur af Anchorage. Svæði sem gaman er að heimsækja í tengslum við beint flug Icelandair til þessa stórkostlega hluta Bandaríkjanna.

Umrædd hnignun merkir að til að mæta henni er nauðsynlegt að sækja á næstu árum sem nemur um eða meira en 2,5-3 milljónir tunna af olíu á dag (að meðaltali) í nýjar olíulindir. Í nýja vinnslu. Bara til að viðhalda núverandi framleiðslumagni. Þar að auki fer olíuneysla heimsins sífellt vaxandi. Þess vegna þarf ný olíuvinnslan að skila ennþá meiri olíu en sem nemur þessari hnignun í núverandi vinnslu. Þ.e. svo olíuframboð verði viðunandi.

Enginn vill draga úr framleiðslu sinni

Svo til öll starfandi olíuverkefni heimsins eru keyrð á hámarksafköstum - því það borgar sig almennt að fá sem allra mestar tekjur af vinnslunni hverju sinni (nánast eingöngu í Saudi Arabíu er unnt að gefa í að einhverju marki; „skrúfa frá krananum“). Sá olíuframleiðandi er vandfundinn sem er áhugasamur um að draga úr framleiðslu sinni - þrátt fyrir mjög lágt olíuverð. Þess vegna getur dýfa í olíuverði - sem fer saman við mikinn slaka í efnahagsvexti - stundum teygst furðulega lengi á langinn.

Ein mikilvægasta ástæða dýfunar núna er vafalítið efnahagsslakinn í Kína (sem sumir óttast að sé viðvarandi vandamál). Auk mikillar aukningar á olíuframleiðslu vestur í Bandaríkjunum.

Gallinn er sá að núverandi lágt olíuverð stendur almennt ekki undir nýjum olíuverkefnum. Undantekningar þar á má finna á einstaka svæðum við Persaflóann. En almennt séð verður ekki ráðist í ný olíuverkefni meðan verðið er jafn lágt og er í dag. Eins og sjá má á grafinu hér að ofan þarf olíuverð að fara í um 60-80 USD/tunnu til að slík verkefni borgi sig.

Vegna eðlilegrar hnignunar núverandi olíulinda verður nauðsynleg að sækja mjög verulegt magn af olíu í nýjar olíulindir. Hvort sem það er í Noregshafi, Barentshafi, við Atlantshafsströnd Kanada, í Kaspíahafi, í Karahafi norður af Rússlandi, í Bandaríkjunum (tight oil eða shale oil), í kanadíska tjörusandinum (oil sands), djúpt undir landgrunni Brasilíu, í Írak, í Íran eða annars staðar í heimi hér. Þetta merkir að núverandi olíuverð - sem um skeið hefur verið um og undir 40 USD/tunnan - stenst ekki til lengdar. Því svo lágt verð mun valda því að olía framtíðarinnar verður ekki sótt. En það sem enginn veit, er hversu lengi verðið getur haldist svona lágt. Eða hvenær það mun fara hækkandi.

Einhæf tekjulind olíuframleiðsluríkja skapar vanda

Til að flækja málið ennþá meira, skiptir hér líka máli að mörg olíuríki þurfa helst miklu hærra olíuverð en sem nemur framleiðslukostnaði. Því þau reka stóran hluta ríkisútgjalda á olíuhagnaðinum. Sbr. grafið hér til hliðar.

Þar kemur t.d. fram að bæði Rússland og Saudi Arabía þurfa olíuverð í nágrenni við 105 USD/tunnu til að halda ríkissjóði sínum hallalausum. Lægra olíuverð merkir sem sagt óhjákvæmilega mikinn samdrátt ríkisútgjalda og/eða meiri skuldsetningu ríkissjóðs.

Vegna mjög sterka fjárfestingasjóða sinna þola sum olíuríkin það að vísu nokkuð lengi að takast á við lágt olíuverð. En þarna standa ríki bæði innan og utan OPEC samt mjög misvel að vígi. Mikilvægir olíuframleiðendur eins og Venesúela og Nígería þola t.d. illa lágt olíuverð. Þess vegna kann að koma að því að ef Saudi Arabía stendur fast á þeirri stefnu sinni að viðhalda miklu olíuframboði, muni óánægja magnast innan OPEC. Vandi hinna ríkjanna er sá að þau hafa litla sem enga getu til að draga úr olíuframleiðslu sinni (í því skyni að minnka framboð og hækka olíuverð). Valdið er sem sagt fyrst og fremst hjá Sádunum og vinveittum nágrönnum þeirra eins og Kuwait og Sameinuðu arabísku furstadæmunum (UAE). Meðan öðrum blæðir út.

Niðurstaðan er sú, að ef Saudi Arabía vill áfram viðhalda markaðshlutdeild sinni á olíumörkuðum (og/eða þrengja að óvinum sínum), þó svo það þýði verðstríð, þá mun olíuverð áfram haldast mjög lágt. En að því mun koma að lágt olíuverð mun hafa svo heftandi áhrif á olíuframleiðslu að aukið jafnvægi verður milli olíuframboðs og -neyslu (eftirspurnar). Og þá mun verðið hækka i a.m.k. 60-90 USD. En hvenær það verður? Nobody knows!

Lánveitingar Landsbankans til Skansi Offshore?

Það liggja fyrir opinberar upplýsingar um lán Íslandsbanka til norska Havila Shipping. Sem rekur mörg þjónustuskip fyrir olíuiðnaðinn og hefur á síðustu dögum rambað á barmi gjaldþrots. Enda er ástandið í þessum bransa í Noregi og um allan heim nú með dapurlegasta móti.

Nýjustu fréttir herma að lánadrottnar Havila hafi nú veitt fyrirtækinu möguleika á andrými fram til 2018. Sem er kannski til marks um hversu fáránlegt það væri ef stjórn Fáfnis Offshore, með eitt starfandi skip og annað í smíðum, myndi klúðra fyrirtækinu í þrot núna. 

Annað svona fyrirtæki er færeyska Skansi Offshore. Samkvæmt ábendingum, sem Orkubloggið hefur fengið, þá á Landsbankinn töluverðra hagsmuna að gæta vegna lánveitinga til Skansi.

Um þetta hefur þó reynst torvelt að fá skýrar upplýsingar. Ef einhverjir lesendur Orkubloggsins vita meira um þessar lánveitingar (eða skuldabréfakaup) Landsbankans vegna Skansi, væri forvitnilegt að fá upplýsingar þar um. Sjá má uppl. um síma og netfang Orkubloggsins hér.

Bankamenn í hlutverki Fáfnisbana?

Íslenskir lífeyrissjóðir eru meðal stærstu fjárfestanna í Fáfni Offshore. Sem er íslenskt fyrirtæki sem á þjónustuskipið Polarsyssel. Þetta mikla skip er s.k. Platform Supply Vessel (PSV) og er sérhannað til að þjónusta olíuborpalla á Norðurslóðum. En er nú í þjónustu fyrir Sýslumannsembættið á Svalbarða.

Nýverið hafði DV samband við Orkubloggarann, þar sem m.a. var spurt út í stöðu Fáfnis (sbr. þessi frétt). Í framhaldi af því tók ég mig til og skoðaði betur það sem er að gerast hjá Fáfni - og kom þá ýmislegt athyglisvert í ljós.

Hér verður sjónum beint að því sérkennilega ástandi sem nú er uppi hjá þessu unga fyrirtæki; Fáfni Offshore. Ástandinu má í hnotskurn lýsa þannig að með óskynsamlegum eða kæruleysislegum aðgerðum stjórnar fyrirtækisins sé mikilvægum viðskiptasamningi þess nú stefnt í hættu. Afleiðingin gæti orðið sú að fótunum yrði kippt undan rekstrargrundvelli félagsins. Þá myndu hluthafarnir einfaldlega tapa mestu af fjárfestingu sinni, en þar eru íslenskir lífeyrissjóðir með mest undir. Það er því afar mikilvægt af stjórn fyrirtækisins átti sig á stöðu mála og einbeiti sér að því að koma þarna í veg fyrir bruna á verðmætum.

Einkennileg feimni um hluthafahópinn

Þarna er um mikla fjárhagslega hagsmuni að ræða. Af fréttum má ráða að heildareign lífeyrissjóðanna í Fáfni Offshore nemi um helmingi hlutafjár. Og að fjárfesting þeirra sé nálægt 2.000 milljónum króna (þ.e. hlutafjárframlag lífeyrissjóðanna eingöngu). Auk hlutafjárins er fyrirtækið fjármagnað með stórum bankalánum.

Þegar Orkubloggarinn grennslaðist fyrir um nánari upplýsingar og sundurliðun á eign lífeyrissjóðanna í fyrirtækinu, fékk hann reyndar þau svör að það væri trúnaðarmál. Það eitt og sér að svona fjárfestingar lífeyrissjóða séu trúnaðarmál - eða öllu heldur leyndarmál - er reyndar nokkuð sérkennilegt.

Öllu alvarlegra er þó að lífeyrissjóðirnir - eða réttara sagt stjórn Fáfnis sem hlýtur að starfa m.a. í umboði lífeyrissjóðanna - virðist á góðri leið með að klúðra fjárfestingunni. Því mikið uppnám er nú í Fáfni Offshore. Og ekki verður betur séð en að talsverð hætta sé á að félagið kunni að missa af mikilvægum samningi við sýslumanninn á Svalbarða. Ef það gerist er hætt við að félagið lendi brátt í greiðsluþroti og/eða að stærsti lánveitandi þess muni gjaldfella milljarðalán sitt og miklir fjármunir tapist.

Afar mikilvægur samningur við sýslumanninn á Svalbarða

Hið glæsilega skip Fáfnis Offshore, Polarsyssel, er sérhannað til að þjónusta olíuiðnað á Norðurslóðum. Skipinu var þó strax ráðstafað til annarra verkefna. Gerður var samningur við Sýslumannsembættið á Svalbarða og er skipið þar í vinnu í sex mánuði á ári. Samningurinn sá er til sex ára frá og með 2014, með mögulegri framlengingu í allt að fjögur ár í viðbót (tvisvar sinnum tvö ár). Sem sagt allt fram á 2024.

Þessi samningur við sýslumanninn á Svalbarða reyndist mikill happafengur fyrir Fáfni Offshore. Því um sama leiti og skipið var sjósett fyrir rúmu ári síðan, hrundi olíuverð. Og þjónustuskip af þessu tagi urðu hvert af öðru verkefnalaus. Hér á Orkublogginu var einmitt fjallað um Fáfni og Polarsyssel fyrir nánast sléttu ári. Þar sagði m.a. eftirfarandi:

Samkvæmt nýlegu áliti ráðgjafafyrirtækisins IHS er búist við umtalsverðu offramboði af þjónustuskipum af þessu tagi á næstu árum. IHS segir að eftir nokkurra ára tímabil þar sem gott jafnvægi var í framboði og eftirspurn, bendi pantanir og staða hjá skipasmíðastöðvum núna til þess að mjög fjölgi í PSV-skipaflotanum á næstu árum. Og það mun hraðar en nemi aukningu í eftirspurn eftir þjónustu skipanna. Þetta gæti verið áhyggjuefni fyrir Fáfni Offshore, sem er jú að byrja í bransanum. Hér má líka hafa í huga að hratt lækkandi olíuverð síðustu mánuði hefur dregið verulega úr eftirspurn eftir þjónustu svona skipa.

Viðbótarsamningurinn gæti bjargað fyrirtækinu

Þessar áhyggjur Orkubloggarans síðla árs 2014 reyndust sannarlega á rökum reistar. Auk mikils framboðs af þessum skipum, hefur olíuverðlækkunin orðið mjög djúp og olíufyrirtæki snarlega dregið úr verkefnum sínum; þ.á m. verkefnum á landgrunninu. Saman skapar þetta hrikalegan vanda fyrir flest þau fyrirtæki sem gera út þjónustuskip af þessu tagi. Eftirspurn eftir þjónustu þeirra hefur snarminnkað og stór hluti þessara skipa eru nú verkefnalaus og liggja bundin við bryggju. Og alls ekki bjart framundan í þessum bransa næstu misserin.

Það var því augljóslega mikil gæfa fyrir Fáfni Offshore að hafa náð að landa áðurnefndum langtímasamningi við sýslumanninn á Svalbarða. Það má án efa fyrst og fremst þakka frumkvöðlinum að baki fyrirtækinu, Steingrími Erlingssyni. Sem tókst að ná þeim samningi þrátt fyrir mikla þekkingu Norðmanna sjálfra á þessari þjónustu og fjölmörg norsk fyrirtæki sem hana bjóða. Það að Íslendingur skuli hafa náð þessum samningi á Svalbarða má reyndar teljast viðskiptalegt afrek.

Sennilega og reyndar örugglega er þó slík sex mánaða árleg vinna fyrir sýslumannsembættið þar í norðri ekki nóg til að tryggja jákvæðan rekstur Polarsyssel. Þess vegna hefur samdrátturinn á hinum almenna markaði með svona skip (þ.e. spot-markaði PSV) örugglega skapað Fáfni mikinn vanda. Þ.e. verið mjög erfitt að finna skipinu verkefni hinn helming ársins sem það er ekki í þjónustunni á Svalbarða.

Það hljóta því að hafa verið sannkölluð gleðitíðindi fyrir hluthafa fyrirtækisins, þ.á m. íslensku lífeyrissjóðina sem þarna eiga mjög stóran hlut, þegar framkvæmdastjóri Fáfnis landaði nýjum samningi við sýslumanninn á Svalbarða nú í haust sem leið (2015). Skv. fréttum felur sá samningur það í sér, að héðan í frá, þ.e. frá og með 2016, verður Polarsyssel í verkefnum þarna í norðri í 9 mánuði á ári (í stað 6 mánaða). Þar með eru góðar horfur á því að rekstur Polarsyssel sé að komast í var, á þessum miklu óveðurstímum í bransanum. M.ö.o. þá er þessi nýi samningur félaginu bersýnilega afar mikilvægur á þessum erfiðu tímum.

Stofnandi fyrirtækisins lykilmaður en vissulega umdeildur

Samkvæmt heimildum Orkubloggarans úr norsku stjórnsýslunni er þessi nýi samningur þó ekki alveg skotheldur ennþá. Því þó svo kveðið hafi verið á um fjárframlag til sýslumannsembættisins á Svalbarða í norska fjárlagafrumvarpinu, vegna 9 mánaða leigu, virðist nú raunveruleg hætta á því að samningurinn falli niður. Vegna hinnar óvæntu nýlegu ákvörðunar stjórnar Fáfnis að segja framkvæmdastjóranum, Steingrími Erlingssyni, fyrirvaralaust upp störfum og skilja fyrirtækið eftir án hæfs leiðtoga og með afar óljós markmið um framtíðina. 

Samkvæmt upplýsingum úr norsku stjórnsýslunni er nokkuð skýrt skilyrði eða fyrirvari í samningi Fáfnis við sýslumanninn á Svalbarða, sem veldur því að umrædd uppsögn og órói í yfirstjórn Fáfnis heimili sýslumanninum að rifta samningnum. Ef honum sýnist svo. Og á því virðist raunveruleg hætta.

Samkvæmt heimildum Orkubloggarans er mikill persónulegur velvilji í garð Steingríms hjá Norðmönnunum sem þekkja til Polarsyssel. Og að ánægja hafi verið á Svalbarða með samstarfið við hann - og þar hafi uppsögnin bæði verið óvænt og vakið undrun.

Eðlilega tjáir þó sýslumaðurinn á Svalbarða sig ekki um þetta opinberlega, enda um að ræða innanhúsmál hjá Fáfni. En það sem er alvarlegt í málinu er sem sagt það að nú eru skyndilega komnar upp aðstæður sem valda því að mögulegt er að sýslumaðurinn á Svalbarða muni nýta samningsbundna heimild sína til að rifta samningnum við Fáfni Offshore. Og/eða jafnvel yfirtaka rekstur Polarsyssel í samstarfi við stærsta kröfuhafann, sem er norsk lánastofnun í eigu norska ríkisins (Eksportkreditt Norge).

Rekstur á svona skipi sem Polarsyssel er, er vel að merkja ansið flókinn. Og ekki á færi annarra en þaulvanra manna í útgerð, með góða þekkingu og skilning á landfræðilegum og félagslegum aðstæðum á Norðurhjara, að geta leyst úr þeim margvíslegu óvæntu vandamálum sem upp geta komið í rekstri svona skips þarna lengst í norðri. Með uppsögn framkvæmdastjórans virðist afar sennilegt að ekki sé lengur nauðsynleg sérþekking innan Fáfnis Offshore til að geta rekið skipið snurðulaust.

Titringurinn hjá félaginu núna hefur því gert ýmsa í norska stjórnkerfinu bæði undrandi og nokkuð órólega. Og það er athyglisvert að skv. heimasíðu Fáfnis er ekki að sjá að nýr framkvæmdastjóri sé þar kominn til starfa.

Tekið skal fram að Orkubloggarinn þekkir vel til þess að Steingrímur Erlingsson er umdeildur maður og ekki öllum sem þykir hann lipur í samskiptum. En það kemur mjög á óvart og er eiginlega með ólíkindum að hann skuli hafa verið rekinn frá Fáfni núna - á þessum viðkvæma tímapunkti - og það meira að segja án þess að nýr og hæfur maður kæmi í hans stað hjá fyrirtækinu. Þarna hlýtur líka að skipta miklu að með því að segja framkvæmdastjóranum upp störfum er hætt við að trúnaðarsamband Fáfnis við sýslumanninn á Svalbarða hafi rofnað - og nýja samningnum við sýslumanninn þar með mögulega stefnt í uppnám. Þessi staða mun varla hjálpa fyrirtækinu í þeim ólgusjó sem það nú er statt í.

Nýja samningnum stefnt í voða

Það þarf auðvitað ekki að vera að uppsögn framkvæmdastjórans þarna sé eitthvert aðalatriði. Kannski kemur þarna maður í manns stað. En það getur varla verið traustvekjandi fyrir t.a.m. stærstu eigendurna í Fáfni (þ.e. lífeyrissjóðina), né fyrir hinn mikilvæga viðskiptavin (sýslumanninn á Svalbarða), að þarna skuli ekki nýr og hæfur stjórnandi hafa verið strax til taks þegar framkvæmdastjóranum var sagt upp störfum. Og ef til þess kæmi að sýslumaður rifti samningnum við Fáfni núna, vegna vandræðanna í yfirstjórn fyrirtækisins, myndi það sennilega leiða til þess að Fáfnir Offshore færi í gjaldþrot. Með hliðsjón af þessari áhættu, þá lítur brottrekstur framkvæmdastjórans út sem hreinn og klár afleikur hjá stjórninni. A.m.k. er afar erfitt að sjá að félagið standi betur eða sterkara að vígi eftir þann gjörning!

Ef til þess kemur að sýslumaðurinn á Svalbarða rifti samningnum myndi þó slík aðgerð varla eiga sér stað nema í einhvers konar samráði við stærsta lánveitandann (kröfuhafann). Sem er áðurnefnt Eksportkreditt.

Hagsmunir þessa stærsta lánveitanda fyrirtækisins eru sennilega þokkalega tryggir - vegna fyrsta veðréttar í Polarsyssel. Vegna verðfalls á þessum markaði er að vísu hætt við að Eksportkreditt myndi þarna tapa einhverjum fjármunum. En tapið yrði þó fyrst og fremst hjá sjálfum hluthöfunum. Og þar myndu lífeyrissjóðirnir íslensku verða fyrir stærsta högginu. Það hlýtur því að skipta þá algeru höfuðmáli að þarna verði forðast að brenna verðmæti og reynt að tryggja sem farsælasta niðurstöðu.

Að auki er svo hætt við miklu tapi hjá þeim íslenska banka sem tók þátt í fjármögnuninni. Fyrir Íslandsbanka hlýtur því einnig að skipta miklu að vandað sé til verka og að forðast verði að verðmæti fari þarna forgörðum. Taka má fram að fjármögnunin á Polarsyssel fól í sér fyrsta sambankalán íslenskra banka með Eksportkreditt eftir hrun. Það væru varla meðmæli með nýja endurreista íslenska bankakerfinu ef þarna tekst illa til.

Lífeyrissjóðir með Svarta-Pétur

Þetta er allt hið undarlegasta mál. Samkvæmt fjölmiðlum á áðurnefndur Steingrímur um fimmtungshlut í fyrirtækinu. Og skv. heimildum Orkubloggarans eiga lífeyrissjóðirnir mjög stóran hlut í fyrirtækinu. Það er þó reyndar ekki alveg svona einfalt - því eignarhlutir lífeyrissjóðanna í Fáfni eru í gegnum tvo sjóði sem starfræktir eru af fyrirtækjum í eigu Íslandsbanka og Landsbankans. Fyrir vikið er valdið í stjórn Fáfnis Offshore ekki hjá lífeyrissjóðunum (sem þó samanlagt eiga þar jafnvel meirihluta). Heldur í höndum umræddra sjóða, sem eru í umsjá Landsbréfa (hjá Landsbankanum) og Íslandssjóða (hjá Íslandsbanka). Þessir sjóðir eru annars vegar Akur og hins vegar Horn II.

Ekkert hefur komið fram opinberlega um ástæður uppsagnar framkvæmdastjóra Fáfnis. En hvað svo sem olli þeirri uppsögn, þá hlýtur núna að skipta mestu að með viðbótarsamningnum við Sýslumannsembættið á Svalbarða er rekstur Polarsyssel á réttri leið. Og því má segja að félagið standi bærilega miðað við markaðsaðstæður. Og algert lykilatriði að stefna umræddum samningi ekki í hættu.

Auðvitað skiptir þarna líka máli að Fáfnir Offshore þarf einnig að takast á við það að senn fær fyrirtækið í hendur annað skip. Þar er um að ræða Fáfnir Viking, sem nú er í smíðum og stóð til að yrði afhent nú á árinu 2016. Samkvæmt fréttum hefur nú verið samið um seinkun á afhendingu skipsins sem verður 2017. Þess vegna er varla orðið tímabært að örvænta þó verkefnastaðan þess skips sé sennilega ennþá óskrifað blað. En gallinn er kannski sá að bæði Akur og Horn II eru hugsaðir sem skammtímasjóðir (líftími sjóðanna er einungis áætlaður fáein ár og þá á þeim að vera slitið). Þess vegna gera þessir sjóðir ríka kröfu um snögga ávöxtun og eru eðli málsins samkvæmt varla mjög þolinmóðir fjárfestar. Það er því hætt við langtímahugsun endurspeglist lítt í stjórn Fáfnis Offshore.

Svo virðist sem stjórn fyrirtækisins, þar sem bankamenn ráða meirihlutanum í umboði lífeyrissjóðanna, sé þarna á nokkuð þokukenndri siglingu. Auk þess sem nýr samningur við sýslumanninn á Svalbarða virðist geta komist í uppnám, hefur Orkubloggarinn fengið þær upplýsingar frá Danmörku að stjórn Fáfnis hafi nýverið hafnað tilboði um þátttöku fyrirtækis þaðan i kaupunum á Fáfni Viking. Allt virðist þetta markað af nokkru kæruleysi innan stjórnarinnar. Og við þessar aðstæður minnir áhrifaleysi stærstu eigendanna (lífeyrissjóðanna) óneitanlega á það þegar setið er uppi með Svarta-Pétur.

Dæmigerður umboðsvandi?

Að mati Orkubloggarans væri skynsamlegast fyrir Fáfni Offshore að leggja nú höfuðáherslu á að rækta samband sitt við stærsta viðskiptavininn - sem er sýslumaðurinn á Svalbarða. Þar er um að ræða afar traustan greiðanda (að baki honum stendur sjálfur norski ríkissjóðurinn). Gott samband þarna á milli er þar að auki líklegt til að viðhalda trausti gagnvart stærsta kröfuhafanum, sem einnig er í eigu norska ríkisins (Eksportkreditt). Stjórn Fáfnis eða a.m.k. meirihluti hennar virðist aftur á móti vera með annað í huga. Og virðist heldur ekki mjög áhugasöm um að ræða við mögulega samstarfsaðila sem takmarkað geta áhættu fyrirtækisins. Þetta er bæði merki um skort á varúð og skynsamlegri langtímahugsun.

Kannski er þetta mál ágætis dæmi um það hvernig farið getur þegar klippt er á sambandið milli stærstu fjárfestanna og sjálfs fyrirtækisins. Það getur varla verið skynsamlegt fyrir lífeyrissjóði að vera svo stórir eigendur í fyrirtæki án þess að vera þar með sína eigin fulltrúa í stjórn. Þó svo skiljanlegt sé að lífeyrissjóðir treysti fárfestingasjóðum fyrir hluta af fjármagni sínu, þá verða lífeyrissjóðirnir að gæta sín og fara mjög varlega í þetta fjárfestingaform. En það er kannski annar handleggur.

Orkubloggarinn ætlar engu að spá um það hvernig þessu máli lyktar. En hvað stjórn Fáfnis er nú að hugsa sér með Polarsyssel er ráðgáta. Hin óvænta og kæruleysislega atburðarás upp á síðkastið bendir óneitanlega til þess að stjórnin sé ekki að skilja málið rétt og kunni að hafa skapað félaginu ennþá meiri gjaldþrotahættu. Hvernig úr þessu spilast skýrist væntanlega á næstu vikum. Vonandi finnst þarna farsæl lausn - og vonandi er þessi stóra tímamótafjárfesting lífeyrissjóðanna í rekstri erlendis nú eftir hrunið ekki í voða.

Endurnýjanleg orka blómstrar vestra

Nokkuð óvæntur atburður varð vestur í Washington DC nú í desember sem leið.

Með lágu olíu- og gasverði þótti mörgum sem ekki væri tilefni til mikillar bjartsýni um vaxandi fjárfestingu í endurnýjanlegri orku þarna vestra. En svo gerðast það nokkuð óvænt nú í árslok, að Bandaríkjaþing samþykkti lög sem tryggja endurnýjanlegri orkuframleiðslu mikinn stuðning og niðurgreiðslur. Í tilviki sólar- og vndorku nær þessi stuðningur til næstu fimm ára. Fyrir vikið ruku hlutabréf í slikum fyrirtækjum upp - og endurnýjanlegi orkugerinn brosti breitt út í bæði.

Stærstu sigurvegararnir þarna eru vindorkuiðnaðurinn og sólarorkugeirinn. Í hnotskurn þá tryggir þessi stuðningur bandarískra stjórnvalda það, að á næstu árum verði sett upp um 20 þúsund MW í sólarorku og um 15 þúsund MW í vindorku.

Samanlegt mun þessi fjárfesting nema rúmum 70 milljörðum USD. Þessi fjárhæð skiptist nálgt því til helminga milli sólarorku og vindorku. Sjálfur ríkisstuðningurinn nemur þarna samtals um 25 milljörðum USD!

Þessi merku tíðndi sýna það og sanna að meira að segja repúblíkanarnir þarna vestra er fylgjandi uppbyggingu á endurnýjanlegri orkuframleiðslu. Og þetta minnir okkur líka á það hvernig það að selja græna og stýranlega íslenska raforku á botnverði til stóriðju er stefna sem nú tilheyrir foríðinni. Mikilvægt er að árið 2016 marki þau tímamót að Ísland geti í stórauknum mæli nýtt sér þorsta veraldarinnar eftir meiri endurnýjanlegri orku.

Þar er stærsta tækifærið vafalítið raforkusala um sæstreng. Það gæti ráðist strax á þessu ári hvort sú hugmynd er raunhæf og ábatasöm. Það er því mjög athyglisvert orkuár framundan. Gleðilegt nýtt ár!

Olíuiðnaður og ógnarstjórn bæði í vanda

Olíuverð hefur nú fallið niður fyrir það sem var 2009. Og þarf að fara allt aftur til 2004 til að finna eins lágt olíuverð og nú.

Ástæða þessarar miklu lækkunar er sú að undanfarið hefur olíuframboð aukist hraðar en notkunin. Þetta sést glöggt á grafinu hér næst fyrir neðan. Þar er áberandi hversu framleiðslan hefur rokið fram úr notkuninni síðustu tvö árin eða svo.

Þetta má kalla offramboð, en er allt eins til marks um að olíunotkun hafi aukist hægar en vænta mátti miðað við þróunina árin á undan. En nákvæmlega af hverju þetta misræmi milli framboðs og notkunar (eftirspurnar) er til komið verður seint skýrt af mikilli nákvæmni.

Af hverju eykst notkunin og þar með eftirspurnin ekki hraðar en raun ber vitni? Var olíuverð orðið of hátt fyrir marga neytendur? Ætti lágt olíuverð allt þetta ár ekki að vinna gegn slíkri þróun, þ.e. leiða til þess að notkunin vaxi hratt á ný, nú þegar verðið hefur lækkað mikið? Af hverju hefur það ekki gerst?

Er hægur vöxtur í olíunotkun kannski að verulegu leiti vegna breytts neyslumynsturs á Vesturlöndum, þar sem yngra fólk er etv. síður spennt fyrir úthverfalífi en var? Eða er meginskýring þess hversu olíuneysla eykst nú hægt kannski sú að kínverska efnahagsundrið hefur snarhægt á sér? Er kannski um það bil að renna upp sá svakalegi vendipunktur sem nefndur hefur verið peak-demand? Þegar heimurinn hefur náð hámarksnotkun sinni í olíu!

Þannig má spyrja áfram. Tekið skal fram að það eru, að mati Orkubloggarans, mörg ár í að peak-demand verði náð. Jafnvel áratugir. Hvenær það gerist mun ráðast af þróun olíuverðs og kaupmáttar.

Sennilegasta svarið eða skýringin á litlum vexti í olíunotkun undanfarið, er að efnahagsslaki víða um heim haldi aftur af neytendum. Og þarna virðist sem Kína og Evrópa séu helsta orsök vandræðanna. Í reynd er þó sennilega um að ræða miklu flóknara samspil. Þó svo sumir vilji afgreiða þetta með þeirri einföldu skýringu að þetta snúist allt um mikla aukningu í olíuframleiðslu í Bandaríkjunum; framleiðslu á s.k. tight oil (stundum nefnd shale oil). Sbr. grafið hér til hliðar.

Lágt olíuverð er nú farið að þrengja að mörgum fyrirtækjum í olíubransanum. Hagnaður fyrirtækjanna snarminnkar frá því sem var, skuldabréf útgefin af fyrirtækjum í bransanum falla í verði og þau allra skuldugustu gætu lent í verulegum vandræðum.

Þetta lága olíuverð (nú um 37 USD/tunnan) er ekki ennþá farið að valda því að olíuvinnsla víða um heim sé rekin með tapi. Aftur á móti veldur lága verðið því að fjárfesting í nýjum verkefnum dregst nú hratt saman. Afleiðingin gæti orðuð sú, að þegar efnahagslífið tekur loks betur við sér muni verða umframeftirspurn eftir olíu. Og verðið hækki þá nokkuð hratt.

Það er áhugavert að skoða hvar það er helst sem núverandi olíuvinnsla er rekin með tapi þessa dagana. Grafið hér til hliðar, sem er frá Rystad Energy, sýnir meðalverð sem núverandi olíuvinnsla þarf á einstökum svæðum (til að ná break-even).

Tekið skal fram að skv. Rystad er meðalkostnaður í olíuvinnslu heimsins í dag um 29 USD/tunnu. Meðalkostnaðurinn er mjög lítill í löndum eins og Saudi Arabíu og Kuwait, en er hvað hæstur í hluta Norðursjávar, utan við strönd Brasilíu og að sjálfsögðu í kanadíska olíusandinum. En það er athyglisvert að skv. Rystad er núverandi olíuverð orðið mjög nálægt meðalkostnaðarverði í olíuvinnslunni í Bandaríkjunum (og einnig í Noregi), sbr. grafið. Þar með eru orðnar ansið miklar líkur á að þung högg lendi brátt á mörgum bandarísku olíufyrirtækjunum - einkum þeim sem smærri eru í dýru tight oil vinnslunni. Eins og fjallað var um í grein í Economist fyrir um hálfu ári síðan (sjá einnig þessa umfjöllun í Silfri Egils á Eyjunni).

Í tilefni af þessu getur líka verið forvitnilegt fyrir lesendur að rifja upp grein Economist frá því fyrir um ári. Þar sem fjallað var um markaðsslag Saudi Araba við bandaríska tight oil framleiðendur. Þessi barátta virðist svo sannarlega vera í algleymingi nú um stundir, þegar olíuverð er orðið svo lágt að það stendur ekki undir kostnaði við að bora nýja brunna eftir tight oil. En um leið blæðir ríkissjóði Saudi Arabíu. Þar gætu nýjustu aðhaldsaðgerðir valdið óróleika innanlands - sem er skelfileg tilhugsun fyrr konungsættina sem þar ræður öllu.

Það verður því afar fróðlegt að fylgjast með þessu furðuríki á komandi ári; 2016. En svona í tilefni áramótanna er viðeigandi að kasta fram léttu „veðmáli“. Því þegar svona verðstríð geysar milli Sádanna og bandarísku olíuframleiðendanna, hikar Orkubloggarinn ekki við að veðja á að Sádarnir fari með sigur af hólmi. Í slíku veðmáli á þó enginn að hætta fjármunum annarra - heldur aðeins sínum eigin.

Gróðurhúsaáhrifin og efahyggjan

Er sammála þeim sem vilja sporna gegn losun CO2 og annarra gróðurhúsalofttegunda, þó ekki sé nema til að minnka mengun og bæta umhverfið. Er tortrygginn á spádóma um stórfelldar veðurfarsbreytingar, en álít engu að síður að Al Gore sé vel kominn að friðarverðlaunum Nóbels, enda er málflutningur hans til þess fallin að draga úr mengun og bæta lífskjör.

Þannig skrifaði Orkubloggarinn þegar Orkubloggið hóf göngu sína - fyrir tæpum átta árum. Sem sagt efaðist um eða tortryggði það að losun gróðurhúsalofttegunda valdi stórfelldum veðurfarsbreytingum. Á þessum u.þ.b. átta árum virðist mannkynið almennt þó hafa orðið sífellt sannfærðara um að skýr orsakatengsl séu þarna á milli.

Og það er sannarlega staðreynd að magn gróðurhúsalofttegunda (a.m.k. magn koltvíokíðs) í andrúmsloftinu hefur verið að aukast (sbr. efsta grafið). Og vissulega er líklegt að meginorsök þess sé mikill kolvetnisbruni (olía, gas og kol). Og það er líka staðreynd að hitastig hefur verið að hækka. Þ.e. meðalhiti á jörðinni (sbr. grafið næst hér að neðan, sem er frá NASA).

Hvort þetta sannar að orsakasamband sé milli kolvetnisbrunans og hækkandi htastigs, verður sjálfsagt alltaf umdeilanlegt. En niðurstaðan hjá hverjum skynsömum manni hlýtur að vera sú að það er a.m.k. mögulegt að þarna sé beint orsakasamband. Þ.e. að kolvetnisbruninn sé þarna áhrifaríkur orsakavaldur. Og þess vegna óðs manns æði að reyna ekki að takmarka kolvetnisbrunann. Annað væri gáleysi - eða a.m.k. fáránlegt kæruleysi eða tómlæti gagnvart börnum okkar og kynslóðum framtíðainnar. Þess vegna er í reynd áhyggjuefni hversu skammt var gengið á Parísarráðstefnunni í að koma á bindandi þjóðréttarlegum takmörkunum á losunina.

Eflaust mætti nefna mörg dæmi um þá hættu eða ógnir sem hækkandi hiti og loftslagsbreytingar hér á jörð geta valdið. Íslendingar eru þó kannski kærulausari gagnvart þessu en flestir aðrir. Því skv. sumum spám er Ísland eitt fárra landa sem kann að þróast til betri vegar með hækkandi hitastigi.

Einkennilegast er þó að íslensk stjórnvöld skuli ekki leggja meiri áherslu á augljósasta kostinn fyrir Ísland í því skyni að takmarka losun gróðurhúsalofttegunda OG um leið verða sjálfbærari með orku. Þetta er sáraeinfalt: Hér ætti að leggja miklu meiri áherslu á að auka hlutfall rafbíla.

Ísland með alla sína grænu orku er vafalítið, ásamt Noregi, ákjósanlegasta land heimsins fyrir rafbílavæðingu. Við eigum jú stærsta Teslarafgeymi heimsins! Þetta er svo augljóst að það þarf ekki einu sinni að velta vöngum um þetta. Ímyndið ykkur líka massíva og jákvæða fjölmiðlaumfjöllunina um Ísland erlendis - sem yrði í kjölfar þess ef stjórnvöld hér myndu ákveða að fella niður öll innflutningsgjöld og alla skatta á rafbíla. Og t.d. að auki veita eigendum rafbíla ákveðinn árlegan kvóta af raforku á stóriðjuverði. Tesla... here I come!

Kolanotkun vaxandi eða á undanhaldi?

Notkun kola hefur aukist mjög hratt í heiminum á liðnum árum. Ástæðan er fyrst og fremst geysilegur efnahagsvöxtur Kína, þar sem kolaorka hefur verið mikilvægasti orkugjafinn. Á sama tíma hefur dregið úr kolanotkun í öðrum heimshlutum, einkum í mörgum vestrænum löndum.

Þannig hefur orðið dramatískur samdráttur á kolanotkun vestur í Bandaríkjunum (sbr. grafið hér til hliðar). Sá samdráttur stafar fyrst og fremst af mjög lágu verði þar vestra á jarðgasi (sem þess vegna er ódýrari orkugjafi til raforkuframleiðslu). Auk þess sem mengunarvarnarreglur gera raforkuframleiðslu með kolum síður samkeppnishæfa en var.

Fyrir vikið eru nú ekki byggð nein ný kolaorkuver í Bandaríkjunum. Þar fjárfesta orkufyrirtæki fyrst og fremst í gasorkuverum annars vegar og endurnýjanlegri orku hins vegar. Í síðarnefnda geiranum er mestur kraftur í byggingu vindorkuvera.

Einhver mikilvægasta spurningin í raforkugeiranum í dag er hvort heimurinn sé að ná hámarksnotkun í kolum (peak-coal). Fyrir einungis örfáum árum síðan var almennt talið langt í að svo færi. En efnahagsslakinn í Kína hefur valdið því að mögulegt virðist að peak-coal kunni að vera innan seilingar - eða jafnvel upp runnin.

Þar skiptir mestu hvort notkun kola til raforkuframleiðslu í Kína sé hætt að aukast - og hversu mikill vöxtur verði í kolanotkun á Indlandi á næstu árum.

Um þetta allt eru reyndar afar skiptar skoðanir. Meðan sumir segja Kína hafa náð peak-coal eru aðrir á því að svo sé alls ekki. Og að svo geti farið að kolanotkun í Kína muni á næstu tveimur til þremur áratugum aukast gríðarlega. Þarna er því í reynd uppi alger óvissa - en engu að síður gaman að orna sér við svona spár þegar dregur að áramótum.

Jólaspaug Samtaka iðnaðarins?

Það var athyglisvert að sjá framkvæmdastjóra Samtaka iðnaðarins (SI) skipa sér í flokk grínista nú í vikunni sem leið. Þegar hann spaugaði eitthvað á þá leið að Landsvirkjun bjóði ekki samkeppnishæft raforkuverð, miðað við það sem iðnfyrirtækjum bjóðist í Evrópu og víðar. Orðrétt hljóðaði jólaspaug SI þannig:

Við [Samtök iðnaðarins] höfum einmitt bent á að það verði að horfa til alþjóðlegra raforkumarkaða og samkeppnishæfni okkar í verðum út frá stöðunni í dag. Raforkuverð í Evrópu og víðast hvar í heiminum eru mjög lág um þessar mundir og fátt sem bendir til að þau hækki í bráð. Þau sjónarmið sem réðu ríkjum þegar verðstefna Landsvirkjunar var mótuð fyrir 3-4 árum virðast ekki eiga við núna. 

Það sjónarmið framkvæmdastjóra SI, Almars Guðmundssonar, að raforkuverð LV sé ekki samkeppnishæft er augljóslega barrrasta eitthvert grín hjá framkvæmdastjóranum. Svona jólaspaug.

Í frétt á vef Viðskiptablaðsins segir reyndar að þarna hafi umræddur framkvæmdastjóri verið að „senda Landsvirkjun tóninn“. Sem hlýtur að vera einhver misskilningur hjá Viðskiptablaðinu. Því framkvæmdastjóri SI hlýtur að vita það fullvel að svo til hvergi nokkurs staðar í hinum vestræna heimi bjóðast iðnfyrirtækjum jafn geysilega hagkvæm kjör á raforku í langtímasamningum eins og hér á landi (þar á meðal hjá Landsvirkjun en líka hjá öðrum íslenskum orkufyrirtækjum).

Framkvæmdastjóri SI hlýtur að vita af þeim stóru raforkusölusamningum sem hér hafa verið undirritaðir allra síðustu ár og misseri. Þeir samningar sýna mjög sterka eftirspurn eftir íslenskri raforku. Og afleiðingin er sú að raforka á Íslandi er svo gott sem uppseld - og fyrirsjáanlegt að á næstu árum þurfi að virkja hér talsvert mikið afl til að fullnægja eftirspurninni. Til marks um það er bygging Þeistareykjavirkjunar og fyrirhuguð Hvammsvirkjun í Þjórsá.

Einn af þessum nýju raforkusölusamningum, sem er einmitt tilkominn vegna þess hagstæða raforkuverðs sem hér er í boði hjá Landsvirkjun og fleiri íslenskum orkufyrirtækjum, er samningur LV við Thorsil. Sem hyggst reisa hér kísilvinnslu. Mikilvægi hins hagkvæma raforkuverðs kemur einmitt skýrt fram á glærunni hér að ofan, sem er úr fjárfestakynningu Stefnis, vegna Thorsil, en hún er frá nóvember s.l. (2015). [Athugasemd: Glærur úr umræddri kynningu hafa nú verið fjarlægðar úr þessari grein að beiðni Stefnis. Það breytir engu um efni greinarinnar].

Það á eftir að koma í ljós hvort kísilverksmiðja Thorsil verði örugglega að veruleika. En ef það verður ekki, er engu að síður augljóst að Thorsil er álitið hafa náð hagstæðum raforkusamningum. Og til að geta útvegað Thorsil raforku þarf Landsvirkjun - orkufyrirtæki þjóðarinnar - að ráðast í verulegar virkjunarframkvæmdir. Því eins og áður sagði er raforkan uppseld frá núverandi aflstöðvum.

Vegna Thorsil er nú horft til Hvammsvirkjunar - sem er að mörgu leyti synd því svæðið þar við Þjórsá gegnt Heklu er geysilega fallegt. Og að mati Orkubloggarans er miður að því verði raskað með uppistöðulóni og öðrum virkjunarframkvæmdum. En það er önnur saga. Staðreynd málsins er sú að þarna stendur til að virkja vegna sterkrar eftirspurnar eftir raforku - á verði sem skv. upplýsingum kaupendanna sjálfra virðist þeim prýðilega hagstætt.

Önnur skýr vísbending um að umrædd ummæli framkvæmdastjóra Samtaka iðnaðarins, Almars Guðmundssonar, hafi verið meira í ætt við uppistand eða grín fremur en raunverulega gagnrýni á LV, er að þar blandaði framkvæmdastjórinn saman raforkuverði í langtímaorkusamningum annars vegar og skammtímasamningum hins vegar (gott ef hann var ekki meira að segja að vitna til orkuverðs á spot-markaði í Evrópu). Auðvitað veit framkvæmdastjóri Samtaka iðnaðarins fullvel að slíkur samanburður er varasamur, því verðsveiflur á spot-markaði eru oft mjög miklar.

Vissulega getur langvarandi og einsleit verðþróun á spot-markaði verið nokkuð skýr vísbending um líklega verðþróun í nýjum langtímasamningum. En tengslin þarna á milli eru þó oft afar óviss. Þar að auki getur verið afar áhættusamt fyrir orkufrekan iðnað að eltast við skammtímasveiflurnar. Það vita iðnfjárfestar - og þess vegna eru hagstæðu íslensku langtímasamningarnir svo eftirsóttir sem raun ber vitni.

Það er reyndar fróðlegt að velta því fyrir sér hvað það myndi merkja EF Almar var ekki að grínast. Vill hann þá að Landsvirkjun taki t.d. að undirbjóða önnur raforkufyrirtæki í landinu? Í þessu sambandi skal minnt á að samkvæmt nýlegum samningi milli ON og Silicor Materials virðist hafa verið samið um orkuverð sem er nálægt því sem Landsvirkjun býður nýjum orkukaupendum.

Það væri athyglisvert og reyndar mjög sérkennilegt ef LV tæki skyndilega upp slíka verðstefnu, þ.e. að keyra niður raforkuverð sitt eingöngu til að það myndi lækka í takt við nýlegar lækkanir á spot-verði í t.d. Skandinavíu. Slík verðstefna myndi vafalítið á stuttum tíma valda öðrum íslenskum orkufyrirtækjum miklu tjóni - og eftir atvikum kalla á tilheyrandi viðbrögð af hálfu Samkeppnisyfirvalda. Varla er framkvæmdastjóri SA SI að tala fyrir slíkum vinnubrögðum hjá Landsvirkjun? Þar að auki myndi slík verðtenging við evrópskt spot-verð valda áður óþekktum sveiflum í raforkuverði hér - og það eitt og sér myndi sennilega fljótt fæla frá mörg þau iðnfyrirtæki sem væru að láta sér detta í hug staðsetningu stórra framleiðslueininga á Íslandi. Samanburður Almars er sem sagt bæði á skjön við samkeppnisjónarmið hér innanlands og úr takti við raunverulega eftirspurn eftir íslenskri raforku.

Í þessu ljósi er eiginlega útilokað annað en álykta sem svo að Almar hafi með umræddum yfirlýsingum sínum bara verið að spauga. Enda er jú staðreyndin sú að hér á Íslandi hefur hvert nýja iðnfyrirtækið af öðru verið að falast efir raforku - og náð samningum um orkukaup. Það er sem sagt enginn skortur á eftirspurn eftir íslenskri raforku - heldur þvert á móti mjög öflug eftirspurn.

Auk Thorsil og Silicor Materials má t.d. nefna verkefni PCC við Húsavík sem dæmi um nýlega orkusölusamninga. Fyrir þessi iðnfyrirtæki hlýtur það að vera svolítið undarleg upplifun ef framkvæmdastjóri Samtaka iðnaðarins ætlar sér nú að gerast sérstakur talsmaður Century Aluminum og Elkem - í tilefni af því að samningar þeirra um raforkukaup vegna Norðuráls og Járnblendiverksmiðjunnar renna út 2019. En því miður er nokkuð augljóst að ef Almar var ekki að spauga, þá er hann þarna fyrst og fremst orðinn sérstakur talsmaður þessara tilteknu fyrirtækja. Með það að markmiði að reyna að tala raforkuverð niður í mögulegum nýjum orkusölusamningum þessara fyrirtækja við Landsvirkjun. Ef um er að ræða slíka tilraun hjá Almari þá er hún dæmd til að mistakast. Því engar raunverulegar röksemdir eru til annars en að raforkuverðið hækki mjög verulega frá því sem er skv. gömlu samningunum (sem voru gerðir við allt aðrar aðstæður fyrir nærri tveimur áratugum síðan).

Þegar allt kemur til alls er því miður sennilegt að Almar hafi þarna alls ekki verið að spauga. Heldur verið að koma fram sem sérstakur áróðursmeistari Norðuráls og Elkem. Sá áróður kann að þyngjast ennþá meira á komandi mánuðum. En það er nákvæmlega engin ástæða fyrir almenning að hlusta á slíka kveinstafi og ennþá síður að taka mark á því kveini. Fyrir íslenskan almenning er þvert á móti afar mikilvægt að nýting á náttúruauðlindum þjóðarinnar skili góðri arðsemi. Og að sanngjarn hluti þeirrar arðsemi renni til eiganda viðkomandi auðlinda - sem eru fyrst og fremst ríki og sveitarfélög og þar með almenningur. Rétt eins og það skiptir t.d. geysimiklu máli fyrir norskan almenning að nýting norsku olíu- og gaslindanna skili góðri arðsemi - í norska þjóðarbúið. Þetta er ekkert óskaplega flókið.